Als u op een of meerdere manieren feedback over uw burgerschapsonderwijs hebt ont-vangen, is de volgende stap om het burgerschapsonderwijs verder te ontwikkelen. Dat kan op veel verschillende manieren. We zetten er hier een aantal op een rij en geven een paar praktische tips.
Interne workshops
Iedereen heeft wel zo’n collega: een docent die een hele goede band heeft met zijn of haar leerlingen. Schijnbaar moeiteloos gesprekken voert met de klas over gevoelige thema’s. Of juist veel inhoudelijke expertise heeft, over democratie (leraar maatschap-pijleer) of duurzaamheid (leraar biologie). De ervaring leert dat het ontzettend leuk en leerzaam is om zo’n docent een workshop of lezing te laten geven. Zodat je tips en tricks krijgt, of de inzichten zelfs al gelijk toepast in een gezamenlijk project.
Lesson study
U kunt ook de lesson study aanpak gebruiken om het burgerschapsonderwijs met uw collega’s te evalueren en verder te ontwikkelen. De lesson study aanpak werkt op hoofd-lijnen als volgt:86
176 Handboek Burgerschapsonderwijs
1 Vorm een team met 3–6 docenten van verschillende vakken en 1 procesbegeleider (bijvoorbeeld een burgerschapscoördinator of een teamleider).
2 Definieer een onderzoeksvraag: bijvoorbeeld, hoe kunnen we onze lessen zo ontwer-pen, dat leerlingen zich leren inleven in uiteenlopende perspectieven op het migran-tenvraagstuk?
3 De lesson study groep doet samen onderzoek en ontwikkelt een proefles.
4 De docenten voeren de proefles uit en observeren elkaar. Eventueel interviewen ze een aantal leerlingen tijdens of na de proefles.
5 Op basis van gezamenlijke reflectie wordt de les aangepast en eventueel opnieuw uit-gevoerd.
6 De lessons learned worden door de procesbegeleider gedeeld met andere docenten.
De lesson study aanpak kent een aantal voordelen. Door te werken met lerarengroepen van verschillende vakgebieden, spreid je bewustzijn en verantwoordelijkheid voor burgerschap op school. Een burgerschapscoördinator kan de leiding nemen in het proces en dit begeleiden tijdens de bijeenkomsten. Daarnaast benut je de bestaande (soms impliciete) expertise in het team.
Voorbeelden van onderzoeksvragen die gericht zijn op de burgerschapsontwikke-ling van de leerburgerschapsontwikke-lingen:
Hoe kunnen we lessen ontwerpen waarin leerlingen…
• gemene delers vinden over polariserende kwesties?
• de mogelijkheden van en grenzen aan de vrijheid van meningsuiting leren begrijpen en toepassen op hun eigen omgeving?
• constructief met elkaar in gesprek gaan over netelige actualiteiten?
• een respectvol en open gesprek leren voeren over gender en seksuele diversiteit?
• meer politiek zelfvertrouwen krijgen?
Lesson study zorgt voor meer samenhang en kwaliteit
Thomas Klijnstra is vakdidacticus maatschappijleer en docent aan het Adriaan Roland Holst College, en heeft met verschillende docententeams lesson study in de praktijk gebracht. ‘We merken dat het echt waardevol is om op deze manier samen over burgerschapsdoelen na te denken. Soms kwamen we erachter dat je niet altijd iets extra’s hoeft te doen aan burgerschap, dat het niet meer tijd hoeft te kosten, bijvoorbeeld door iets wat je al doet op een andere manier te
belichten. Een collega Engels is vanzelfsprekend bezig met tekst verklaren – dat kan relatief eenvoudig een burgerschapsdimensie krijgen wanneer je daar teksten met actualiteiten bij gebruikt. Zulke betekenisvolle context toevoegen werkt bovendien motiverend voor leerlingen.’
Evalueren en ontwikkelen 177
Daarnaast zorgt lesson study voor meer samenhang en kwaliteit. ‘We kwamen erachter dat leerlingen van perspectief laten wisselen zowel bij Nederlands, filosofie als geschiedenis gebeurt – en dat je elkaar echt kan versterken door er vanuit een ander vak naar te kijken. Dat komt de kwaliteit ten goede. En meer samenhang in het curriculum brachten we bijvoorbeeld aan door de statistiek die bij wiskunde op het programma staat meer betekenisvol te maken door het te combineren met maatschappijleer. En hierdoor te koppelen aan actuele,
maatschappelijke vraagstukken. Zo snijdt het mes aan twee kanten: bij maatschappijleer en maatschappijwetenschappen krijgen leerlingen meer handvatten om actuele vraagstukken te kunnen analyseren, terwijl de abstractere statistiek hierdoor concreter en betekenisvoller wordt. Je komt er met lesson study dus achter welke gemeenschappelijkheid je hebt tussen vakken.’
Thomas waarschuwt wel dat lesson study staat of valt met de organisatie ervan:
‘Er moet tijd vrijgemaakt worden in het rooster. Onze ervaring is dat het beter werkt als mensen er langere tijd aan kunnen werken. Dus liever twee keer een hele dag dan vijf keer van 15.00 tot 17:00 uur. Maar het loont wel: collega’s geven aan dat ze nu beter snappen wat burgerschapsvorming is, en geven het nu echt concreet vorm in de school.’
Professionele leergemeenschap
Het kan ook goed werken om een professionele leergemeenschap (PLG) in te richten rondom burgerschapsonderwijs. Een PLG heeft als voordelen dat je van elkaar kan leren, dat er gedurende langere tijd op vaste momenten aandacht is voor burgerschaps-onderwijs, en dat je met elkaar ziet welke voortgang er wordt geboekt. Dat werkt moti-verend. Dat laat het volgende voorbeeld ook zien:
‘Gun jezelf de tijd, en maak je vorderingen zichtbaar’
Johan de Gooijer en Wim Valkman zitten in de professionele leergemeenschap (PLG) vorming van het Greijdanus, locatie Hardenberg. Ze geven de volgende tips:
Johan: Gun jezelf de tijd om met het proces te worstelen. Dat doen we in onze PLG ook. Juist door het zelf te doen en aandacht voor het proces te hebben, leer je. Daarom trekken we zes jaar uit voor het denk- en ontwikkelwerk.
178 Handboek Burgerschapsonderwijs
Wim: Tegelijkertijd moet je tussentijds wel het gevoel hebben dat je voortgang maakt. Klein beginnen, oogsten, en de volgende stap nemen. Dat motiveert.
Johan: Ga dilemma’s of spanningen niet uit de weg. In onze gereformeerde gemeenschap wordt er bijvoorbeeld anders over evolutieleer en de schepping gedacht dan op de universiteit. Dat geldt ook voor de maakbaarheid van het lichaam en het leven. We schrijven niet voor, maar vragen wel aan leerlingen:
hoe verhoud je je ertoe?
Beiden: Wat altijd goed werkt bij onze leerlingen is om ze iets te laten voelen, dat ze iets of iemand bij wijze van spreken kunnen aanraken. Laat ze dingen ervaren. Zoals de imam en de homo die we hadden uitgenodigd, het
democratiespel dat we spelen, de excursie naar Berlijn, of de nieuwkomers die ze ontmoeten als taalmaatje.