Artemisia

“‘Mijn mannen zijn vrouwen geworden, maar de vrouwen mannen.’ Dat zou Xerxès gezegd hebben.”

Artemisia was koningin van Halicarnassus, frappant genoeg is dat de waarschijnlijke ge-boorteplaats van Herodotus. Artemisia’s vader was de gouverneur van Halicarnassus en haar moeder had Kretenzer wortels. Waarschijnlijk na de dood van haar echtgenoot werd Artemisia de koningin en daarmee ook de legeraanvoerder van Halicarnassus. Hoewel zij dus Griekse roots had, stonden zij en haar stad onder Perzisch bewind. Ze komt in veel pas-sages in Historiën voor, namelijk in zes verhalen in twee verschillende boeken. Ik zal deze passages eerst parafraseren.

Vanaf boek zeven beschrijft Herodotus de oorlogshandelingen tussen de Perzen en de Grieken en hier komt Artemisia voor het eerst naar voren, te weten op het moment dat hij de samenstelling van de troepen en vloot van de Perzen beschrijft. Herodotus vindt het daarbij niet nodig de onderbevelhebbers bij naam te noemen, behalve Artemisia omdat het hem “buitengewoon verwondert”131 dat een vrouw aan de oorlog meedeed. Daar komt nog bij dat haar schepen de één na beste reputatie hadden en ze de beste adviezen gaf. Over deze advie-zen gaat het ook in de volgende passage 8.68 waar Herodotus Artemisia beschrijft. De krijgs-raad voorziet Xerxès van krijgs-raad over het wel of niet aangaan van de zeeslag bij Salamis en Ar-temisia – als enige van alle bevelhebbers – adviseert ArAr-temisia dat hij dit niet moet doen om-dat de Perzen de slag dan wel eens zouden kunnen gaan verliezen. Hoewel Xerxès niet Ar-temisia’s advies opvolgde en de zeeslag aanging, waardeerde hij haar eens te meer.132 Ook in de volgende passage beschrijft Herodotus hoe door haar handelen de bewondering van Xe-rxès voor Artemisia verder steeg. Artemisia werd achtervolgd door een Attisch schip, maar haar schip ramde een bevriend schip, waardoor deze zonk. Het leek hierdoor of haar schip aan de kant van het Attische schip stond en deze bedacht zich en staakte zijn achtervolging. Het was dus een list tegen een bondgenoot waardoor ze ongeschonden uit de strijd kwam, maar dat wist Xerxès niet en zijn waardering bleef.133 In passage 8.93 beschrijft Herodotus dat

131 Herodotus, 7.99.

132 Ibidem, 8.68-9.

31 de Atheners zo verongelijkt waren dat er een vrouw bevelhebber was in de strijd tegen hen, dat zij een prijs op het hoofd van Artemisia zetten. Verderop in passage 8.101 voorziet Arte-misia Xerxès wederom van advies over de oorlogsstrategie, dit keer zonder de rest van de krijgsraad nadat Xerxès hen weg had gestuurd. Zij adviseert hem terug te gaan naar Perzië en zijn opperbevelhebber Mardonios de troepen te laten aanvoeren. Dit advies volgde Xerxès wel op en wederom prees hij Artemisia. Als laatste komt Artemisia ten tonele als Herodotus beschrijft dat Xerxès zijn vlucht voorbereidt en zijn zonen bij haar achterlaat.

1.2.1. Tekstanalyse

Artemisia’s belangrijkste rol is een bij uitstek mannelijke rol, namelijk die van vlootaanvoer-der waarbij ze het bevel voert over vijf schepen. Zoals gezegd was oorlogsvoering in de Griekse maatschappij een activiteit die geassocieerd werd met mannelijke identiteit134, van-daar dat Herodotus Artemisia wél noemt in tegenstelling tot andere legeraanvoerders: “Want niet van elk volk waren de leiders vermeldenswaardig (…).”135 Hij benadrukt het ver-derop in zijn tekst nogmaals:

“De andere opperbevelhebbers vermeld ik niet, want dat is niet nodig, maar alleen Artemisia, van wie het me buitengewoon verwondert, dat ze aan de tocht deelnam, een vrouw, die na de dood van haar man de heerschappij verwierf en hoewel ze een vrijwel volwassen zoon had, mee ten strijde trok uit pure strijdlust en dapperheid, zonder dat er voor haar enige noodzaak bestond.”136

Artemisia is dus een uitzondering, zowel omdat zij een vrouw is die meedeed aan de oorlog als dat zij een uitzonderlijke strijd leverde. Tijdens de slag van Salamis ramt Artemisia’s schip een schip van bondgenoot Kalyndië om zo te ontkomen aan een gevecht met een At-tisch schip. Opvallend is dat Herodotus hier geen oordeel over velt137, hij weet namelijk niet of er opzet in het spel was.138 Wellicht heeft dit te maken met dat haar sluwe gedrag afbreuk zou doen aan haar imago als bewonderenswaardig strijder. Koning Xerxès, die ooggetuige is van de slag bij Salamis, ziet het voorval niet (alle Kalyndische opvarenden sterven en kunnen

134 Hallett, ‘Gender’, 2873.

135 Herodotus, 7.96.

136 Ibidem, 7.99.

137 Hazewindus, When women interfere, 29-30.

32 dus niet navertellen wat er daadwerkelijk gebeurd is) en dus is de achting van de koning enkel gestegen, terwijl hij wel één schip minder heeft in zijn vloot en zijn positie dus zwak-ker is geworden.

Naast succesvol vlootaanvoerder is Artemisia’s andere rol die van adviseur van ko-ning Xerxès. Ze is niet zomaar een adviseur, ze is één met goede adviezen waardoor de waardering van de koning voor haar verder toeneemt.139 Haar eerste advies, dat Xerxès moet afzien van de slag bij Salamis omdat hij waarschijnlijk zal verliezen, volgt hij niet op – en hij verliest uiteindelijk inderdaad deze strijd. Het is wel bijzonder dat zij tegen de mening van de rest van de krijgsraad ingaat en in haar betoog haar eigen capaciteiten benadrukt. In deze eerste speech is het tevens interessant dat Artemisia impliciet spreekt over de regeringsvorm waarbij één persoon alle macht heeft en die daardoor slechte dienaren heeft: “Gij, die de bes-te van alle mensen zijt, hebt slecht dienaren (…).”140 Hiermee lijkt Herodotus een polariteit te creëren tussen de Atheense politieke vrijheid en de Perzische politieke onderdrukking, zoals Gray ook beschrijft.141 Hoewel Herodotus op sommige momenten het Atheense politieke systeem ook bekritiseert, lijkt hier zijn visie dat hij een voorstander van democratie is door te schemeren.142

In passage 8.101 fungeert Artemisia wederom als adviseur, dit keer over of Xerxès een veldtocht moet ondernemen tegen Griekenland of niet. Zij is volgens Xerxès degene waarvan gebleken is dat zij goede raad geeft, zo goed zelfs dat hij de rest van de krijgsraad niet meer nodig heeft en deze laat verwijderen. Wederom steekt Artemisia een speech af waarin zij haar mening geeft: Xerxès dient terug te gaan naar Perzië en Mardonios ten strijde laten trekken, indien de Perzen dan de strijd verliezen is Xerxès nog in leven en zijn Rijk on-geschonden. Dit keer volgt Xerxès Artemisia’s raad op. Wederom laat Herodotus Artemisia aanstippen dat de Perzische koning een uitzonderlijke positie heeft: de eventuele nederlaag en daarmee waarschijnlijke dood van ‘gewone’ strijders is overkomelijk; als de koning nog maar in leven is én als de Perzen als overwinnaars uit de strijd komen, dan kan Xerxès de overwinning opeisen omdat het zijn onderdanen zijn die het bewerkstelligd hebben.143 Dit wordt versterkt doordat Artemisia de enige is die advies geeft, omdat Xerxès de andere

139 Ibidem, 8.69.

140 Ibidem, 8.68[c].

141 Gray, ‘Herodotus’, 201.

142 Ook Hartog komt hier niet uit: Hartog, The mirror, 322-323.

33 krijgsheren wegstuurde, een actie die alleen zou kunnen in een alleenheerschappij. Leek Xe-rxès eerst nog te neigen naar een meer democratisch systeem door advies in te roepen en op te volgen van zijn krijgsraad, nu maakt hij zijn beslissing na slechts één iemand te consulte-ren. Opvallend is daarbij dat Xerxès vóór dit advies een bijna radeloze indruk maakt: “zeg mij nu wat ik moet doen (…)”144 en erna was hij ingenomen met haar woorden, “want haar woorden gaven precies zijn eigen gedachten weer.”145 Herodotus lijkt hier een nuance aan te brengen zodat Xerxès zich toch niet helemaal laat leiden door het advies van een vrouw of om aan te geven dat de koning zich toch door zijn eigen ideeën laat leiden. Dit is met name interessant omdat hij tijdens de eerste raadpleging van de krijgsraad het advies van de meerderheid opvolgde.146

Waarom besteedt Herodotus op deze manier zoveel aandacht aan dit verhaal – Arte-misia krijgt van alle individuele strijders in zijn werk de meeste ruimte? Hier lijkt de theorie van Hartog op te gaan: Artemisia kunnen we zien als een onderdeel van het verhaal van de ‘ander’ dat Herodotus lijkt te willen vertellen.147 Sommige historici hebben weleens beweerd dat Artemisia door Herodotus als man werd gezien148, een reden waarom de theorie van Hartog hier niet van toepassing zou zijn. Dat lijkt echter niet het geval te kunnen zijn, want op bepaalde plekken in het verhaal laat Herodotus haar – naar zijn Griekse maatstaven – vrouwelijke eigenschappen naar voren komen. Dit gebeurt in passage 7.99 waar hij haar als moeder en echtgenote voorstelt en in passage 8.103 als zij de verzorger is van Xerxès’ kin-deren.

In bovenstaande analyse zien we dus ook een ambigu beeld naar voren komen.149 Herodotus gebruikt haar om een beeld te creëren van een barbaarse wereld die ver af ligt van de eigen Atheense wereld. Artemisia is een barbaars tiran en strijdster, die buitenshuis een belangrijke rol speelt in de strijd tussen de Perzen en Grieken.150 Daarnaast geeft zij de Perzische vorst de “beste adviezen”151, een taak die normaal door mannen wordt

144 Ibidem, 8.101.

145 Ibidem, 8.103.

146 Ibidem, 8.69.

147 Hartog, The mirror, 213.

148 Pomeroy, Goddesses, 100.

149 Cartledge, The Greeks, 83.

150 Munson, ‘Artemisia’, 91.

34 voerd.152 Herodotus beschrijft haar bovendien in termen als dapperheid en strijdlustig, die voor de Griekse lezer karakteristiek bij mannelijke identiteit hoorden.153 De lezer zou bijna denken dat Artemisia de perfecte strijder is – behalve dat zij vrouw is. Als ze dan listig haar eigen bondgenoot tot zinken brengt om zo zelf te ontkomen aan de vijand, komt haar zelf-zuchtige karakter naar voren. Dit zal door het Griekse publiek waarschijnlijk negatief be-oordeeld zijn, aangezien het in strijd is met militaire-politieke ethiek van ‘sterven voor de staat’154. Herodotus vergelijkt haar zelfs expliciet met een man: “mijn mannen zijn vrouwen geworden, maar de vrouwen mannen.”155 Er ontstaat door Artemisia dus een beeld van zwakke Perzische mannen, wat we ook zien in andere antieke bronnen over de Perzen, on-der anon-dere: Aeschylus’ Perzen uit de vijfde eeuw v.C.. Hiermee lijkt zij dus onon-derdeel te zijn van Griekse identiteitsvorming, of zoals Munson het formuleert: “Greek-barbarian antithesis cast in the terms of contrast between male and female”.156 Artemisia is ook half-Grieks, waardoor bovenstaande theorie niet helemaal op lijkt te gaan. In haar speech spreekt ze zelfs als een Griek die de barbaren en vrouwen als inferieur zien aan Griekse mannen: “Want die mannen [Grieken] overtreffen ter zee uw manschappen evenveel als mannen vrouwen.”157

Ze lijkt door Herodotus ook gebruikt te worden om commentaar te leveren op Perzië, door haar bijvoorbeeld te laten zeggen dat zij de Slag bij Salamis zullen verliezen158, dat de Perzi-sche vorst slechte onderdanen heeft159 en dat er weinig noemenswaardige Perzische – of aan Perzische kant vechtende – legeraanvoerders zijn. Wellicht wilde Herodotus haar als gen-derbender gebruiken om traditionele Griekse denkbeelden over gender aan de kaak te stel-len.160 Hoe kon dit beter dan met een half Griekse vrouw die ook nog eens moeder is van een zoon en tegelijk vecht als een man?

152 Hallett, ‘Gender’, 2873.

153 Roberts, Herodotus, 72.

154 Cartledge, The Greeks, 83.

155 Herodotus, 8.88. 156 Munson, ‘Artemisia’, 92. 157 Herodotus, 8.68[a]. 158 Ibidem. 159 Ibidem, 8.68[c]. 160 Roberts, Herodotus, 72.

35 1.2.2. Manhaftige Artemisia

Artemisia is in haar rollen als legeraanvoerder en raadgeefster van de koning dé vertegen-woordiging van een ‘omgekeerde wereld’ (monde à l’envers”161) vanuit Atheens perspectief. De Atheense wereld waarin vrouwen idealiter binnenshuis bleven en zich verre hielden van politieke en militaire zaken, wordt gespiegeld in een aantal belangrijke aspecten in het ver-haal. Artemisia’s meest in het oog springende eigenschappen zijn haar mannelijke strijdlust en militaire inzicht – en dus intelligentie. Hoewel er ook andere aspecten naar voren komen in de analyse van het verhaal, lijkt de polariteit Grieks-Perzisch daarmee toch de meest do-minante.162

De andere – minder dominante – aspecten dienen daarmee niet als onbelangrijk aan-gemerkt te worden. Vanuit de theorie van microstorie dienen we namelijk alle aspecten van een verhaal als belangrijk te zien.163 Zo kunnen we ook de polariteit Griekse vrouw versus Perzische vrouw ontdekken, al gaat deze maar deels op. Artemisia is namelijk ook deels Grieks, waardoor de tegenstelling ín haar zit. Hazewindus zegt hierover dat door Artemi-sia’s Griekse achtergrond ook naar voren te laten komen, het Griekse publiek er wellicht niet onderuit kon dat zij ook onderdeel was van hun ‘eigen’ wereld.164 Hoewel zij dus niet aan het ideaalbeeld voldeed van een Griekse vrouw, was zij er wel één. Zoals Munson stelt, zat er wellicht een didactische visie achter de Historiën en was Herodotus doel wellicht het uitda-gen van zijn Griekse publiek om de traditionele uitda-genderverhoudinuitda-gen te overdenken.165 Het statische van de theorie van Hartog is dus deels toepasbaar op Artemisia, maar we zien ook dat Herodotus met de beschrijving van Artemisia een realistisch wereldbeeld heeft willen neerzetten waarin vaststaande kaders eigenlijk amper bestaan: “what is considered normal varies from one society to another.”166

161 R. Weil, ‘Artèmise, ou le monde à l’envers’, Recueil PLassarts (Parijs 1976) 215-24. Geciteerd in: Ro-saria Vignolo Munson, ‘Artemisia in Herodotus’, Classical Antiquity 7.1 (1988) 91-106, aldaar 93.

162 Munson, ‘Artemisia’, 93.

163 Jansen, Triptiek van de tijd, 94.

164 Hazewindus, When women interfere, 32.

165 Munson, Telling wonders, 4.

166 Josine Blok, ‘Women in Herodotus’ Histories’, in: Egbert J. Bakker, Hans van Wees en Irene de Jong,

36