New Journalism is ’n manier van skryf wat uitgebreide aandag begin kry het sedert die laaste helfte van die twintigste eeu (Schuitema, 2001:32), met die Amerikaanse joernalis, Tom Wolfe, as een van die bekendste skrywers. Dit is ’n genre waar joernalistieke materiaal aangebied word in die vorm van fiksie, en dié doel nie soseer is om informasie te verskaf as om ’n situasie te beskryf uit persoonlike ervaring nie. “In fictie wordt ook een werkelijkheid weergegeven, namelijk een eigen, zelf gecreërde werkelijkheid, waarbij de gebeurtenissen en het bewustzijn van de personages niet op de realiteit gebaseerd hoeven te zijn” (Schuitema, 1990:22). New Journalists argumenteer verder dat die representasie van iemand anders se bewussyn nie noodwendig die geldigheid van feite affekteer nie. Nog ’n argument van hulle is dat taal nooit ’n puur objektiewe instrument is nie. Deur te skryf, verander die joernalis altyd die waarheid – iets word bygevoeg of iets word weggeneem.
Volgens Van Coller (1992:343) bied Hellman (1981) die bruikbaarste teoretiese invalshoek tot New Journalism. “Sy benadering is in wese pragmaties en verreken die belangrike ‘kontraktuele’ verhouding tussen skrywer en leser wat in marginale tekssoorte van die grootste belang is (...).” Van Coller bespreek New Jounalism as nie net bloot ’n vermenging van feit en fiksie nie, maar ’n poging om “die sofistikasie en vryheid van fiksie te versoen met die feite van joernalistiek” (1992:343). Dit is ’n soeke na die “groter waarheid” en daar word altyd gestreef na betroubaarheid. ’n Kenmerk is die beweging van onskuld na persoonlike ervaring. “Die New Jounalist sê eintlik: ek hou my verbonde aan die werklike, maar ek kan dit slegs op my persoonlike manier weergee, soos ek dit as mens ervaar het en onthou” (1992:345).
5.7 Experientiality
Jerome Bruner (1991:9) beweer daar is “compelling evidence to indicate that narrative comprehension is among the earliest powers of mind to appear in the young child and among the most widely used forms of organizing human experience”. In die woorde van Fludernik: “narrativity centers on experientiality of an anthropomorphic nature” (1996:12). Sy definieer experientiality as: “the quasi-mimetic evocation of ‘real-life
experience’” (1996:12). “In the narrating of human experience, after-the-fact evaluations become important as a means of making narrative experience relevant to oneself and to others. All experience is stored as emotionally charged remembrance, and it is reproduced in narrative form because it was memorably, funny, scary or exciting” (1996:29).
Van Heusden (1989:84) skryf dat die waarde van kuns in die vermoë daarvan lê om vorm te gee aan die ervaring van ’n toeskouer in al sy dinamiek. Die oortuiging dat die fiksionele verteller van historiese gebeure uit die perspektief van persone betrokke in daardie gebeure nader kom aan die waarheid as enige historiese dokument, is ook gedeel deur Tolstoy toe hy War and Peace geskryf het (Cohn, 1999:150). Rigney (1998:143) onderstreep verder die belangrikheid wat deesdae aan ervaring geheg word:
Dat betekent dat het gezag van een relaas niet meer van zijn objectieve waarheidsgehalte afhangt – van zijn ‘truth-to-actuality’, om aan Nancy Partners terminologie te herinneren – maar eerder van zijn betekenisvolheid, een ‘truth-to- meaning’ die op zijn beurt getoetst wordt aan de experience, het identiteitsbesef en de ethos van de zegsman…de bereidheid tot make-believe bij het lezen van een relaas hangt dus af van het door de lezer gestelde beding dat zo’n relaas authentiek moet zijn, moet beantwoorden aan de ervaring van die groep die de auteur wil representeren. De letterlijke waarheid in algemene zin doet daarbij minder ter zake.
Bogenoemde aanhaling word vervolgens verder bespreek aan die hand van twee Afrikaanse tekste. ’n Goeie voorbeeld word gevind in Slagoffers (2001) van Dine van Zyl. Daarin vertel vyf vroue behorende tot die mutilado’s (’n groep vroue wat geestelik en liggaamlik vermink is in die Angola-oorlog in die tagtigerjare) hul verhaal van ontbering en lyding. Hul persoonlike verslae belig die grensoorlog uit ’n totaal nuwe perspektief. Boonop suggereer die flapteks dat die roman ’n feitelike basis het, “die leser kry die gevoel dat waarskynlik ’n hele stuk private én openbare geskiedenis agter die boek lê” (Viljoen, 2001:11). Die joernalis, Nell, wat die verhale versamel het, toon groot ooreenkomste met oorlogsverslaggeefster Dine van Zyl. Die voorbladfoto van ’n Angolese vrou met ’n mortier in die hand, is deur haar gemaak, ’n bronnelys versterk die indruk dat dit ’n feitelike relaas is en in Julie 1986 het daar uit die pen van Dine van Zyl in die tydskrif De Kat ’n artikel oor die lyding van vroue in die Angolese oorlog verskyn. Daarin voer sy onderhoude met vyf slagoffers en hoewel hul name verskil, kom die vertellings ooreen met dié van die vroue in die roman (Diedericks-Hugo, 2002). Uit die staanspoor word die leser egter gewaarsku dat die boek fiksie is, maar dat die gruwel van die oorlog ’n werklikheid is. In die Afrikaanse letterkunde is die “werklikheid” van die grensoorlog tot die verskyning van hierdie boek aangebied uit die perspektief van die
manlike soldate. Hierdie verslag bied die verhaal van hoe dit was om as Angolese vrou die oorlog te ervaar. In ’n onderhoud met Francois Smith (2001:3) vertel Van Zyl hoe groot effek haar manuskrip op haar man, met ’n weermag-agtergrond, gehad het toe hy dit geproeflees het: “Jy weet, ek het ’n tawwe, macho man, en toe sien ek hom met die manuskrip en met sy kop in sy hande. En hy huil... ‘Dit is nie oorlog nie,’ het hy gesê. ‘Oorlog is vir manne, en ek het nie geweet nie.’”
In hierdie relaas is die tragiese werlikheid, die hartverskeurende prentjie van die lyding as gevolg van oorlog, belangriker as om byvoorbeeld die korrekte name van die vroue te noem, die presiese plek waar dit afgespeel het of ander feitelike besonderhede. Die betekenis van die relaas word gemeet aan die ervaring van die gebeure en as die ervaring waar is, wat veronderstel kan word as dit vertel word deur iemand wat dit persoonlik meegemaak het en die letsels daarvan dra, is die letterlike waarheid minder belangrik. Deur die teks as ’n mengeling van feit en fiksie aan te bied, kom ook die spel van “make- believe” as deel van die kontrak tussen leser en skrywer ter sprake. Die leser sal meegaan in die spel, mits die skrywer trou bly aan die ervaring van die gebeure en dit implisiet of eksplisiet aantoon dat die teks ’n ander funksie het as die letterlike oordrag van feite.
Wanneer die storie nie ooreenstem met die gerepresenteerde groep se kennis van die waarheid nie, sal die leser minder gewillig wees om saam te gaan met die spel van “make-believe” ter wille van eventuele aanvaarding van die betekenis van die teks as waarheid. In hierdie ondersoek word Rigney (1998:140-141) se gevolgtrekking gesteun: “(h)et fictionele kader staat dus afwijkingen van de echte, gedocumenteerde werkelijkheid toe, maar zolang het relaas niet wringt met de gangbare kennis omtrent die werkelijkheid zullen lezers zich niet het hoofd breken over de vraag waar precies de feitelijkheid ophoudt en het verzinsel begint”.
Dit is interessant om te kyk na die resepsie van Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) deur onderskeidelik historici en literatore.
Die historikus Fransjohan Pretorius (1999:1-17) skryf dat daar opvallend veel belangstelling is oor die historisiteit van die teks:
Die vrae is veral of daar werklik iemand soos generaal Mannetijes Mentz in die geskiedenis bestaan het, en of dit dan alles wáár is wat ons van Mentz en sy mense lees. Wás daar so’n korps soos dié van Mentz en wás die Boere sulke vreeslike wreedaarts met afvalliges? Hoe rym dit dan met die tradisionele opvatting van die Boerehelde en hul moraliteit? (1999:1).
In sy artikel lig Pretorius die leser dan in oor wat histories verantwoordbaar en wat feitelik verdraaid is om by die verhaal in te pas en of daar werklik so ’n korps kon bestaan wat Boerekrygsgevangenis onderskep en wreed behandel het in die geval dat hulle nie na hul kommando’s wou terugkeer nie. Daar is ook dinge wat hy as hoogs uitsonderlik aanstip en “bloot ’n verbeeldingsvlug van die skrywer (...) om ’n goeie storie te skryf” noem (1999:1). In sy ondersoek behandel hy ook die vraag: “hoe waar is hierdie alternatiewe waarheid wat Coetzee bied?” Hy konkludeer dat Coetzee se navorsing tog nie so deeglik was as wat dit kon of moet gewees het nie, dat die kommando nie verteenwoordigend is van die moraliteit van Boerekrygers nie en dat daar ’n diskrepansie is tussen gedokumenteerde historiese gebeure en Coetzee se romangebeure. Die outeur se “alternatiewe waarhede”, soos Coetzee self dit stel in ’n onderhoud met Nieuwoudt (1998:4), kan alleen met omsigtigheid aanvaar word, mits aanvaar word dat dit nie die deursnee Boer van 1900 verteenwoordig nie.
Vir die leser met kennis van die gedokumenteerde geskiedenis, bots Mannetjies Mentz met sy eie gangbare kennis van die werklikheid. Hy aanvaar nie, soos Rigney sê, die teks as outentiek nie.
Literatore bespreek veral die vertelswyse in Mannetjies Mentz as narratiewe strategie (Swanepoel, 1998:63). Andersins word dit bespreek as ’n teks wat ’n skokkende waarheid op voortreflike wyse lieg (Van Zyl, 1999:1). Swanepoel aanvaar die teks as ’n aanbieding van ’n alternatiewe waarheid en sien dit in die konteks van post-apartheid waarin die Afrikaner homself herskryf of sy identiteit rekonstrueer (1998:74). Van Zyl meen dit is ’n kompliment vir Coetzee dat hy sy leser “só op sleeptou kan neem dat hulle meen hy bied hulle die waarheid en niks anders as die waarheid” (1999:11).
Die vraag ontstaan nou of lesers Coetzee se weergawe van die Afrikaner (Boere) verlede aanvaar omdat hulle dink dat sulke wreedhede moonlik was in die Anglo- Boereoorlog, of omdat soortgelyke wreedheide in die apartheidsverlede deur Afrikaners gepleeg is, soos dit onlangs aan die lig gekom het uit die Waarheid- en Versoeningskommissie? In sy onderhoud met Nieuwoudt (1998:4) sê Coetzee: “Ek wil hê die leser moet verbande deurtrek van dié oorlog na die huidige gelieg en gebieg. Die WVK het die nuwe leuens en waarhede na vore laat kom.” Mannetjies Mentz het verskyn in ’n tyd,
waar daar ’n groter bewussyn posvat van hoe geskiedskrywing in die verlede gemanipuleer is, hoe feite verdraai en bekook is, hoe dit wat as waarheid beskou word, verander wanneer die magsgestoeltes deur ander heersers warm gesit word. (...) Deur terme soos ‘’n nuwe Suid-Afrika’ (bladsy 139), ‘reconciliation’ en ‘nation-
building’ (bladsy 259) in verband met die oorlog te gebruik, word die tekens gegee dat die gruwels van ideologie oor die jare dieselfde bly (Wasserman, 1998:12).
Hier word daarvan uitgegaan dat Op soek na Generaal Mannetjies Mentz gouer verwerp sou word omdat dit bots met die gangbare kennis van Boerehelde, as dit nie sou verskyn in die periode waarin ander ontnugterings rakende Afrikaner-“helde” aan die lig gekom het nie. Omdat hiedie inligting nou minder “wringt met de gangbare kennis omtrent die werkelijkheid” (Rigney, eerder), breek lesers, immers literatore wat die teks bespreek het (versus geskiedkundiges), die hoof minder oor die vraag waar feitelikheid ophou en versinsel begin.