MOREEL-ETHISCHE PERSPECTIEVEN VAN DE ONDERZOEKER

Gegeven deze vervlechting van inclusies heb ik tot slot aandacht voor de moreel-ethi- sche positionering van mij als onderzoeker, docent en facilitator, drie inclusies die ik in dit onderzoek tracht te integreren.

Met drie mythische iconen welke gebaseerd zijn op het werk van Albert Camus, wil ik mijn moreel-ethische zienswijze kort toelichten. Ze fungeren als oriëntatiepun- ten die mijn doen en laten tijdens onderzoek, onderwijs en het verzorgen van inter- actieve lezingen mede bepaald en gekleurd hebben. De iconen Sisyphus, Prometheus en Nemesis heb ik op mijn manier vertaald naar het sociale verschijnsel roddelen. Ze staan voor drie beeldende, krachtgevende mythische beelden: het absurde, hiërarchie, en rechtvaardigheid.

Het Absurde - Sisyphus als zoeker naar de zin van het leven

Albert Camus interpreteert de mythe van Sisyphus (1975) als een metafoor voor de mens die ziet dat de wereld zich rationeel aan hem voordoet, maar in de kern irrati- oneel is. Het is de mens die de rationaliteit projecteert in de werkelijkheid, en daar- mee zin probeert te geven aan het eigen leven en in het verlengde ervan aan de wereld. Niet de mens is absurd, ook niet de wereld, maar het streven van de mens rationaliteit te creëren in de werkelijkheid is absurd. De persoon van Sisyphus zoals gezien door Camus staat voor het grensverleggende in de mens zelf, en in de wereld. Sisyphus zal zich als mens ook niet zonder meer laten bepalen door goden, managers of leiders. De mensen die grenzen stellen en hun verhalen opleggen aan de mensen – of dat nu een organisatie of de wereld is – zijn in mijn verhaal de machtigen, de Goden. Sisyphus vraagt aandacht voor zowel het rationele als het irrationele. De opdracht voor de mens is dan ook telkens de door anderen, de goden, getrokken grenzen ter discussie te stel- len. Als het zo uitkomt, gebruikt Sisyphus de regels ook tegen de mensen die die regels opgesteld hebben. In de lijn van Albert Camus stel ik dan ook dat het idee dat de mens en de wereld een zin hebben niet zozeer absurd is, als wel hoogstens naïef. De oplos- sing is dan niet zozeer gelegen in het zoeken naar de zin – dus niet exclusief in de mens of de wereld – maar in de relatie, in de interactie tussen mens en wereld.

Het mag duidelijk zijn dat mijn onderzoek naar roddel in organisaties mede als doel heeft het spanningsveld tussen de verhalen van de machtigen – het rationele, het grenzen stellend systeem – en het menselijke in en rond organisaties in beeld te bren- gen. En daarbij moet roddelen, het onderbuikgevoel, het irrationele van mensen zeker een plek gegeven worden.

De Hiërarchische Verhoudingen - Prometheus als intermediair tussen hoog en laag

De mythische figuur Prometheus vertegenwoordigt in mijn visie de bemiddelaar die tussen de goden, managers en leiders boven op de Olympus en de gewone mensen beneden in de wereld staat. Prometheus steelt het vuur bij de Olympische goden, en geeft het aan de mensen. Hij leert de mens ambachten, bijvoorbeeld metaalbewer- king, en helpt bij het ontwikkelen van een technische beschaving waar inzicht (‘vuur’) de basis is van het overleven. Hij is leraar en uitvinder, leert de mensen respect voor elkaar te hebben, en vooruit te kijken. (en wordt dan ook wel ‘de vooruitdenkende’ ge- noemd) . Door Prometheus te zien als een staflid, een van die beroepskrachten in een organisatie die voortdurend pendelt tussen ‘de machtigen boven’ en de afhankelijken beneden en boven, ontstaan nieuwe kansen en mogelijkheden.

De kwetsbaarheid van mensen boven en onder in organisaties en instituties is groot. Het roddelen geeft kwetsbare mensen een techniek en een wapen in de strijd om te overleven in een wereld vol onvoorspelbare krachten. Roddelen is daarbij een uitstekend middel om vooruit te kijken en te anticiperen op wat er mogelijk gaat

veranderen in een organisatie. Iemand zal de verhalen van boven naar beneden, en van beneden naar boven moeten brengen. Een verhaal dat eigenlijk niet verteld mag worden, uiteindelijk tóch verteld wordt, en dan gaat rondzingen in de organisatie. (Cameron & Quinn, 1999)

De Rechtvaardige Kracht - Nemesis als meedogenloze bestraffer van hoogmoed

In de verhalen van Albert Camus staat Nemesis als derde mythische kracht voor recht- vaardigheid. Deze figuur uit de Griekse mythologie is een meedogenloze godin die voor gerechtigde wraak staat. Overmoed van goden en mensen wordt door haar be- straft. Als dochter van Nyx en gehoorzamend aan Zeus, is Nemesis degene die mensen die zichzelf god wanen meedogenloos corrigeert en straft.

Ook hier is een relatie te leggen naar de wereld van organisaties en instituties, en mijn onderzoek naar roddelen. Ik hoop en wens dat de mensen die zich in organisa- ties, instituties (of: ‘de wereld’) gedragen alsof zij boven alles verheven zijn, door de roddel gecorrigeerd en gestraft zullen worden.

Reflectie op de moreel-ethische perspectieven

De algemene logica van de wisselwerking tussen mens en wereld bij Sisyphus zie ik terug in mijn keuze voor een interactieve en sociaal-constructieve onderzoeksbenade- ring. Met behulp van de analyse, beschrijving en verklaring van roddelen probeer ik enige rationaliteit in de communicatie en interactie tussen mensen te vinden, en ver- der te ontwikkelen.

Als onderzoeker, docent en individu ben ik geneigd in onderzoek en leven positie te kiezen ergens tussen wetenschap en praktijk in. En als een Prometheus probeer ik kennis en vaardigheden over te dragen aan studenten, en studenten te verleiden een intermediair te zijn tussen management en collega’s. Nemesis is wellicht het meest ir- rationele oriëntatiepunt – de hoop op rechtvaardigheid – in een wereld waar mensen zich, in organisaties en instituties (‘de samenleving’) gedrag permitteren waarmee ze zich boven anderen stellen. De hoop is dat het praten en kletsen van mensen over deze mensen uiteindelijk kan leiden tot enige correctie van het beeld dat er van de persoon, en het verhaal over de persoon, bestaat.

De bovengenoemde mythische iconen heb ik globaal uitgewerkt maar wel expli- ciet verbonden met het onderwerp van mijn onderzoek. In het met mensen praten over andere mensen blijven wisselende combinaties van rationaliteit en irrationali- teit behouden, waarbij de wetenschappelijke manier van kijken naar en denken over roddelen misschien niet het laatste woord zal hebben. En het over mensen praten kán soms risicovol zijn, maar het is net als humor (Zijderveld, 1971) wel een manier om te overleven en stand te houden.

HOOFDSTUK 3.