Maatwerk als cultuuromslag

Het algemene karakter van het grote verhaal achter maatwerk krijgt meer concrete invulling wanneer men over het maatwerkarrangement spreekt. Het maatwerkarrangement bestaat uit oplossingen op basis van eigen kracht, het sociale netwerk, algemene voorzieningen en individuele voorzieningen en houdt nauw verband met het keukentafelgesprek (VNG, 2010). De VNG vermeldt hierover:

‘Maatwerk: Iedere burger zit in een andere situatie. Een arrangement bestaat dan ook uit één of meerdere typen van oplossingen die de burger samen passende ondersteuning bieden voor de beperkingen die hij ervaart in zijn zelfredzaamheid en participatie’ (VNG, 2010: 17).

Dit citaat conflicteert in eerste instantie niet met het grote verhaal achter maatwerk. Het maatwerkarrangement belooft de burger toegang tot passende ondersteuning wanneer hij of zij beperkingen ervaart. Deze belofte zal bij weinig burgers protest opleveren. Uit dit citaat blijkt echter niet binnen welke kaders ‘passende ondersteuning’ geboden wordt. Een respondent stelt hierover het volgende:

29

‘Alles is meteen in 1x geregeld. Dat klinkt de behoevende burger en de ambtenaar wel goed in de oren, maar dat is natuurlijk niet de enige verandering, het is natuurlijk ook dat de

ambtenaar moet vragen van wat kan je zelf nog (…)wat kan de buurman voor je doen?’ (Respondent L3)

Door het stappenplan uit het maatwerkarrangement wordt daadwerkelijk zichtbaar welke redenering achter maatwerk schuilt. De burger dient pas een beroep te doen op individuele (door de overheid gefinancierde) voorzieningen, wanneer andere oplossingen niet toereikend zijn. De nadruk op affectief burgerschap komt hier dus duidelijk tot uiting. De

veronderstelling is dat bezuinigingen gerealiseerd kunnen worden als mensen meer zelf en voor elkaar doen:

‘Dus dat is de cultuurverandering die je nastreeft, er moet gewoon zorg en ondersteuning blijven voor mensen die het niet zelf kunnen, maar het is geen automatisme dat mensen die wel zelf wat kunnen en naar de overheid stappen ook nog wat krijgen, daar moet je een beetje vanaf, dus dat is de cultuurverandering die je nastreeft, dat mensen meer eigen

verantwoordelijk nemen en meer voor elkaar gaan doen’ (Respondent L1)

De respondent stelt dat ‘een cultuuromslag dient plaats te vinden’. Deze cultuuromslag zorgt ervoor ‘dat mensen die zelf oplossingen kunnen organiseren geen beroep op de overheid doen’ (Respondent L1). Het vehikel cultuuromslag legt de focus op het doel achter de huidige beleidsveranderingen. Een cultuur zegt iets over alle personen in een gemeenschap en bestaat vaak onbewust. Een beleidsverandering hoeft niet iedereen te raken en wordt doelbewust ingezet. Door de overgang van de bestaande verstrekkingswijze naar het

maatwerkarrangement te bestempelen als cultuuromslag, ontstaat het idee dat het onnodig aanvragen van voorzieningen een cultuur is, of wel op grote schaal plaatsvindt. Tevens geeft deze metafoor een visie op de toekomst weer. Een cultuurverandering vindt niet van de ene op de andere dag plaats. De term cultuuromslag impliceert het idee dat men geduld moet hebben om de positieve effecten van beleidsveranderingen te zien. De overgang van de

vanzelfsprekendheid van voorzieningsaanvragen naar voorzieningsaanvragen indien niets anders toereikend is, wordt dus als een positief lange termijnproject bestempeld.

30 6.3 Institutionalisering van het maatwerkdiscours

Een andere gebeurtenis die veelvuldig naar voren komt in de verhalen over maatwerk is de (gedeeltelijke) vervanging van de compensatieplicht door de term maatwerkvoorzieningen in de nieuwe Wmo. Een respondent vermeldt hierover het volgende:

De term compensatie suggereert dat de overheid een gebrek kan compenseren, dat is natuurlijk een best wel vreemde suggestie (…) Mensen kregen het gevoel dat je naar de gemeente toekon om je huis te laten schoonmaken op het moment dat je een beperking hebt, dat is niet echt maatwerk, dat is niet echt kijken van wat heeft die burger nou echt nodig, hoe ziet zijn omgeving eruit, hoe ziet zijn leven eruit, wat kan ie zelf, wat kunnen mensen om hem heen’ (Respondent L1)

Uit dit citaat blijkt dat het oorspronkelijke doel achter de compensatieplicht ‘maatwerk’ is. De compensatieplicht is echter niet in overeenstemming met dit doel geïnterpreteerd. ‘Echt maatwerk’ betekent dat iedere burger krijgt wat hij/zij ‘echt nodig heeft’. Dit betekent ook dat mogelijke oplossingen door de persoon of zijn omgeving zelf in ogenschouw worden

genomen. In een rapport van het ministerie VWS staat vermeld:

‘De compensatieplicht heeft zich ontwikkeld tot een resultaatverplichting, die de rechter ‘vol toetst’; de rechter beperkt zich dus niet tot de vraag of de gemeente in redelijkheid tot een bepaald oordeel kon komen. De rechter toetst of de gemeente daadwerkelijk, alle individuele kenmerken van de aanvrager in aanmerking nemend, heeft voorzien in compensatie van de beperking’ (Ministerie VWS, 2013:1)

Uit dit citaat blijkt dat de interpretatie van de compensatieplicht gedurende de jaren beperkt is door jurisprudentie. De compensatieplicht is een resultaatverplichting geworden, terwijl dit niet de bedoeling was. Het veranderen van de compensatieplicht in een maatwerkvoorziening heeft als doel om de interpretatie van de wet te veranderen:

‘Wij van onze kant zijn bezig om met gemeenten te praten over de vraag hoe we dat proces zo goed mogelijk kunnen ondersteunen. Door letters op papier te wijzigen, nieuwe wetten te maken en nieuwe verantwoordelijkheden te creëren’ (Van Rijn, 2013).

31

‘Dan denk ik toch wel dat de nieuwe wet een nieuwe aanpak voorstaat, als je dan dat compensatiebeginsel eruit doet en opnieuw formuleert dan denk je dat mensen ook denken van aahh.. er komt wat anders aan’ (Respondent L3)

De term maatwerkvoorziening staat dus voor een verandering ten opzichte van de

compensatieplicht. Individuen dienen eerst zelf oplossingen te zoeken, alvorens een beroep te doen op sociale voorzieningen. Het feit dat maatwerk op nationaal niveau een populair woord is en dat de term individuele voorzieningen in de nieuwe Wmo vervangen wordt door

maatwerkvoorzieningen is dus geen toeval:

‘Een maatwerkvoorziening, we hadden het net zo goed komkommer kunnen noemen, maar als je het in de wet opschrijft dan krijgt het die lading en dan kun je daar ook aanspraak op maken dat je iets krijgt op het moment dat… (Respondent L1)