2.5 Beschrijving terrein
2.6.3 De Leeuw Marius de Leeuw
Schilder en glazenier
’s-Hertogenbosch, 1915 – Helvoirt, 2000
Werk in De Klokkenberg: glas-in-lood ramen en tegelplateau in hal hoofdge- bouw
‘In het algemeen zou men mijn werk kunnen classificeren als gematigd ab- stract met een figurale inslag’.254
Afb. 107. Marius de Leeuw.255
254
(Hoogbergen 2005: 4).
255
112
Marius de Leeuw (Afb. 107), een begaafde Brabantse beeldend kunstenaar, woonde in ‘s-Hertogenbosch. In katholieke kerken en publieke gebouwen in heel Nederland is zijn werk te vinden. Hij maakte talloze glas-in-loodramen en wanddecoraties. De Leeuw volgde zijn opleidingen aan de School voor Kunst, Techniek en Ambacht in 's-Hertogenbosch, de Academie voor Beeldende Kun- sten in Rotterdam en de Rijksakademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam. Hij was aan de Rijksakademie student van M.H. Campendonk, afdeling monu- mentale en versierende kunst, glas-in-lood, fresco, sgrafitto256 en mozaïek.257 De Leeuw ontving diverse onderscheidingen voor zijn werk (o.a. de zilveren Jeroen Bosch-penning, cultuurprijs van de provincie Noord-Brabant, ridder in de Orde van Oranje-Nassau). In 1947 kreeg hij de Prix de Rome met daarbij een stipendium voor drie jaar. Hij kreeg deze prijs voor de monumentale en versie- rende kunst. Hij sprak zelf zijn teleurstelling uit over het feit dat dit glas-in- loodraam nooit werd uitgevoerd. Postuum is dit wel gebeurd. Vijf jaar na zijn overlijden werd het winnende raam 58 jaar na het ontwerp uitgevoerd. Het be- vindt zich in het Koning Willem I College in ’s-Hertogenbosch (Afb. 108). In 1953 werd hij docent aan de Koninklijke Academie voor Kunst en Vormgeving in 's-Hertogenbosch. Van 1973 tot aan zijn pensionering in 1980 was hij hiervan adjunct-directeur.
Naast glas-in-loodramen vervaardigde hij schilderijen, gouaches, tekeningen, aquarellen en grafiek. In zijn vrije werk, waar hij vaak naar hunkerde, speelde harmonieus kleurgebruik de hoofdrol. Dit laatste is ook goed te zien in het met de Prix de Rome bekroonde ontwerp (Afb. 108).
Hij is ook maker van monumentale muurschilderingen, waaronder die in het stadhuis te 's-Hertogenbosch uit de jaren vijftig. Glas-in-lood ontwierp hij voor de Sint-Servatiuskerk te Heeswijk-Dinther (1956-1959), de ontvangsthal van de Machinefabriek Grasso te Den Bosch (1958) en het noordtransept (1966) en de Goede Herder kapel (1982) van de Sint-Janskathedraal te Den Bosch. Talloze
256
Bij het vervaardigen van sgraffiti (enkelvoud: sgraffito) wordt in verse mortel een lijntekening gekrast en ingekleurd volgens de fresco-techniek. De vlakke lijntekening overheerst samen met een gelijkmatig kleurgebruik. In de tijd van de jugendstil werden hoofdzakelijk portretten, graci- euze vrouwen, gestileerd fruit of bloemen als motief gebruikt. Ook later nog was dit een gang- bare techniek voor wanddecoratie vooral aan buitenmuren.
257
113
ramen ontstonden in samenwerking met architecten uit de Delftse en de Bos- sche School. Veel van zijn glas-in-loodramen zijn te zien in het museum voor vlakglas- en emaillekunst in Ravenstein en worden besproken door Carine Hoogveld in haar boek over glas-in-lood in Nederland.258
De Leeuw ontving na 1965 nauwelijks meer opdrachten voor ramen, mede veroorzaakt door de verminderde publieke belangstelling voor de glazeniers- kunst en de ontkerkelijking en veranderingen in liturgie en geloofsbeleving. Leerlingen van hem en vrienden vertellen dat hij bij het ouder worden zijn crea- tiviteit verloor.259 De passie was verdwenen. Ook zijn lessen kregen een plicht- matig karakter. Zonder overdrijving merkt Hoogveld op dat de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw al geboekstaafd kunnen worden als de nieuwe beeldenstorm, want behalve dat er geen nieuwe glazen bij kwamen, verdwenen er talloze, vaak met kerk en al.
Na het behalen van de Prix de Rome werd hij feestelijk ingehaald in zijn woonplaats Den Bosch (een rijtoer samen met zijn vrouw). Maar hij kreeg ook negatieve, anonieme gedichtjes, misschien uit jaloezie geboren en vermoedelijk ook niet kenmerkend voor de houding naar hem in het algemeen:
Lees dit goed verwaande kwal En breng de kunst niet in verval. Winnaar van de ‘prix de rommel’
Loop voor mijn part naar de drommel.260
De Leeuw vervaardigde in de hal van het hoofdgebouw van De Klokkenberg drie gebrandschilderde glas-in-loodramen (Afb. 109). Opvallend hieraan zijn de sereen statige blauw, groen en lila kleuren, die de schoonheid van het pastorale uitzicht lijken te benadrukken (Afb. 110). Tinten die De Leeuw niet vaak gebruik- te. Meestal paste hij felle vlammende kleuren en vrolijke motieven toe. Door latere verbouwingen zijn de ramen doorsneden.
258
(Hoogveld, Bergvelt en Burkom 1989).
259
(Hoogbergen 2005: 16).
260
114
Afb. 108. Marius de Leeuw. Onderdrukking-Verzet-Bevrijding. 2005. Glas-in-loodraam. Koning Willem 1 College, ’s-Hertogenbosch.261
Afb. 109. Marius de Leeuw. Naastenliefde (ontwerp). Ca.1952. Glas-in-loodramen. Ontwerp voor hal hoofdgebouw, De Klokkenberg, Breda.262
261
115
Afb. 110. Marius de Leeuw. Naastenliefde. 1953. Glas-in-loodramen (details). Hal hoofdgebouw, De Klokkenberg, Breda.263
Afb. 111. Marius de Leeuw. De Klokkenberg. 1953. Tegeltableau. 90 x 135 cm. Hal hoofdgebouw, De Klokkenberg, Breda.264
262 (Hoogbergen 2005: 150). 263 (Karelse 2016, foto G32 081 en 075). 264 (Kempe 2004, foto DSC00511).
116
Afb. 112. Marius de Leeuw. De Klokkenberg. 1953. Tegeltableau als tafelblad (links, a) met op de achtergrond glas-in-lood ramen (rechts, b, zie Afb. 110). Vroeger in hal hoofdgebouw, De Klokkenberg, Breda.265
Afb. 113.Marius de Leeuw. Ontwerp Klokkenberg. Ca. 1953. Zo ver bekend, niet uitge- voerd.266
265
(Dijkstra, Bever en Moorsel 1955: 20).
266
(Hoogbergen 2005: 171).
117
De Bever en Van Moorsel lieten zich over deze ramen uit.267 Ze stellen de naastenliefde bij de mens en het ontbreken ervan bij het dier voor. Van links naar rechts toonde De Leeuw in de eerste voorstelling de mens in de vorm van een bevallige verpleegster, een geestelijke met een kap en beschermende handen, die zich uitstrekken naar een zwakke figuur die op de grond ligt. Boven schijnt een stralende zon. Op het tweede paneel streeft een hert naar grotere hoogten. Hij heeft een fors gewei en lijkt weg te vluchten uit een warrig moeras met slangen, hout en planten. Het derde paneel toont vogels die opgejaagd lij- ken te worden. De vogel boven wekt de indruk naar de vis beneden te zoeken.
In de hal van het hoofdgebouw hangt een tegeltableau met daarop afgebeeld de maquette van De Klokkenberg in het landschap (Afb. 111). Waarschijnlijk vervaardigde De Leeuw ook dit tableau. Het is niet gesigneerd, maar van de kunstenaars die gewerkt hebben voor De Klokkenberg had De Leeuw als enige op de academie in Amsterdam les gehad van Campendonk, hoogleraar in mo- numentale kunst, wat tot uiting kwam in zijn kleurgebruik en het stileren van motieven. Campendonk legde de nadruk op de natuur en doceerde vooral dat werk in monumentale kunst in harmonie moest zijn met de schepping. We zien dat ook op het tegeltableau. In het centrum ligt de afbeelding / mal van De Klokkenberg met in het terrein het riviertje de Mark, dat meanderend van links beneden naar het midden boven loopt. In de hoek linksonder een zaaier, ge- volgd door vogels die achter het graan aan zitten. Links midden plukt een meis- je bessen. Daarboven rust een boer na het oogsten tegen korenschoven. Ook de pastorale boerderij Schoondonck is afgebeeld met rechtsboven een herde- rinnetje met haar schaapskudde en daaronder een jager omringd door wild. Dit alles in sepia en bruintinten op een crème ondergrond en omlijst met een bruine rand. Het tableau hangt nu aan de wand, maar diende oorspronkelijk als blad van een tafel die in het midden van de hal stond (Afb. 112)
De Bever en Van Moorsel spreken ook over decoratieve wandschilderingen voor dezelfde hal.268 Behalve het eerder vermelde tegeltableau is er thans (2016) niets meer te zien, maar in het archief van De Leeuw zijn nog twee ont- werpen Klokkenberg Breda aanwezig (Afb. 113).
267
(Dijkstra, Bever en Moorsel 1955: 15).
268
118
2.6.4 Steenbergen
Daniël Cornelis (Niel) Steenbergen Beeldhouwer en penningsnijder
Steenbergen, 1911 – Oosterhout, 1997
Werk in De Klokkenberg: reliëf boven kapelingang en beeld voor kapel
‘een twintigste eeuwse middeleeuwer’.269
Afb. 114. Niel Steenbergen.270
Niel Steenbergen (Afb. 114) was de meest bekende beeldhouwer uit Noord- Brabant in de vorige eeuw. Een website, beheerd door de familie, maakt duide- lijk dat er nog veel beelden en penningen in omloop zijn.271 De familiestichting beheert een grote selectie van het beeldhouwwerk en het complete penning- oeuvre van Steenbergen. Ook beschikt het over een omvangrijk fotoarchief en veel documentatie, die in bruikleen gegeven zijn aan het Breda’s museum. De laatste expositie vond plaats in 2015.
269 (Kam 1999: 10). 270 http://www.bndestem.nl/regio/oosterhout/weduwe-oosterhoutse-kunstenaar-niel-steenbergen- overleden-1.3294400, bezocht 29-02-2016. 271 http;//nielsteenbergen.nl/familiestichting-niel-steenbergen, bezocht 29-02-2016.
119
Afb. 115. Niel Steenbergen. Chirurgie. 1973. Bronzen ajourreliëf. 45 cm. Entree Amphia ziekenhuis, Breda.272
Afb. 116. Niel Steenbergen. Maiestas Domini. 1953. Gebeeldhouwd in tufsteen. 1,2 x 2 m. Boven ingangsdeuren van de kapel, De Klokkenberg, Breda.273
272
Amphia ziekenhuis, Breda, 16-02-2016.
273
120
Steenbergen genoot een brede opleiding. Hij begon op de kunstnijverheids- school te Tilburg, ging daarna naar de academie te Antwerpen. Hij zette zijn opleiding voort op de Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam. Voor zijn eerste prijs van de Prix de Rome kreeg hij een gouden medaille tij- dens de biënnale van Salzburg in 1956. In Tilburg volgde hij zijn leermeester Gerard Bourgonjon op als leraar aan de Academie voor Beeldende Kunsten. Later gaf hij les aan de academie in Amsterdam.
Als beeldhouwer, tekenaar, monumentaal kunstenaar, architect, medailleur en edelsmid was hij een veelgevraagd kunstenaar.274 Zo maakte hij ook de ge- denksteen voor de plek van het geboortehuis van Vincent van Gogh.275 Zelf noemde hij zichzelf vooral beeldhouwer en penningsnijder.
De onderwerpen van Steenbergen bevatten meestal figuren. Vooral over re- ligieuze thema’s, maar ook wel mythologische of eigentijds historische. De ge- zondheidszorg keerde geregeld terug in zijn werk. Naast talloze penningen voor onder meer ziekenhuizen en de Federatie Bedrijfsgezondheidsdiensten, maakte de kunstenaar ook tien bronzen ajourreliëfs voor het Pasteurziekenhuis (des- tijds Sint-Jozefziekenhuis) in Oosterhout: platte, bijna tweedimensionale reliëfs met openingen (diameter reliëf: 45 centimeter).276 Ze hangen nu in de entree van het Amphia ziekenhuis in Breda. Ze stellen elk een andere discipline binnen de medische wetenschap voor. Steenbergen liet vaak allerlei medische specia- lisaties in zijn werk terugkomen, bijvoorbeeld chirurgie verbeeld door twee mannen die een patiënt opereren (Afb. 115). De reliëfs werden in 1979 opnieuw gegoten voor de tentoonstelling Niel Steenbergen 40 jaar beeldhouwer in het Noord-Brabants Museum.
Vanaf 1946 vond hij nieuwe inspiratie bij pater dom Hans van der Laan, wat leidde tot een duurzame samenwerking tot in de jaren zestig.277 Hij maakte veel
274
(Kam 1999).
275
Deze steen herinnert aan de plaats waar eerst het geboortehuis van Vincent van Gogh in Zundert stond. Het oorspronkelijke huis is in 1903 afgebroken. Vincent van Gogh is geboren op 30 maart 1853 als zoon van Theodorus van Gogh en Anna-Cornelia Carbentus. Theodorus van Gogh was tot 1871 predikant in de gemeente Zundert. Het gedenkteken in het huidige pand werd aangebracht op 30 maart 1953, de 100ste geboortedag van Van Gogh.
276
(Kam 1999: 85, 202).
277
Dom Hans van der Laan (Leiden, 1904 - Mamelis, 1991) was een Nederlandse benedictijner monnik en architect. Hij was een van de leidende figuren van de Bossche School. Zijn theorieën over getalsmatige verhoudingen in de bouwkunst, onder andere over het plastisch getal, had- den een grote invloed. Hij kan worden beschouwd als geestverwant van de tweede generatie van 'De Groep'.
121
oorlogsmonumenten, altaardecoraties, preekstoelen en doopvonten. Voor vijf Nederlandse bisschoppen heeft hij de pontificalia gemaakt. 278
In De Klokkenberg heeft Niel Steenbergen een tronende Christus uit tufsteen gehakt in de boognis van de kapel. Dit Maiestas Domini motief (Christus in een mandorla) is omringd door de symbolen van de vier evangelisten: Lucas, Jo- hannes, Mattheüs en Marcus; een stier, een arend, een mens en een leeuw (Afb. 116). In 60 jaar is dit reliëf behoorlijk vervlakt en geërodeerd.
Deze kunstenaar maakte ook het beeld buiten voor de kapel, de martelaren Cosmas en Damianus (Afb. 117). Voor het prototype van dit beeld, dat door Steenbergen ‘De Ontmoeting’ werd genoemd, stonden zonder dat ze dit wisten père Pieter Talma en dom Hans van de Laan model.279 De tweelingbroers Cosmas en Damianus zouden geboren zijn in de tweede helft van de tweede eeuw in Syrië en allebei geneesheer zijn geweest. Volgens het verhaal boden zij kosteloos hun geneeskundige diensten aan. Het christendom ziet Cosmas en Damianus als patroonheiligen van artsen, apothekers en andere medische beroepen. Zij worden daarom vaak afgebeeld met een attribuut dat hier iets mee te maken heeft.280 In De Klokkenberg is dit niet het geval.
Afb. 117. Niel Steenbergen. Cosmas en Damianus. 1955. Brons. 137 cm. Voor ingang kapel, De Klokkenberg, Breda. Links (a) beeld op sokkel281, rechts (b) detail 282.
278
Pontificalia: staf, borstkruis en ring.
279
(Kam 1999: 23 en 160).
280
In de Martinikerk te Groningen is een schildering van Cosmas en Damianus in een van de gewelven, waarop een glazen kolf is afgebeeld om afhankelijk van de samenstelling en kleur van de urine het ziektebeeld te bepalen.
281
(Stadsarchief Breda 2016, foto A0879).
282
(Kempe 2015, foto DSC00881).
122
2.6.5 Voorhoeve
Ernst Voorhoeve Beeldhouwer
Rotterdam, 1900 – Nijmegen, 1966
Werk in De Klokkenberg: hangkruisbeeld, wandkruisbeelden, voorwerpen in kapel