Gorgo

“Men zegt dat het zo is gebeurd.”249

Gorgo was een Spartaanse prinses die waarschijnlijk leefde tussen c. 508 – 480 v.C.. Zij was de dochter van Kleomenes I van Sparta250 en werd uiteindelijk de echtgenote van zijn half-broer koning Leonidas I van Sparta. Zij komt twee keer voor in de Historiën: als meisje van acht of negen in boek 5251 en later als volwassen vrouw in boek 7252. In de eerste korte passage wordt zij voorgesteld als het enige kind van Kleomenes, omdat hij geen zoon had die hem kon opvolgen. Vervolgens vertelt Herodotus het verhaal van Aristagoras (tiran van Milete) die probeert Kleomenes te overtuigen om de Ionische opstand te steunen tegen Perzië. Als

245 Dewald, ‘Women and culture’, 105.

246 Pomeroy, Spartan women, 74.

247 Dewald, Herodotus, 684.

248 Lionel Scott, Historical commentary on Herodotus, book VI (Leiden 2005) 226.

249 Herodotus, 7.239.

250 Ibidem, 5.48.

251 Ibidem, 5.48 en 5.51.

53 dit niet lukt, gaat Aristagoras in een laatste poging bij het huis van koning langs, waar ook zijn dochtertje Gorgo aanwezig is. Aristagoras wil dat Kleomenes haar wegstuurt, maar Kleomenes vindt dat hij kan zeggen wat hij wil en ondanks zijn dochter openhartig kon spreken. Aristagoras probeerde vervolgens Kleomenes over te halen door hem van alles te beloven, totdat Gorgo zich ermee gaat bemoeien en zegt: “Vader, die vreemde man zal u nog omkopen, als u niet gauw hiervandaan gaat!”253. Kleomenes volgt haar raad op en verlaat de ruimte, waarop Aristagoras Sparta voorgoed verlaat. Gorgo verschijnt vervolgens pas weer in boek zeven, op het moment dat Koning Leonidas van Sparta gestorven is tijdens de slag bij Thermopylae, waarmee er een einde komt aan deze slag waar de Spartanen als verliezers uitkwamen. Herodotus lijkt zich dan te herinneren dat hij eerder in zijn verhaal van de Per-zische oorlogen onvolledig is geweest en dus nog moet vertellen hoe de Grieken erachter kwamen dat Xerxes op weg was naar Griekenland. Démaratos, die niet aan de Spartaanse kant stond, kwam erachter en wilde het wereldkundig maken zonder dat de Perzen het zou-den ontdekken. Hij verstopte de boodschap in een schrijftablet en zond deze naar de Sparta-nen, die er geen wijs uit konden worden totdat Gorgo adviseerde de was eraf te schuren zo-dat de boodschap ontdekt werd.

3.1.1. Tekstanalyse

Herodotus presenteert Gorgo ten eerste als het enig kind van Kleomenes I, hij benoemt dit twee keer waardoor hij haar bijzondere positie onderstreept.254 Kleomenes heeft door dit ge-geven geen troonopvolger, blijkbaar kunnen vrouwen geen vorst worden in Sparta. Ze is een stereotypische vrouw in de zin dat dat hij haar beschrijft als dochter en echtgenote. Dit doet Herodotus meestal niet bij zijn mannelijke personages. Herodotus geeft duidelijk aan dat we met een vrouwelijk personage te maken hebben en hoewel hij haar niet zo uitgebreid be-schrijft als andere vrouwen, is zij belangrijk genoeg om in drie passages voor te komen.

Opvallend is dat zij ondanks haar vrouw-zijn als jong meisje al een grote invloed heeft: namelijk voorziet zij de koning, haar vader, van advies over een politieke aangelegen-heid. Hiermee is zij dus van betekenis voor de loop van de Spartaanse geschiedenis. We zien dat Herodotus dit gegeven tegenover Aristagoras’ moraal zet die geen bemoeienis of zelfs

253 Herodotus, 5.51

54 aanwezigheid van het meisje wilde, terwijl de Spartaanse koning haar bij de onderhandelin-gen liet blijven en zich dus zelfs laat beïnvloeden met verstrekkende gevolonderhandelin-gen: namelijk het niet deelnemen aan de Ionische opstand tegen de Perzen. Gorgo’s advies is bovendien ook niet karakteristiek vrouwelijk, het is namelijk ongevraagd en weinig subtiel aangezien ze het uitriep. Herodotus beschrijft Gorgo op deze manier als een slim, ad-rem meisje. Ze is slim omdat ze op haar jonge leeftijd haar vader al kan voorzien van advies met betrekking tot zeer complexe zaken en ze neemt daarin geen blad voor de mond. Bovendien spreekt zij di-rect in de Historiën, iets wat Herodotus niet veel vrouwen laat doen.

Op het eerste gezicht staat dit alles in contrast met de ideale situatie in Athene, name-lijk hadden de vrouwen daar geen invloed op de politieke beslissingen en hielden zich daar-over stil. De mannen hadden een sterk karakter en lieten zich niet leiden door hun vrou-wen255 – met name niet in politieke zaken. Hierin kunnen we wel een kader van Atheense-Spartaanse tegenstellingen ontdekken. Het is echter zo dat vrouwen waarschijnlijk vanuit de

oikos wel invloed op hun mannen en de politiek256 en daarmee kunnen we dus wel paralellen trekken tussen de Atheense en Spartaanse situatie en zien we meer de karakteristieke onder-verdeling tussen Griekse vrouwen-Griekse mannen. Al lijkt het aannemelijk de grote invloed van een jong meisje wel een uitzonderlijk geval is, maar dat zal zowel binnen de Atheense als de Spartaanse samenleving zo zijn geweest. De parallel tussen de twee Griekse steden is verder ook te trekken omdat Gorgo geen publieke/politieke rol aanneemt, maar zich pas be-moeit op het moment dat Kleomenes en Aristagoras zich in haar ouderlijk huis begeven. Bo-vendien geeft Herodotus haar hiermee de eigenschap die hij veel vrouwen in de Historiën geeft, namelijk ten tijde van crisis een doorslaggevende rol spelen.257 Hiermee wordt de man-vrouw polariteit onderstreept.

Gorgo wordt ook gepresenteerd als de vrouw van koning Leonidas I, die zijn half-broer Kleomenes had opgevolgd als koning van Sparta. Hierdoor zal zij logischerwijs al een machtige positie in Sparta hebben gehad. In deze passage krijgt zij ook haar tweede invloed-rijke rol, namelijk vindt zij de boodschap waardoor de Grieken wisten dat de Perzische ko-ning Xerxès zijn veldtocht richting Griekenland was begonnen. Herodotus benadrukt hier wederom dat Gorgo een slimme vrouw is en dat Spartaanse vrouwen dus onderwijs krijgen,

255 Boozer, ‘Masculinity’.

256 Dewald, ‘Biology and politics’, 18.

55 omdat zij als enige van alle Spartanen de verborgen boodschap weet te vinden, wat haar een belangrijke positie in het verhaal geeft. Herodotus impliceert bovendien met de zin “ze zei dat ze dan letters in het hout zouden vinden”258, dat Gorgo ook geletterd was of in ieder ge-val op de hoogte was hoe letters eruit zagen. Dit zou kunnen inhouden dat Herodotus zijn publiek op de hoogte wilde brengen van het idee dat Spartaanse vrouwen wellicht een op-leiding konden genieten en daarmee meer gelijk aan mannen waren.259 Bovendien was het een Spartaanse vrouw die een belangrijk mysterie oploste en niet een man, dit mysterie had dan ook nog eens te maken met een zeer mannelijk kader, namelijk oorlogsvoering. Dit is wederom een aspect van de Atheense-Spartaanse polariteit. We zien hierin ‘othering’ en de suggestie wordt gewekt dat de Spartaanse mannen weleens niet zouden kunnen voldoen aan het ideale beeld van Griekse mannen: “dapper, moedig en strijdlustig”260. Herodotus werpt verschillende polariteiten op met de Atheense samenleving, waar het niet gebruikelijk was dat vrouwen opgeleid werden en te maken hadden met of zelfs een cruciale rol speelden in de oorlogsvoering en waarin de mannen zich dit al helemaal niet lieten gebeuren.

Interessant is tenslotte het feit dat Herodotus op het verhaal van Gorgo en het vinden van de boodschap terugkomt als de oorlog in volle gang is, aan het einde van boek zeven. Hij zegt hierover dat het is omdat hij onvolledig was op dit punt, maar het zal waarschijnlijk een bewuste keuze zijn geweest om het niet gewoon in te passen in het – meestal – chronolo-gische verhaal, maar het een uitzonderlijke positie te geven. Wellicht deed hij dit om te be-nadrukken dat de Spartanen de eerste waren die wisten van de Perzische aanval, waarmee hij toch zijn waardering uitspreekt.

3.1.2. Scherpzinnige Gorgo

Zoals de tot nu toe beschreven vrouwen heeft ook Gorgo in de Historiën een invloedrijke rol in, in dit geval, twee belangrijke episodes uit de Spartaanse geschiedenis: tijdens de heer-schappij van Kleomenes en zijn besluit om nog niet op te treden tegen Perzië en als Leonidas I vorst is en de Perzische oorlog aanbreekt. Hoewel het soms wordt aangenomen dat Hero-dotus’ beschrijvingen van de Spartaanse vrouwen weleens realistisch kunnen zijn, lijkt de

258 Herodotus, 7.239.

259 Pomeroy, Goddesses, 36.

56 beschrijving van Gorgo niet volledig accuraat. Zo is het niet erg aannemelijk dat een zeer jong meisje zoveel invloed had op een cruciale politieke beslissing. Dit zou kunnen beteke-nen dat Herodotus bezig is met ‘othering’. Het idee van een vrouw die invloed had op poli-tieke zaken en wellicht slim was doordat zij een opleiding genoten had, lijkt wel overeen te komen met wat we denken te weten over de rol van Spartaanse vrouwen. Ze lijken in ieder geval waarschijnlijk meer gelijk te zijn geweest aan mannen, dan bij andere samenlevingen in de Oudheid. Helaas zullen we hierover waarschijnlijk nooit uitsluitsel krijgen, maar inte-ressanter is om te speculeren over waarom Herodotus haar deze rol heeft gegeven.

Het kan zijn dat hij Sparta wilde presenteren als de ‘ander’ – naast dat Sparta ook Grieks was, door hen te beschrijven als een volk waar mannen zich meer laten leiden door hun vrouwen, dan in Athene waarschijnlijk ideaal was. In de beschrijving van dit zelfde meisje – inmiddels een volwassen vrouw – is zij bovendien slimmer dan alle Spartanen door een verborgen boodschap te ontdekken die van zeer groot belang was voor het land. Dit zal echter niet de hele verklaring zijn voor het verhaal van Gorgo. We kunnen in haar beschrij-ving namelijk ook overeenkomsten met de ideale Atheense vrouw ontdekken, zoals het zorgdragen voor haar familie in tijden van crisis261. Als we kijken naar de volwassen Gorgo zou Herodotus nogmaals de verschillen tussen Sparta en Athene hebben willen benadrukken door haar als een wellicht geletterde en/of geleerde of in ieder geval als een slimme vrouw voor te stellen. Beschreef hij hen op deze manier zodat hij en zijn publiek zich af konden zet-ten tegen deze rare andere wereld of was het simpelweg de realiteit die hij beschreef? Het is aannemelijk dat de waarheid ergens in het midden ligt. In de bredere theorie van ‘othering’ lijkt Gorgo een voorbeeld van de Griekse ‘interne ander': dezelfde afkomst, maar toch met andere normen Het lijkt een uitwerking van de oplopende spanning tussen Athene en Spar-ta.262

261 Dewald, ‘Women and culture’, 105.

57