Nationale identiteit in Zot van A.

Naar aanleiding van het succes van Alles is Liefde ontstond bij de Belgische regisseur Jan Verheyen het idee om een Vlaamse remake te maken. Daarbij liep hij echter tegen een aantal verschillen tussen Nederland en Vlaanderen aan. Sinterklaas is in

Vlaanderen bijvoorbeeld “een minder zwaarwegende traditie” dan in Nederland en ook vieren Vlamingen geen Pakjesavond (Verheyen in Beekman). Toch is ervoor gekozen de verhaallijnen en personages vrijwel geheel intact te laten. Wel zijn er kleine

aanpassingen gedaan aan bijvoorbeeld de verzoeningsscènes door “toch altijd nog een element van humor in te brengen”, omdat Vlamingen volgens Verheyen minder sentimeel zijn dan Nederlanders en anders zouden afhaken (Beekman).

Andere aanpassingen zijn de setting, die is veranderd van Amsterdam naar Antwerpen, de titel en de namen van een aantal personages. De titel Zot van A. is Antwerps dialect voor ‘gek op jou’. Tegelijkertijd verwijst de titel in de meer letterlijke betekenis van ‘gek op A.’ naar de stad Antwerpen en naar de personages waarvan de naam begint met een A.

3.3.1 Antwerpen als sociale microkosmos

Zot van A. maakt gebruik van dezelfde narratieve structuur als Alles is Liefde en kent

een vergelijkbaar netwerk van personages (afbeelding 3). De film beslaat eveneens de periode van de intocht tot aan Sinterklaasavond en ook de stad Antwerpen fungeert als een sociale microkosmos waarin alle personages samen, naast en door elkaar heen leven. Deze verbondenheid wordt af en toe extra benadrukt in de overgangen tussen shots en verhaallijnen. Zo is er van Lydia (Barbara Sarafian), die op haar schema kijkt en ziet dat er croissants op de planning staan, een cut naar een schaal croissants op de keukentafel bij Alain (Jan van Looveren) en Fred (Mathijs Schepers).

48

De film bevat dezelfde verhaallijnen en personages als Alles is Liefde op één verandering na. In Zot van A. is het geen prins of een ander lid van de koninklijke familie dat verliefd wordt op het meisje in het warenhuis, maar een beroemde tennisser. Deze wijziging is aangebracht omdat de positie en reputatie van het

koningshuis in België enigszins verschilt met die in Nederland (Beekman). Hoewel het personage veranderd is, is de verhaallijn is wel in stand gehouden. Hierin staat nu niet langer een klassenverschil centraal, maar een verschil in sociale status.

3.3.2 Herkenbaarheid en nationale specificiteit

Zot van A. speelt op verschillende manieren in op specifiek Vlaamse elementen die

herkenbaar zijn voor een nationaal publiek. Zo bestaat de cast volledig uit in

Vlaanderen bekende acteurs en wordt Antwerpen op een alledaagse manier in beeld gebracht. Ook spelen het Antwerpse en Vlaamse accent met daarbij horende

uitspraken hierin een rol. Een voorbeeld hiervan is de reactie van Astrid (Lotte Heijtenis) op de woorden “gisteren... voelde ik iets ” van tennisser Paul (Kevin Janssens) waarmee hij refereert aan het moment waarop Astrid, verkleed als cadeautje, in zijn armen viel. Zij reageert bot met de opmerking “dat heet een

verschot”, die grappig is voor mensen die bekend zijn met de taal en deze uitspraak. In het Nederlands wordt het woord ‘verschot’, dat verwijst naar het gevoel dat er iets in iemands rug schiet, nauwelijks gebruikt. Zo speelt Zot van A. in op de herkenbaarheid van alledaags taalgebruik om een specifiek Vlaams publiek aan te spreken.

Andere verwijzingen refereren aan het Vlaamse medialandschap. Zo speelt Mike Verdrengh, die tevens televisiepresentator en programmadirecteur is bij VTM, in de film de baas van de omroep. Ook zinspeelt de film op de carrière en het imago van acteur Jappe Claes bij zijn vertolking van Sinterklaas (Van Dessel z.pag.). Daarnaast krijgt de films een Vlaams karakter door gebruik te maken van muziek van de Vlaamse artiesten Sandrine, Stan van Samang, Zornik en Nacht und Nebel (Hertogs z.pag.). Ook heeft de film een eigen titelsong, ‘Gek van jou’, die gemaakt is door de Vlaamse band Clouseau.

Ondanks de aanpassingen waarmee Zot van A. inspeelt op Vlaamse identiteit, houdt de film in grote mate de gelijkenis met Alles is Liefde in stand. Een aantal acteurs, vooral Mathijs Schepers (Fred), Jan van Looveren (Alain), Matteo Simoni (Lucas) en Sven de Ridder (Rudolf), lijkt zowel qua uiterlijk als manier van acteren zo sterk op zijn equivalent in Alles is Liefde, dat het vermoeden wordt gewekt dat zij om die reden gecast zijn. Ook het in stand houden van de verhaallijn van prins Valentijn, maar dan met tennisser Paul is een opvallende keuze. Alle grappen die refereren aan

49

het koningshuis of zijn koninklijke status werken niet meer nu de context veranderd is. Sommige zijn dan ook weggelaten, maar de meeste zijn vervangen door grappen die niet specifiek aan de extra-diëgetische context refereren. Andere grappen zijn wel degelijk intact gelaten, maar werken minder goed in deze context, omdat de komische extra-diëgetische referentie wegvalt. Ook heeft Paul behalve een beleefde en chique kant niet een andere, asociale kant, zoals Valentijn. Hierdoor bevat het personage van Paul in zichzelf minder tegenstrijdigheden en zit er minder humor in zijn verhaallijn.

Hoewel Zot van A. op een aantal manieren inspeelt op nationale identiteit, roept de sterke gelijkenis met zijn inspiratiebron de vraag op of deze zinspelingen voldoende zijn om een Vlaams publiek aan te spreken. De film leunt voor een aanzienlijk deel op elementen uit Alles is Liefde die daar juist bijdragen aan het Nederlandse karakter van de film. In de eerste plaats geldt dit voor het Sinterklaasfeest, dat, zoals Verheyen zelf al aangeeft, in Vlaanderen een minder belangrijke plaats inneemt dan in Nederland. Daarnaast is dit ook van toepassing op enkele personages en verhaallijnen, die in Alles

is Liefde ‘typisch Nederlandse’ waarden of eigenschappen reflecteren. Zot van A.

neemt deze elementen in de meeste gevallen over zonder ze aan te passen voor het eigen publiek. Hoewel dit niet direct hoeft te leiden tot gevoelens van vervreemding bij een Vlaams publiek, kan het wel van invloed zijn op de mate waarin het zich voelt aangesproken, omdat het deze elementen niet herkent als ‘eigen’.

3.3.3 Reflectie van en op nationale identiteit

Het is opvallend dat juist de verhaallijn van de prins uit Alles is Liefde is aangepast in

Zot van A. In zowel Love Actually als Alles is Liefde vervult een hoogwaardigheids-

bekleder een belangrijke rol, maar in de Vlaamse versie is hij vervangen door een beroemdheid. Hoewel Verheyen heeft aangegeven dat hier een praktische reden aan ten grondslag ligt, blijft het opvallend dat er is gekozen voor een personage dat in tegenstelling tot zijn equivalent in Alles is Liefde zijn status niet ontleent aan een machtspositie. Deze aanpassing zou wellicht te maken kunnen hebben met de gevoeligheid voor machts- en statusverschillen die in paragraaf 1.2 aan de orde is gekomen in de bespreking van Vlaamse waarden. Waar Love Actually en Alles is

Liefde volop grappen maken over hoogwaardigheidsbekleders, gaat Zot van A. dit uit

de weg, mogelijk omdat het gevoeliger ligt.

Verder blijft de film dicht bij Alles is Liefde en ook in termen van de

onderliggende boodschap neemt Zot van A. de strekking van zijn brontekst over. De film hanteert dezelfde logline en draagt op dezelfde manier het idee uit dat het soms wenselijk is om de norm te doorbreken en de controle los te laten. Wel zijn er in Zot

50

van A. op het niveau van details vele kleine aanpassingen gedaan aan de personages

en de dialoog. Op deze manier worden verschillen, die zorgen voor humor door

incongruentie, verder uitvergroot. Deze uitvergrotingen hebben een reflexieve dimensie en verschaffen inzicht in waarden die daaraan ten grondslag liggen. Daarbij geldt dat deze waarden vooral iets zeggen over Vlaamse identiteit ten opzichte van Nederlandse identiteit, omdat Alles is Liefde als brontekst het referentiepunt vormt voor Zot van A. De film benadrukt herhaaldelijk tegenstellingen tussen ‘de norm’ en personages of situaties die daarvan afwijken. Dit gebeurt vooral door van een aantal personages de karaktertrekken naar het extreme door te trekken, maar ook door een aantal grappen dat refereert aan Zwarte Piet. Zo wordt Arno meer dan Ted in Alles is Liefde neergezet als een mislukkeling, die niet tegen zijn vrouw durft te zeggen dat hij ontslagen is en zich constant door haar laat overreden. Lydia is een nog grotere control freak dan Simone en maakt daarnaast een aantal keren directe en tactloze opmerkingen zonder het zelf door te hebben, onder andere over Zwarte Piet. Op deze manier reflecteert de film op tegelijk een kritische en komische manier op het breken met of afwijken van de norm. Daarbij worden Arno’s onbeholpenheid en Lydia’s planmatigheid en directheid zo uitvergroot, dat de film deze eigenschappen enigszins belachelijk maakt en daardoor onderuithaalt. Op deze manier impliceert de film dat de tegengestelde eigenschappen wenselijk zijn en reflecteert die het beeld dat in paragraaf 1.2 naar voren is gekomen van Vlamingen als minder direct en meer prestatiegericht.

3.3.4 Receptie

De film bereikte met een kleine 450.000 bezoekers net als Alles is Liefde een relatief groot publiek in eigen land en staat daarmee op de twintigste plek in de lijst met de meest succesvolle Belgische films. Critici waren echter minder positief. Zij waren onder andere niet enthousiast over het comedy-gehalte. Zo beoordeelt Bert Hertogs Zot van

A. als een film die “duidelijk moeite heeft om de juiste humoristische toon te vinden”

(z.pag.). De Nederlandse Patricia Smagge hekelt daarnaast Verheyens benadering: “Verheyen heeft geen moeite gedaan ook maar enige eigenheid aan zijn film te geven [en] heeft een letterlijke kopie gedraaid van ‘Alles is Liefde’” (z.pag.). Dennis van Dessel vat deze kritiek samen in zijn eindoordeel: “Wat mij betreft mag een film - ook een romantische komedie - best wel iets meer eigenheid, originaliteit, oprechtheid en geslaagde grappen hebben dan 'Zot van A'” (z.pag.). Bruno Pletinck, die zelf benadrukt dat hij geen criticus is maar filmblogger, is iets milder en schrijft: “Zot Van A [heeft] alles in huis waarmee hij de weinig veeleisende Vlaamse showbusinesskijker van begin tot einde stressvrij kan laten genieten” (z.pag.).

51

Uit deze kritieken komt naar voren dat een gebrek aan originaliteit en eigenheid, dat voortkomt uit de sterke gelijkenis met Alles is Liefde, als het grootste minpunt van

Zot van A. wordt gezien. Daarnaast vinden niet alle recensenten de film geslaagd op

het gebied van comedy. Aan de andere kant merkt Pletinck op dat Vlaamse kijkers wel degelijk plezier kunnen halen uit de film, juist door de commercialiteit die andere critici afkeuren.