Naghmeh Samini Dream in an empty cup

Dream in an empty cup van Naghmeh Samini werd voor het eerst opgevoerd in 2003 op het Fadjr Festival in Teheran en viel daar ook in de prijzen. Aan het winnen van prijzen op Iraanse theaterfestivals hoeft niet bijzonder veel waarde gehecht te worden omdat er bij iedere editie enorm veel winnaars zijn en er vaak gedeelde tweede en derde plaatsen zijn voor de beste acteur, actrice, bijrol, decorontwerper, scriptschrijver of regisseur. Na de succesvolle première op het festival werd besloten deze voorstelling twee maanden te laten spelen in de zomer van 2003 in het grote stadstheater van Teheran. Deze analyse is echter alleen gebaseerd op de tekst die in het Engels vertaald is door Esmat Sheikholeslami. Deze Engelse vertaling zit vol spelfouten zit en het is daardoor mogelijk dat de vertaling het origineel in Farsi niet volledig representeert.111

111 Over de reden voor een vertaling van het stuk naar het Engels is geen informatie gevonden en de uitgever is niet bereikt.

51

Naghmeh Samini is geboren in 1973 in Iran. Zij was dus nog een klein kind ten tijde van de revolutie en heeft Iran voornamelijk als islamitische republiek meegemaakt. Ze heeft een bachelor en mastertitel van de universiteit van Teheran in literatuur en filmstudies en is daarop ook gepromoveerd. Momenteel geeft ze les aan de universiteit van Teheran in drama en literatuur en schrijft ze theaterteksten en filmscripts. De meeste van haar theaterstukken gaan over sociale problemen en de politiek. De verbondenheid aan de universiteit van Teheran betekent dat ze verbonden is aan een overheidsinstelling en ze lijkt zich te hebben aangepast aan het systeem. Maar die verbondenheid kan twee dingen betekenen voor haar werk als toneelschrijver: het kan haar meer vrijheid geven omdat censoren haar het voordeel van de twijfel geven, maar het kan juist ook een enorme beperking zijn omdat er extra op haar gelet wordt. Met Samini’s positie aan de universiteit en als toneelschrijfster wiens stukken opgevoerd worden op het grootste theaterfestival in Teheran lijkt zij in het theaterveld toch een verankerde positie te hebben, juist doordat het politieke veld een grote invloed heeft op het theaterveld. Wellicht moet zij zich als vrouw wel meer dan mannen houden aan de regels van de republiek omdat vrouwen op hoge posities ‘hun plaats moeten kennen in de republiek’ zoals in het eerste deel van dit onderzoek naar voren is gekomen.

Samini heeft in Dream in an empty cup een familiegeschiedenis geschreven in een stijl die aandoet als magisch realisme. Er worden twee verhalen verteld die niet alleen door elkaar heen lopen, maar ook invloed op elkaar hebben en waarin personages van het ene verhaal met personages uit het andere verhaal praten. Het verwarrende effect hiervan zit in het tijdsverschil: het ene verhaal speelt zich af tijdens de Kadjar dynastie in 1906 op het moment dat de constitutionele revolutie gaande was en het andere in het hedendaagse Iran met personages die actief zijn als journalisten voor de oppositie.

Faramarz en Mahtab zijn de hoofdpersonages in het hedendaagse verhaal. Zij zijn neef en nicht en met elkaar getrouwd om het familiebezit – een groot huis – binnen de familie te houden. Ze leven met hun tante Agha Ameh van honderd en twintig jaar oud die op sterven na dood is. Het plan is echter het huis te verkopen en van elkaar te scheiden op het moment dat de tante daadwerkelijk dood is omdat Faramarz en Mahtab in hun huwelijk niet erg gelukkig zijn. Ze houden dus de schijn op het huis in de familie te willen houden totdat hun tante dood is. In het stuk wordt met geen woord gerept over de verschillende erfrechten tussen de man en vrouw. Maar als deze situatie in het stuk zich in de werkelijkheid zou afspelen, zou de vrouw minder van de opbrengst van het huis krijgen dan de man.

Het stuk begint met de sterfscène van de tante, maar in plaats van dat ze met haar dood uit het leven van Faramarz en Mahtab verdwijnt, komt ze als geestverschijning steeds terug in almaar jonger wordende gedaante. Het echtpaar kan, naast deze geestverschijning ook een aantal andere zaken in het huis niet verklaren, zoals familiefoto’s waaruit ineens hoofden zijn geknipt en de inrichting van het huis die langzaam gaat lijken op een traditionele inrichting uit de tijd van de

52

Kadjar dynastie. De tante die blijft rondwaren en almaar jonger wordt, neemt zowel Faramarz en Mahtab als de lezer met haar mee terug in de tijd, naar het verhaal van een Kadjar prins en zijn vrouw. Er wordt in het stuk steeds gewisseld van verleden tijd naar tegenwoordige tijd doordat Faramarz en Mahtab gedaanteverwisselingen ondergaan en veranderen in de Kadjar prins en diens vrouw. De personages zelf zijn door deze veranderingen verrast en verward:

“FARAMARZ: You’re talking with Faramarz not with Faramarz Khan Kashrf Mirzaiee…

MAH LEILI: [she laughs cheerfully] […]

You were not so interesting and funny when I was leaving. All your concern was constitution and justice among the nation. [A moment again the surge of the Qajari Farmarz Khan is moved within Faramarz and he resembles the figure and voice of Faramarz Kahn.]

FARAMARZ KHAN: You were not a constitutionalist, cousin. In fact, you were present in our dispute, in men’s clothes among the men.

[Again it sees as if the surge fades. Faramarz, confused with the

sudden change, goes back to his normal mood.]”¹¹²

Later beschrijft hij deze transformaties aan zijn vrouw:

“FARAMARZ: How nice you came back Mahtab, it was like a nightmare. It was as if I had gone into the other world for some minutes!”113

Ook voor de lezer zijn deze gedaanteverwisselingen verwarrend. Het lijkt alsof het gehele stuk eigenlijk een droom is, maar soms ook alsof één van de personages droomt. Wat voor de lezer verwarrend is, zijn de veranderende namen die voor de tekstclausen staan. Wanneer er FARAMARZ KHAN staat, is dit eigenlijk de hedendaagse Faramarz die transformeert naar de oude prins. Faramaz is fotojournalist voor de oppositie en heeft constant het gevoel dat hij wordt bespied. Hij wil het liefst vluchten en dwingt zijn vrouw met hem mee te gaan, terwijl deze dat niet wil en liever wil scheiden. Ook over de rechten die de vrouw heeft om te scheiden wordt in dit stuk niet gesproken, terwijl hier wederom voor geldt dat de vrouw veel minder rechten heeft als de man. Immers, als de man niet wil scheiden, is dat voor de vrouw bijna onmogelijk.

112 Samini, Dream in an empty cup, 56

53

Faramarz Khan, de Kadjar prins, wordt bedreigd en wil vluchten. Deze laatste wordt uiteindelijk vermoord. Door de constante gedaanteverwisselingen wordt er een verband tussen Faramaz en Faramarz Kahn gesuggereerd dat ook voor Faramarz een fatale afloop zou betekenen. Het enige personage dat niet transformeert, maar altijd eenzelfde persoon blijft is Mah Leili. Zij leeft in de Kadjar tijd maar komt op bezoek bij Faramarz en Mahtab in de huidige tijd. Mah Leili noemt hen consequent Faramarz Khan en Mahrokh, haar zwager en zus. Mah Leili is ooit vertrokken naar Europa om medicijnen te studeren en is teruggekomen naar Iran. Ze voelt zich als opgeleide vrouw niet serieus genomen in haar land en uit haar verontwaardiging tegenover Faramarz:

“MAH LEILI: Before we had set off for Britain from Rousestan by train, some European news reporters came and prepared various reports and took different photos from us. The king was not satisfied either. Anyway, it was also advisable to him that it would be spread in great European governments how the Iranian women had reached to a high degree of progress… but alas to a patriotic news reporter!... when we arrived in the homeland, we were again covered with scarf lest anybody may see us accidentally and then its shame and disgrace will spread everywhere that “Alas, our chastity was dissipated.” ”114

Bij terugkeer naar Iran dient Mah Leili zich gedeisd te houden en zich te gedragen naar het traditionele ideaal van een vrouw. Opgeleide vrouwen worden in Iran niet met open armen ontvangen want hun eer en reinheid zouden zijn aangetast. Mah Leili leefde in de Kadjar tijd en haar verhaal speelt zich ook af in die tijd. Zoals naar voren is gekomen in het eerste deel van dit onderzoek werd in de Kadjar dynastie van de vrouw verwacht dat deze zich afzijdig hield van het publieke leven, dat zij zich richtte op het huishouden, het moederschap en het familieleven.

Wanneer Mah Leili arriveert bij Faramarz en Mahtab spreken deze verbaasd met elkaar over de gelijkenissen tussen Mah Leili en hun eigen nicht Farnaz – dus een vrouw uit het hedendaagse verhaal – die naar Amerika is verhuisd. Doordat Samini oude en nieuwe tijd door elkaar heen heeft geweven in dit stuk, bespreekt Samini met het personage Mah Leili uit de oude tijd ook de positie van de vrouw in het huidige Iran, terwijl ze de censuur omzeilt. Kritiek op de maatschappij van voor de revolutie van 1979 is namelijk meer dan toegestaan en dat het impliciet ook kritiek is op de huidige tijd kan ontkend worden. Behalve Mah Leili zijn de vrouwelijke personages traditionele vrouwen: ze doen het huishouden, ze koken, hebben geen banen en ze

54

lezen de toekomst in achtergebleven koffie in kopjes. Dit is precies wat de vrouw zou moeten zijn volgens de ideologie van de republiek. Hiermee wekt Samini de indruk regeringsgezind te zijn. Maar, Mah Leili heeft uitgesproken teksten over de sociale en politieke situatie van Iran. Over de Iraanse mannen zegt zij bijvoorbeeld:

“MAH LEILI: […]

The Iranian man is Iranian. He has inherited a number of prejudices, no matter if he is constitutionalist or not. Whatever, he is very fanatic, as the European say.”115

Mah Leili heeft een dialoog met Faramarz Khan over de vernietiging van het National Consultative Assembly door de Kadjar heersers, een bestuur waar Faramarz Khan deel van uitmaakte, wat de reden vormt dat hij moet onderduiken en vluchten. Zij is van mening dat ook wanneer deze assembly wel zijn werk had kunnen doen en de regering had kunnen controleren bij het nemen van beslissingen, dit het land ook niet veel goeds had gebracht.

“MAH LEILI: […]

For example, what has this pompous assembly for the iranian females? I could go abroad with the hidden support of Mozaffaredin Shah, and I returned with scarf and covering; secretely and silently, lest a man’s jealousy might arise.”¹¹⁶ Het laatste gedeelte van haar zin is nog een sneer naar de houding van Iraanse mannen ten opzichte van opgeleide vrouwen, waarmee zij nog een keer bevestigt dat verwacht wordt dat de vrouw zich traditioneel gedraagt, maar ook geen dingen moet doen die de man in verlegenheid brengt. Als vrouw gelijk te zijn aan de man zou zijn reputatie vernielen. Mah Leili wordt uiteindelijk door Faramarz Khan in de kelder van het oude huis opgesloten omdat hij zich te veel bekritiseerd voelt door haar. Hij verklaart aan de buitenwereld dat Mah Leili weer is vertrokken naar Europa. Dat Mah Leili uiteindelijk wordt opgesloten kan op twee manieren worden uitgelegd. Aan de ene kant kan het de boodschap uitdragen dat de vrouw zich vooral gedeisd moet houden: “kijk maar wat er van komt als je je zo eigenwijs gedraagt doordat je hoogopgeleid bent”. Maar aan de andere kant laat het juist zien dat de tradities en het gedrag van de man een beknottend effect hebben op vrouwen en dat deze afloop ertoe aanspoort om voor de positie van vrouwen te vechten. Dat het stuk zo verschillend interpreteerbaar is, lijkt een bewuste zet van Samini, omdat het voor de censoren uit te leggen is als een regeringstrouw stuk, terwijl het voor

115 Samini, Dream in an empty cup, 58

55

de goede verstaander ook een kritiek op de positie van de vrouw kan zijn. Hier moet echter wel worden bijgezegd dat het stuk is uitgegeven en opgevoerd ten tijde van het presidentschap van Khatami, toen de controle op naleving van de regels van de republiek soepeler was dan in de huidige tijd. De censoren zouden natuurlijk een dergelijke dubbele boodschap ook kunnen doorzien.

Het allerlaatste dat gebeurt in het stuk, is dat Mahrokh/Mahtab Faramarz vermoordt. Mahrokh is er namelijk achter gekomen dat haar eigen zus opgesloten zit in de kelder en Mahtab is het zat dat Faramarz alles voor haar beslist. Het is niet duidelijk wie van de vrouwen welke man vermoordt, omdat de mannen in hetzelfde lichaam zitten en de vrouwen ook, maar het komt er praktisch gezien op neer dat beide mannen doodgaan. Deze moord laat de wanhoop van de vrouwen zien in hun huwelijk. Het is de wraak van de vrouw die in een traditioneel rolpatroon zit, op haar overheersende echtgenoot. Met dit einde geeft Samini het laatste woord aan de vrouw en legt de uiteindelijke macht bij haar neer, zij het op bedekte wijze.

In Dream in an empty cup waren vooral het personage van Mah Leili en de moordscène interessant voor de bespreking van de positie van de vrouw. Samini heeft gebruik gemaakt van het verschil in gerepresenteerde tijd en representatietijd in het uiten van kritiek op de positie van de vrouw in de Iraanse samenleving. Ten tijde van de Kadjar dynastie was het personage van Mah Leili hoogstwaarschijnlijk niet toegestaan in een stuk, net zoals het in het huidige Iran waarschijnlijk niet was toegestaan dat Mah Leili met haar uitspraken over de positie van de vrouw, en de rol van de man daarin, een hedendaagse Iraanse vrouw had voorgesteld. Door de gerepresenteerde tijd (de tijd van de Kadjar dynastie) met de representatietijd (de tijd van de huidige islamitische regering) te verwisselen in het stuk zelf, wordt het voor Samini mogelijk om op een duidelijke wijze met een personage uit de oude tijd iets te zeggen over de vrouwen en mannen in het huidige Iran.