5. De Marokkaanse context
5.3 Marokkaanse muziekwereld in Nederland
Er is een aantal scripties over het onderwerp Marokkaanse muziek in Nederland geschreven, waaronder de doctoraalscriptie Muziek van Marokkanen in Nederland, een inventarisatie door Koen Braak in 2005. Daarnaast is in de interviews met de professionals uit de cultuursector ook veel nuttige informatie over dit onderwerp naar voren gekomen. Hierdoor kan ik de situatie van de Marokkaanse muziekwereld in Nederland van omstreeks 2000 vergelijken met de situatie nu in 2015. Zijn artiesten van tien jaar geleden nu nog actief en bestaan de festivals van die tijd tegenwoordig nog?
De Marokkaanse muziekwereld in Nederland in 2000-2005
Koen Braak schrijft in 2005 dat er in Nederland sprake is van een levendige Marokkaanse muziekcultuur. Er is een aantal organisatiebureaus actief dat zorgt voor een divers muzikaal aanbod van zowel binnenlandse als buitenlandse Marokkaanse artiesten. Er is iedere week wel ergens een feest waar verschillende Marokkaanse muziekstromingen te horen zijn. Muziek uit het Rifgebied, Chaabi en hiphop zijn populaire genres, maar ook internationale
151
Vibeke Venema (2015) Female intuition: spotting Moroccan music talent. 23 juni 2015. Via http://www.bbc.com/news/world-africa-31755512.152
Vibeke Venema (2015) Female intuition: spotting Moroccan music talent. 23 juni 2015. Via http://www.bbc.com/news/world-africa-31755512.Egyptische en Libanese popsterren zijn geliefd onder het Marokkaanse publiek in
Nederland.154 In 2004 traden veertig muziekformaties uit Marokko een of meerdere malen op in Nederland. Deze concerten vonden vaak plaats op Marokkaanse festivals in de Heineken Music Hall, de Meervaart, de Beurs van Berlage en Paradiso.155
Een van de belangrijkste professionele organisatiebureaus die regelmatig
Marokkaanse feesten organiseert, is stichting Marmoucha. Marmoucha is in 2002 opgericht door Wijnand Hollander en Saïd Salhi. De organisatie heeft als doel de kwaliteit van
uitingsvormen van de Noord-Afrikaanse jongerencultuur in Nederland te verbeteren, nieuwe ontwikkelingen op dit gebied te steunen en het aantal mogelijkheden voor uitingen van deze cultuur te vergroten.156 Voor mijn onderzoek heb ik Saïd Salhi geïnterviewd. Hij vertelt dat Marmoucha ieder jaar een grootschalig Hafla Anissa feest organiseerde.157 Dit vond meestal plaats op of rond internationale vrouwendag in maart. Hiermee speelde Marmoucha in op de vraag van Marokkaanse vrouwen die graag uit wilden gaan, maar niet naar een gemengd feest wilden. Daarnaast verzorgde Marmoucha de kleinschaligere ladies-only feesten.158159
Braak noemt in zijn scriptie ook een aantal Marokkaanse musici in Nederland. Dit zijn vooral (mannelijke) rappers of hiphopformaties, Marokkaanse bands/orkesten en dj’s. De specifieke vrouwennamen die genoemd worden zijn urbanzangeressen Miss Dee, Hind en Chahra-Z. In het rijtje dj’s komen de vrouwen Houda, Nadia en Selina voor.160
Jeanneke den Boer is in de periode van 1997 tot en met 2002 werkzaam als muziekprogrammeur, artistiek directeur en uiteindelijk directeur bij wereldmuziekpodium Rasa in Utrecht. In deze periode wordt er veel georganiseerd rondom de Berbercultuur. In totaal zijn er vier festivals met dit thema georganiseerd, waar muziekgroepen aan meededen uit verschillende delen van Marokko. Deze Berberfestivals waren erg populair: er kwamen zelfs mensen van buiten Nederland op af. Verder organiseerde Rasa ook festivals rondom de muziek uit de Midden Atlas en uit de Sous. Eind 2002 start Den Boer haar eigen bedrijf. Ze gaat projecten doen in opdracht van anderen, waaronder bijvoorbeeld het Wereldmuseum. Hiervoor organiseert ze een grote Marokko-tentoonstelling waarbij verbinding gelegd wordt tussen groepen uit Marokko en groepen uit Nederland en festivals uit Nederland en festivals uit Marokko.161 Marokkaanse artiesten uit Nederland zoals het Al Wahdakoor en rapster Bad Brya treden hier op. Verder is Den Boer zeven jaar lang artistiek leider van een
154
Braak 2005: 6.155
Braak 2005: 70.156
Ibid.: 64.157
Betekenis: feest voor vrouwen.158
Interview met Saïd Salhi, 19 mei 2015: 18.54.159
Deze twee feesten zijn voorbeelden van situaties waarin muziek in de Marokkaanse gemeenschap gender-related kan zijn.160
Braak 2005: 68-69.wereldmuziekfeest in Utrecht geweest. Hier werkte ze onder andere samen met Rajae el Mouhandiz, een Marokkaanse zangeres uit Nederland. Ook traden er musici uit Marokko op.
Den Boer geeft aan dat ze dus met meer Marokkaanse artiesten uit Marokko heeft samengewerkt dan uit Nederland. ‘Maar, alle Marokkaanse artiesten die er in Nederland waren, hebben we wel mee samen gewerkt. Maar het waren er toen gewoon een stuk minder. Nu komt er veel meer op.’162 Verder geeft ze aan dat er in Nederland vooral mannengroepen waren. Om toch aan gevarieerd programma aan te kunnen bieden, werden er dus zangeressen uit het buitenland uitgenodigd. Den Boer vertelt dat de zangeressen uit Marokko erg vrij waren. Ze vonden het bijvoorbeeld geen probleem om op te treden met mannelijke
muzikanten.163 Wel benadrukt ze dat deze vrouwen veelal populaire muziek maakten, en dat die scene qua gender sowieso veelal gemixt was. Tegenwoordig zijn er ook anasheedgroepen, maar daar heeft Den Boer nog niet mee samengewerkt. Wel kan ze zich voorstellen dat deze vrouwen wel problemen zouden kunnen hebben om samen met mannen op te treden, vanwege het religieuze karakter van hun muziek.164
De Marokkaanse muziekwereld in Nederland in 2015
Tien jaar later is er veel veranderd in de Marokkaanse muziekwereld in Nederland. Wanneer je kijkt naar de agenda van eerder genoemde podia zoals Rasa, het Wereldmuseum, 013, de Doelen Rotterdam, Paradiso en de Meervaart, valt op dat er de komende maanden nauwelijks meer evenementen omtrent Marokkaanse muziek plaatsvinden. Er zijn überhaupt weinig evenementen over de Marokkaanse cultuur te vinden. De enige (muziek)theaters die de komende tijd een Marokkaans programma aanbieden zijn de Doelen in Rotterdam met uitvoeringen van Andalus Voices door het Amsterdams Andalusisch Orkest en een vertoning van de documentaire Mijn Vader de Expat; de Meervaart in Amsterdam met Andalus Voices en MaroComedy; en Paradiso met een tweedaags evenement Orientalicious dat in juni plaatsvond.
In mijn gesprek met Jeanneke den Boer vroeg ik haar wat de reden van deze
verandering zou kunnen zijn. Ze noemde toen het jubileum van vierhonderd jaar betrekkingen tussen Nederland en Marokko in 2005. Er was toen dus sowieso meer te doen rondom het onderwerp Marokko, en hier was ook budget voor. Er was toen een aantal groepen heel actief om het aanbod aan Marokkaanse cultuuruitingen neer te zetten, waaronder Marmoucha. Het zou kunnen dat het nu wat minder rondom dat thema geprofileerd wordt. Het Amsterdams Andalusisch Orkest is daar een goed voorbeeld van. Hun nieuwste project heet Andalus
162
Interview met Jeanneke den Boer, 13 mei 2015: 20.44.163
Uit de voorbeelden die Den Boer geeft, komt in zekere zin ook de positie van Marokkaanse zangeressen naar voren. De zangeressen waren blijkbaar zo succesvol en vrij om naar Europa te (mogen) reizen om daar op te treden.Voices, en heeft dus niet specifiek iets met Marokko in de naam. Daarnaast proberen ze de Andalusische muziektraditie te combineren met andere muziekculturen, zoals flamenco en jazz, dus is het niet alleen op de Marokkaanse muziek gericht. Het lijkt er dus op dat de programma’s die er zijn minder als Marokko an sich gepositioneerd worden, en dat het aanbod een stuk minder is geworden, mede dankzij de bezuinigingen in de cultuursector.165
Stichting Marmoucha is tegenwoordig een stuk minder actief met het organiseren van Marokkaanse (muziek)feesten. De belangrijkste reden is dat een grote subsidie is
weggevallen.166 In de hoogtijdagen van Marmoucha organiseerden ze in een jaar vier Hafla Anissa feeste. en meerdere ladies-only feesten. Opvallend genoeg staat er niemand op om het over te nemen nu dit aanbod wegvalt. Salhi: ‘Men dacht ook dat dit door zou gaan zonder tussenkomst van Marmoucha. Maar je ziet nu dat er helemaal niks meer gebeurt!’167. Salhi geeft aan dat er vorig jaar is geprobeerd om een soortgelijk evenement op te zetten in de Meervaart Amsterdam, maar het werd geen succes. Volgens Salhi is het in de vergetelheid geraakt. Het publiek moet weer opnieuw gevonden worden, maar met zo weinig mankracht lukt Marmoucha dat tegenwoordig niet meer. Wel werkt Marmoucha samen met Maroc Expo. Een groot Marokkaans evenement waarin verschillende onderdelen zoals modeshows, eten en muziek samenkomen. Dit jaar zal de derde editie van dit evenement plaatsvinden.168
De organisaties en podia die Braak in zijn onderzoek noemt, zijn tegenwoordig dus nauwelijks meer actief op het gebied van Marokkaanse cultuur en muziek. Ook de
zangeressen en dj’s die hij noemt, kom ik in mijn onderzoek niet tegen, op Hind en DJ Nadia na.169 Het lijkt erop dat de overige artiesten tegenwoordig dus niet meer actief zijn.
Islamitische muziek
Een andere ontwikkeling laat zien dat religieuze muziek meer opkomt in de Marokkaanse (of eigenlijk, islamitische) muziekwereld in Nederland.170 Den Boer vertelt in ons gesprek dat er tijdens de vele Marokkoprojecten die ze heeft georganiseerd nooit aandacht is geweest voor het onderwerp muziek en islam. Dat was toen nog niet zo een belangrijk thema als nu.171 Voor mijn onderzoek heb ik ook een interview met Mourad Zyad gehouden. Hij werkt als
muziekdocent bij diverse islamitische basisscholen in Rotterdam en geeft daar islamitische
165
Interview met Jeanneke den Boer, 13 mei 2015: 8.40.166
In 2012 diende Marmoucha de aanvraag voor vier jaar subsidie te laat in, waardoor zetegenwoordig nog maar tien procent van de subsidie krijgen in vergelijking met voorgaande jaren. Dit bedrag is niet voldoende om beide partners in dienst te houden, waardoor Saïd Marmoucha nu alleen runt.
167
Interview met Saïd Salhi, 19 mei 2015: 21.47.168
Ibid.: 6.35.169
Beide vrouwen heb ik benaderd, maar wilden/konden niet meewerken aan mijn onderzoek.170
In mijn interviews is niet naar voren gekomen wat de reden hiervoor precies zou kunnen zijn.171
Interview met Jeanneke den Boer, 13 mei 2015: 40.27.muziekles. Er is aandacht voor Koranrecitatie, adhantechnieken172 en kalligrafie, maar ook het westerse toonsysteem wordt uitgelegd. De muzieklessen worden gegeven vanuit stichting Al Wahda, waar Zyad voorzitter van is. Naast de aandacht voor islamitische muziekeducatie heeft de stichting ook een aantal koren onder zich. Er is een volwassenenkoor, een jongerenkoor en een kinderkoor.173
In het algemeen zingen de koren religieuze liederen waarvan sommige teksten dateren uit het jaar 1400. Ook zingen ze over meer algemene onderwerpen zoals de moeder, de maatschappij, oorlog en liefde. Ze zien zichzelf als anasheedkoor.174 Zyad legt uit dat er verschillende vormen van anasheed bestaan. Sommige gelovigen vinden dat anasheed alleen a capella gezongen mag worden; er mogen absoluut geen instrumenten gebruikt worden. Andere gelovigen zeggen dat alleen slagwerk toegestaan is.175 Stichting Al Wahda is van mening dat muziek met instrumenten moet kunnen, mits het niet gebruikt wordt in een negatieve sfeer. Wanneer muziek in harmonie wordt gemaakt voor het eigen plezier, met een goede boodschap, zien zij geen reden om het als verboden te zien. Hier is vanuit de
islamitische achterban door de jaren heen veel kritiek op gekomen, maar volgens Zyad wordt het tegenwoordig steeds meer geaccepteerd. Hij geeft ook aan dat bekende anasheedzangers die voorheen alleen slagwerk toestonden, tegenwoordig zelfs met een volledige bezetting optreden. Er is in de anasheedwereld dus een ontwikkeling aan de gang waar Al Wahda ook aan meedoet.176
Al Wahda heeft bovendien het baanbrekende besluit genomen om hun
volwassenenkoor open te stellen voor iedereen. Dat betekent dat ook vrouwen welkom zijn om met mannen samen te zingen. Zyad geeft aan dat er in Nederland vanuit islamitisch perspectief nog veel weerstand bestaat tegen dit idee. Dit merkt Zyad ook bij zijn eigen stichting. Ondanks de zangworkshops die Al Wahda organiseerde voor vrouwen, zingt er nog altijd geen vrouw mee in het volwassenenkoor. Zyad geeft aan dat getrouwde vrouwen vaak op onbegrip van hun man stuiten en er dan van afzien om mee te zingen. Zyad denkt dat de tijd er nog niet rijp voor is.
Wel merkt Zyad dat veel vaders hun dochters toestaan om in het gemengde jongerenkoor te zingen. Hij heeft dan ook goede hoop voor de toekomst. Meisjes die nu meezingen in het jongerenkoor, zullen later een andere kijk op muziek hebben dan de
172
Adhan is de oproep tot gebed. Er zijn verschillende technieken om dit te doen. Dit wordt geleerd in het islamitische muziekonderwijs van Al Wahda.173
De namen van de koren zijn respectievelijk Al Wahda Afrah (Al Wahda Afrah – Amantou Billahi: https://www.youtube.com/watch?v=7HrnGIlo9BQ), Al Wahda Youth (Koor Al Wahda – Lieve Zuster: https://www.youtube.com/watch?v=KvK6KScw_SM) en Al Wahda Kids (Kinderkoor al Wahda – Rotterdam Schouwburg: https://www.youtube.com/watch?v=83SFH1jV5AM).174
Interview met Mourad Zyad, 14 juni 2015: 12.55.175
Er zijn overleveringen over de Profeet en muziek die op verschillende manieren geïnterpreteerd worden.generatie voor hen. Hij verwacht ook dat over een aantal jaar de vruchten geplukt kunnen worden van de energie die Al Wahda steekt in de muziekeducatie en korenzang voor meisjes. Omdat er steeds meer islamitische meisjes gaan zingen, zal er later gemakkelijk een koor opgericht kunnen worden dat kan bijdragen aan de islamitische muziekwereld in Nederland. Uit dit hoofdstuk blijkt dat er verschillende zaken zijn die Marokkaanse zangeressen of artiesten zouden kunnen belemmeren bij het uitoefenen van hun beroep of hobby. De bestaande sekseverhoudingen, die vrouwen een secundaire rol toebedelen in de kunstvorm muziek is daar een van. Deze ondergeschikte rol wordt verder versterkt door de traditionele sociale controle die geërfd is van de cultuur van hun ouders. Daarnaast is er in Nederland sprake van een afnemende organisatiegraad wat betreft mogelijkheden om muziek te maken en te op te treden in de Marokkaanse muziekwereld. Al deze zaken wijzen erop dat het voor Marokkaanse zangeressen in Nederland lastig is om succesvol aan hun kunstvorm uiting te geven. Of dit inderdaad zo is en waarom zal blijken uit het volgende hoofdstuk.