Afb. 1. Tuberculose in beeld. Links (a) cultuur van tuberkelbacil en rechts (b) verkazend weefsel in longen van tuberculosepatiënten. 2 Afb. 2. Cristobal Rojas. La miseria. 1886. Olieverf op canvas. 180,4 x 221,4.
Foto: Carracas, Venezuela, Galeria de Arte Nacional. 4
Afb. 3. Tijdsbalk tuberculose. 6
Afb. 4. Paimio sanatorium (Finland). 1932. Rechts het originele plan van archi-
tect Alvaro Alto. 7
Afb. 5. De kapel is gezichtsbepalend voor een rooms-katholiek sanatorium. Links (a) de kapel in Berg en Bosch (1936) en rechts (b) de kapel in De
Klokkenberg (ca. 1956). 8
Afb. 6. Contrasten in hoofdgebouwen van Zonnestraal, licht en ijl (links, a, na 1928) en van De Klokkenberg, zwaar en robuust (rechts, b, ca. 1958). 9 Afb. 7. Patiënten met tuberculose in open ziekenzalen om blootgesteld te wor- den aan frisse lucht en zon. De foto is genomen in het Waverly Hills
Sanatorium. Ca. 1930. 10
Afb. 8. Klok gegoten voor het noodsanatorium in Tilburg (1945). Later is deze klok verwerkt in een monument dat aangeboden is door de perso- neelsvereniging van De Klokkenberg bij het vijfentwintigjarig jubileum van het sanatorium (links, a). Dit monument staat (thans (2016) ingepakt) voor de kapel aan de noordzijde. De tekst op het klokje is te zien rechts (b). 13 Afb. 9. Cees de Bever. Vroege schets van het sanatoriumgebouw. Ca. 1946
(links, a). Ter vergelijking het ontwerp van Leroy en Viel voor Hôtel Dieu te
Parijs uit 1774 (rechts, b). 14
Afb. 10. Josef en Peter Schafer. Altes AKH in Wien. 1784. Kolorierte Stich. Het Allgemeines Krankenhaus te Wenen. Een voorbeeld van een ziekenhuis met
een carréstructuur en verbindingsgangen. 15
Afb. 11. De mal (oranje) van het te bouwen sanatorium De Klokkenberg, gete- kend op het terrein Toxandria te Molenschot ten oosten van Breda. Ca. 1949. 16 Afb. 12. De mal (rood) van het te bouwen sanatorium De Klokkenberg, gete- kend op het terrein aan de Galderseweg bij het riviertje de Mark (blauw) ten zuiden van Breda. Ca. 1949. Op de as van het gebouw richting het riviertje ligt ongeveer halverwege boerderij Schoondonck. 17 Afb. 13. Obligatie uitgegeven ter financiering van de bouw van De Klokkenberg.
1950. Het betrof een 4% 40-jarige obligatielening ter grootte van 2,5 miljoen
143
Afb. 14. Gedenksteen van de eerste steenlegging door prof. dr. J.E. de Quay, commissaris van de Koningin in Noord-Brabant (27 november 1951), aanwezig in de hal van het hoofdgebouw (links, a) en de oorkonde aanwezig
achter de eerste steen (rechts, b). 19
Afb. 15. Het menu van het diner tijdens de consecratie van de kapel op 13 juni 1954 (links, a) en het ‘colofon’ van het sanatorium op een gedenksteen bij de ingang van het hoofdgebouw van het sanatoriumgebouw (rechts, b). 20 Afb. 16. De multifunctionele verbindingsgangen van het complex (links, a) en de
operatiekamer in het hoofdgebouw (rechts, b). Ca. 1955. 22 Afb. 17. Groepsportret van zusters van de Congregatie der Zusters Francis- canessen van de Onbevlekte Ontvangenis der Heilige Moeder Gods te Veghel, werkzaam in het noodsanatorium te Tilburg. Ca. 1952. De foto werd gemaakt tijdens een bezoek aan hun in aanbouw zijnde klooster op het
terrein van het sanatorium De Klokkenberg. 23
Afb. 18. Koningin Juliana bezocht op 7 juli 1954 De Klokkenberg. Geneesheer- directeur Dijkstra geeft bij de maquette van het complex uitleg. 24
Afb. 19. Cees de Bever. 25
Afb. 20. Cees de Bever. Modern winkelpand. 1932. Eindhoven. 27
Afb. 21. Cees de Bever. Gemeentehuis.1962. Best. 28
Afb. 22. Inwijding Maria Boodschap Kerk met Cees de Bever prominent aanwe-
zig. Ca. 1938. Goirle. 29
Afb. 23. Cees de Bever. Vroeg ontwerp van het sanatoriumgebouw. 1947. Losse kartonnen mal. De kapel wordt omvat door zuster- en econo-
miegebouw (met dubbele binnentuinen). 30
Afb. 24. Cees de Bever en Kees van Moorsel. Eerste tekening van het sana-
toriumgebouw. 1947. De kapel wordt omvat door zuster- en economiegebouw (met dubbele binnentuinen), met prieeltjes aan
klassengebouwen. 30
Afb. 25. Cees de Bever en Kees van Moorsel. Tweede tekening van het sana-
toriumgebouw. 1947. De kapel prominent naar voren uitstekend, dubbele
binnentuinen zuster- en economiegebouw, met prieeltjes aan
klassengebouwen. 31
Afb. 26. Cees de Bever en Kees van Moorsel. Derde tekening van het sana-
toriumgebouw. 1948. De kapel naar voren uitstekend, één binnentuin zuster-
en economiegebouw, zonder prieeltjes aan klassengebouwen. 32
Afb. 27. Kees van Moorsel. 33
Afb. 28. Kees van Moorsel. Gewapend betonnen winkelpand. 1921. School-
144
Afb. 29. Kees van Moorsel. Maria Lourdeskerk. 1921. Scheveningen. Het schip
heeft houten spanten. 36
Afb. 30. Patiëntenpaviljoens van De Klokkenberg gezien van de zuidzijde. Ca. 1955. Op de begane grond zijn de bedlighallen en op de bovenste verdieping
de ligstoelhallen. 38
Afb. 31. Jan Bijhouwer. 39
Afb. 32. Jan Bijhouwer. Schets erfbeplanting boerderij. Ca. 1938. Voorbeeld
van licht en schaduwpartijen. 40
Afb. 33. Jan Bijhouwer. Beplantingsplan Noordoostpolder. 1944. 42 Afb. 34. Karretjes met aarde voor ophoging van de ‘terp’ bij de Mark. Ca. 1952. 43 Afb. 35. Klokkenberglogo onder tekening Bijhouwer (links, a) en profielschets
van Bijhouwer (rechts, b). 44
Afb. 36. Jan Bijhouwer. Ontwerp beplanting noordzijde Klokkenberg. 1953. 45 Afb. 37. Jan Bijhouwer. Ontwerp beplanting tuin rector. 1953. Tuin tussen zuid- kant zusterhuis (rechts) en noordkant vrouwenpaviljoen (links). 46 Afb. 38. Sanatoriumgebouw gezien vanuit het noorden. Ca. 1955. 48 Afb. 39. Le Corbusier. Kapel Ronchamp. 1955. Ronchamp. 49 Afb. 40. Een wandeling door meer dan zestig jaren gezondheidszorg. 1. sana- toriumgebouw, 2. boerderij Sweep en transformatorhuisje, 3. boerderij Schoondonck, 4. stokers- en dokterswoning, 5. ketelhuis. 50 Afb. 41. Luchtfoto van het sanatoriumgebouw. Ca. 1955. Aan de noordzijde van
het gebouw ligt de kapel (a) met daarnaast, iets terugliggend, het zusterhuis (west, b) en het economiegebouw (oost, c). Aan de zuidzijde strekken het hoofdgebouw en paviljoens (d) zich uit. Alle gebouwen zijn verbonden met verbindingsgangen, wat het sanatoriumgebouw een besloten karakter geeft.
51 Afb. 42. De ingangen van het sanatoriumgebouw zijn poorten links en rechts
van de kapel. 2015. 52
Afb. 43. Jan Bijhouwer. Ontwerp vijver met fonteinen. Ca. 1951. 54
Afb. 44. Dakvorsten met witte specie. Ca. 1955. 56
Afb. 45. Cees de Bever. Schets poort verbindingsgang. Ca. 1948. Baksteen- versiering boven deur (links, a). Rechts (b) zoals het geworden is (2004). 57 Afb. 46. Kapel. Oorspronkelijke tekening doorsnede kapel achter narthex, ter
hoogte van het orgelbalkon. 1949. Aangeboden bij aanvraag bouwver-
145
Afb. 47. Kapel. Plattegrond. 1949. Duidelijk is te zien dat de plaatsen in het schip, bedoeld voor de patiënten gescheiden zijn van de geestelijken in het
priesterkoor en de transepten. 60
Afb. 48. Kapel. Westzijde. 2015. 61
Afb. 49. Kapel. Zuidzijde. Links (a) oude schets van Cees de Bever (ca. 1946), rechts (b) huidige ingang (2015), vrijwel identiek aan de oorspronkelijke
schets. 61
Afb. 50. Kapel. Zicht op toren vanuit het zuiden. 2004. 63 Afb. 51. Kapel. Klok (links, a) en klokkentouw (rechts, b). 2004. 63 Afb. 52. Kapel. Zijbeuk met natuurstenen kolommen. 2004. 64 Afb. 53. Kapel. Narthex met metselwerk in Noors verband. 2015. 65 Afb. 54. Kapel. Credens (links, a) en biechtstoel (rechts, b). 2015. Slavonisch
eikenhout. 65
Afb. 55. Kapel. Ronde uitmetseling, waarin spiltrap naar vieringtoren en klok.
Trekbalken met sleutelstukken. 2015. 66
Afb. 56. Kapel. Orgel (boven, a, 2004) en orgelbouwer (onder, b, 2015). 67 Afb. 57. Kapel. Wijwaterbakje (links, a) en kandelaar (rechts, b). 2015. 68 Afb. 58. Kapel. Gedenksteen (links, a, 2015) en ontwerp van deze steen
(rechts, b, 1952). 69
Afb. 59. Kapel. Rooms-katholieke devotie. Ca. 1955. Links (a) interieur kapel met Franciscanessen en rechts (b) hoofdaltaar met ciborie (overhuiving) en
hangend kruisbeeld, gift van de architecten. 69
Afb. 60. Cees de Bever. Schets oostkant zusterhuis. Ca. 1948. Links aan-
duiding tweelichtvenster en rechts de kapel. 70
Afb. 61. Zusterhuis. Westzijde met uitgang naar boerderij Sweep, thans dicht-
gemetseld. 2015. 71
Afb. 62. Zusterhuis. Hoofdingang aan de oostzijde, deze komt uit op de eerste
binnenplaats en kijkt uit op de kapel. 2015. 71
Afb. 63. Zusterhuis. Noordzijde met tweelichtvenster, oorspronkelijk ontworpen
voor de kamer van de rector. 2015. 72
Afb. 64. Zusterhuis. Tekening slaapkamer rector aan zuidzijde. 1952. 72 Afb. 65. Zusterhuis en economiegebouw. Plattegronden van begane grond. Ca.
1955. Links (a) economie gebouw en rechts (b) zusterhuis. 73 Afb. 66. Zusterhuis. Kamer van zuster (links, a, 2015) en kapel op zolder
146
Afb. 67. Economiegebouw. Oorspronkelijke keuken. Ca. 1960. 76 Afb. 68. Economiegebouw. Noordzijde met drielichtvenster. 2015. 76 Afb. 69. Hoofdgebouw. Zuidzijde met op de bovenste verdieping een veranda
en kamers voor lekenverpleegkundigen. 2004. 78
Afb. 70. Hoofdgebouw. Tekening met boven centrale ingang een extra torentje.
Ca. 1949. 79
Afb. 71. Hoofdgebouw. Ingang toren vanuit veranda zuidzijde (links, a, 2004) en
toren met afgewezen spits (rechts, b, 1949). 80
Afb. 72. Hoofgebouw. Noordgevel patiëntenpaviljoens met een uitspringend ge- bogen muurvlak met daarin glas-in-loodramen. 2015. 80
Afb. 73. Hoofdgebouw. Centrale ingang. 2015. 82
Afb. 74. Hoofdgebouw. Keuken. Ca. 1960. 82
Afb. 75. Hoofdgebouw. Trappenhuis. 2004. 83
Afb. 76. Hoofdgebouw. Tudorboogvorm rond lift en tochtportalen. 2004. 84 Afb. 77. Hoofdgebouw. Ontwerp klokjes die geëtst zijn in glas van deuren (links
a, rechts b). 1953. 84
Afb. 78. Hoofdgebouw. Buitenaanzicht toren (links, a) en binnenaanzicht toren
(rechts, b). 2004. 85
Afb. 79. Hoofdgebouw. Trap in torens (links ontwerp, a, 1952) en rechts (in wer-
kelijkheid, b, 2004). 86
Afb. 80. Ketelhuis. Zuidzijde. 2012. 87
Afb. 81. Ketelhuis. Binnenaanzicht. Ketels in centrale hal (links, a) en plint met
geglazuurde bakstenen (rechts, b) . 2015. 88
Afb. 82. Ketelhuis. Binnenaanzicht. Polonceau-spanten (links, a) en kamer op-
zichter (rechts, b). 2015. 88
Afb. 83. Tranformatorhuisje met kapel op achtergrond. 2015. 90 Afb. 84. Boerderij Sweep. Woonhuis en schuur. 2004. 90
Afb. 85. Boerderij Sweep. Entreehal. 2015. 91
Afb. 86. Boerderij Sweep. Schuur achter woonhuis. Spanten met tussenbalkjuk en een nokstijlspant met tussenbalkstuk (links, a) en kreupele stijl (rechts, b).
2015. 91
Afb. 87. Stokerswoning. 2015. 93
147
Afb. 89. Cees de Bever. Ontwerp voor dokterswoning. Ca. 1953. Links (a) open
haard en rechts (b) traliehekwerk. 94
Afb. 90. Boerderij Schoondonck. Langgevelboerderij uit ca. 1650. Foto ca.
1955. 95
Afb. 91. Jan Bijhouwer. Kaart hoogteligging. 1949. Terrein De Klokkenberg. 95 Afb. 92. Jan Bijhouwer. Beplantingsschema. Ca. 1950. Terrein De Klokkenberg. 96 Afb. 93. Terrein De Klokkenberg. Uitzicht vanuit patiëntenpaviljoens op licht-
filterende zilveresdoorns. 2004. 96
Afb. 94. Terrein De Klokkenberg. Tuin bij patiëntenpaviljoens. 1966. 98 Afb. 95. Jan Bijhouwer. Ontwerp binnentuin zusterhuis (links, a) en vaas voor
deze tuin (rechts, b). 1953. 99
Afb. 96. Jan Bijhouwer. Brief aan Cees de Bever. 1954. 100
Afb. 97. Henri van Haaren aan het werk. 101
Afb. 98. Henri van Haaren. Melaatse man en vrouw. Ca. 1970. Gebeeldhouwde
gevelreliëfs. Leprozenpoort, Amsterdam. 103
Afb. 99. Henri van Haaren. Petrus en Paulus. 1951. Gebakken chamotteklei, mat crème geglazuurd. HH Petrus en Pauluskerk, Middelburg. 103 Afb. 100. Henri van Haaren. Het Zonnelied. 1953. Gebeeldhouwd reliëf. Het re- liëf is 2,3 m breed en 6,0 m hoog. Het heeft een gebeeldhouwde onderrand van 6,7 m breed en 1,7 m hoog, die doorsneden wordt door drie ramen (elk van 1,4 m breed en 1,7 m hoog). Boven centrale ingang van het hoofd-
gebouw, De Klokkenberg, Breda. 104
Afb. 101. Reimond Kimpe voor een van zijn schilderijen. 105 Afb. 102. Reimond Kimpe. Verwoest stadhuis van Middelburg. 1940. Olieverf op
doek. 105 x 130. Rijksmuseum, Amsterdam. 107
Afb. 103. Reimond Kimpe. Onbekend. 1948. Glas-in-loodramen. Voormalige Sacramentskapel, Sint-Catharinakerk, Eindhoven. 107 Afb. 104. Reimond Kimpe. Bloemmotieven. 1953. Glas-in-loodraam. Uitbouw
paviljoen, De Klokkenberg, Breda. 109
Afb. 105. Reimond Kimpe. Fruit- en diermotieven. 1953. Glas-in-loodraam. Uit- bouw paviljoen, De Klokkenberg, Breda. Details: links (a) mandje met fruit, uit motief fruit en rechts (b) uil, uit motief kleine dieren. 110 Afb. 106. Reimond Kimpe, Vliegende dieren. 1953 Glas-in-loodramen. Uitbouw
paviljoen, De Klokkenberg, Breda. Links (a) circulair glas-in-loodraam (ganzenmotief) en rechts (b) een detail van een circulair raam (vlindermotief).
148
Afb. 107. Marius de Leeuw. 111
Afb. 108. Marius de Leeuw. Onderdrukking-Verzet-Bevrijding. 2005. Glas-in- lood--raam. Koning Willem 1 College, ’s-Hertogenbosch. 114 Afb. 109. Marius de Leeuw. Naastenliefde (ontwerp). Ca.1952. Glas-in-lood- ramen. Ontwerp voor hal hoofdgebouw, De Klokkenberg, Breda. 114 Afb. 110. Marius de Leeuw. Naastenliefde. 1953. Glas-in-loodramen (details).
Hal hoofdgebouw, De Klokkenberg, Breda. 115
Afb. 111. Marius de Leeuw. De Klokkenberg. 1953. Tegeltableau. 90 x 135 cm.
Hal hoofdgebouw, De Klokkenberg, Breda. 115
Afb. 112. Marius de Leeuw. De Klokkenberg. 1953. Tegeltableau als tafelblad (links, a) met op de achtergrond glas-in-lood ramen (rechts, b, zie Afb. 110). Vroeger in hal hoofdgebouw, De Klokkenberg, Breda. 116 Afb. 113.Marius de Leeuw. Ontwerp Klokkenberg. Ca. 1953. Zo ver bekend,
niet uitgevoerd. 116
Afb. 114. Niel Steenbergen. 118
Afb. 115. Niel Steenbergen. Chirurgie. 1973. Bronzen ajourreliëf. 45 cm. Entree
Amphia ziekenhuis, Breda. 119
Afb. 116. Niel Steenbergen. Maiestas Domini. 1953. Gebeeldhouwd in tufsteen. 1,2 x 2 m. Boven ingangsdeuren van de kapel, De Klokkenberg, Breda. 119 Afb. 117. Niel Steenbergen. Cosmas en Damianus. 1955. Brons. 137 cm. Voor
ingang kapel, De Klokkenberg, Breda. Links (a) beeld op sokkel, rechts (b)
detail . 121
Afb. 118. Ernst Voorhoeve aan het werk. 122
Afb. 119. Ernst Voorhoeve. Lidwinapaneel. 1952. Brons. Gerardus Majellakerk,
Tilburg. 124
Afb. 120. Ernst Voorhoeve. Hangkruisbeelden. 1954. Brons. Hoogte: 1,5 m (links, a) en 35 cm. (rechts, b). Boven altaar in kapel (a) en in
patiëntenkamers (b), De Klokkenberg, Breda. 125
Afb. 121. Masterplan Landgoed De Klokkenberg zoals gepresenteerd door de Vitalis WoonZorg groep. 2010. Verbouw en nieuwbouw creëren een
wooncampus voor ca. 400 ouderen. 131
Afb. 122. Terrein De Klokkenberg. Beuken in een kring achter de patiëntenpa- viljoens, die verplaatst zijn naar de laan oostelijk van boerderij Schoondonck,
richting de Mark. 2004. 132
149
i
Om een geschikte locatie voor het sanatorium De Klokkenberg te vinden, werd een vestigings- rapport opgesteld en een commissie samengesteld, die advies moest geven over de locatie. Hierin zaten architect C.H. de Bever, ir. G.J.P.M. Bolsius, directeur Volkshuisvesting in Noord- Brabant en Ir. H.M. Buskens en P.C.A. ‘t Hoen, directeur respectievelijk planoloog van de Pro- vinciale Planologisch Dienst in Noord-Brabant [ (C. d. Bever 2013) Rapport betreffende de ves- tigingsmogelijkheden van het Sanatorium ‘De Klokkenberg’ in het centrale deel van Noord- Brabant].
De aan het terrein te stellen eisen waren de volgende:
Het eigenlijke bouwterrein moest tenminste 8 ha bedragen. Tenminste 30 ha eigen ter- rein moest te gebruiken zijn als recreatieoord voor het personeel en voor de plaatsing van gebouwen voor nazorg en voor de barakken.
Het terrein moest hooggelegen zijn op droge zandgrond met een ruim uitzicht, bestaan- de uit een gevarieerd cultuurland, boerderijen, dorps- en stadsilhouet. De zonsopgang en zonsondergang moesten waargenomen kunnen worden.
De bereikbaarheid moest goed zijn, door bijvoorbeeld de nabijheid van een station. Het vaste personeel moest zonder bezwaar in een nabijgelegen stad of groter dorp kunnen wonen op niet meer dan 4 km afstand.
De te verwerven gronden moesten bij voorkeur in eigendom zijn van een overheidsli- chaam en geen versnipperd particulier eigendom betreffen vanwege de moeilijkheden die dat zou opleveren bij de aankoop.
Verschillende terreinen in het centrale deel van Noord-Brabant werden nader onderzocht [ (Avendonk en Dirven 1983: 33-34)] namelijk:
De Voorste Distelberg te Helvoirt
Venrode te Boxtel
De Blaak te Tilburg
De Kerkeindse Heide te Moergestel
De Beekse Heide te Hilvarenbeek
Annanina’s Rust te Diessen
De Vrachelse Heide te Teteringen
De Trippelenberg te Breda
De Vloeiweide te Rijsbergen
Toxandria te Molenschot ten oosten van Breda
Terrein aan de Galderseweg ten zuiden van Breda
Met dank aan Loed de Bever, Stefan de Bever, Heleen van Heel en Emile de Jonker.