3.1 Ongeschreven recht
Het VK heeft geen ‘codified written constitution’; er is geen geschreven grondwet in één document. Wat opvallend is aangezien 189 VN landen, dus op vier na allemaal, een geschreven grondwet in één document hebben. De Britten zijn hier juist trots op. Ze hechten meer waarde aan sociale consensus dan aan het op schrift stellen van wettelijke bepalingen. Maar de ongeschreven wetten worden kwetsbaar omdat niemand precies weet wat erin staat volgens politici. Anderen zeggen dat het een interpretatieprobleem is en een politieke ruzie.47 Er zijn nieuwe afspraken vastgelegd in een nieuwe wet van 2011; Fixed Term Parliaments Act 2011, over de taken en bevoegdheden van de regering. Het document dat het dichtste bij een grondwet komt is de Bill of Rights van 1688. De verhouding tussen staat en burger en de inrichting van de staat wordt geregeld via reguliere wetten en gewoonterecht.48
3.2 Samenstelling
Het parlement in VK bestaat uit twee kamers: het Lagerhuis (House of Commons met 650 leden) en het Hogerhuis (House of lords met 792 leden).49 In het Hogerhuis zitten twee soorten parlementsleden, namelijk Lords Spiritual en Lords Temporal. Zij worden niet gekozen door het volk, maar zij worden benoemd door de Britse eerste minister.50 Het Lagerhuis wordt wel democratisch (direct) gekozen, uiterlijk om de vijf jaar. Het bestaande parlement kan alleen ontbonden worden op de zeventiende werkdag voor de stemdag van de volgende parlementaire algemene verkiezingen. 51 Op een andere wijze kan niet ontbonden worden.52 De regering kan echter een motie indienen om zo de algemene verkiezingen te forceren en ze eerder te laten plaatsvinden.53 Voor het aannemen van deze motie geldt dat er een twee derde meerderheid moet zijn.54 Gevolg hier van kan zijn dat de regering toch eerder ontbonden moet worden, maar dan wel op dezelfde wijze als zojuist genoemd.
51 Art. 3 lid 1 Fixed Term Parliaments Act 2011.
52Art. 3 lid 2 Fixed Term Parliaments Act 2011.
53Art. 2 lid 1 Fixed Term Parliaments Act 2011.
54 Ramkema 2017, p. 4.
De periode van vijf jaar kan ook verlengd worden, maar slechts indien dit bij wet voorzien is.
Het Lagerhuis benoemt een speaker, de voorzitter, die een onpartijdige en onafhankelijke positie inneemt.55 Hij zorgt voor orde in debatten en heeft de hoogste autoriteit van het Lagerhuis. De regeringspartij en de oppositiepartij kennen whips. Dit zijn personen die het onderling overleg tussen de partijen behartigen en zorg dragen voor de fractiediscipline.56 Hun voornaamste taak, blijkt uit de praktijk, is het bijhouden van het aantal stemmen dat een partij waarschijnlijk gaat krijgen. Ze houden zich dus bezig met de peilingen en proberen zoveel mogelijk stemmen te krijgen voor hun partij.
Het Lagerhuis controleert de regering in de uitvoering van haar taken, bijvoorbeeld hoeveel er uitgegeven wordt.57 Dit wordt in de praktijk gerealiseerd door de ministers hierover te bevragen in een debat. Een andere taak van het Lagerhuis is het maken en aanpassen van wetgeving. Het Hogerhuis en het Lagerhuis komen samen in het House of Parliament in London. Volgens ongeschreven recht zijn alle ministers van de Britse regering lid van een van de kamers, waarbij de meeste ministers lid zijn van het Lagerhuis.58 Een vergelijkbaar effect geldt ook voor wetsvoorstellen. Zij moeten door de beide kamers heenkomen.59 Uitzondering hierop geldt voor financiële wetten; zij behoeven alleen goedkeuring van het Lagerhuis. Het VK is een constitutionele monarchie, wat aangeeft dat er een koning of koningin is wiens macht door de constitutie wordt begrensd. De koningin van het VK heeft enkel een ceremoniële rol. Zij vormt samen met het Hogerhuis en het Lagerhuis het parlement. De verantwoording aan de kiezers wordt afgelegd door de minister-president. Om deze verantwoording af te kunnen leggen moet hij lid zijn van het Lagerhuis.60 Ongeveer twintig van de negentig ministers in totaal vormen het kabinet (Cabinet). De regering heeft het vertrouwen nodig van een meerderheid van de leden van het Lagerhuis om te kunnen regeren. Dit houdt ook in dat het Hogerhuis de regering niet kan wegsturen. Alleen de premier kan het kabinet bijeenroepen. Hieruit blijkt dat de premier veel macht heeft. De premier stelt zelf de regering samen en kan ministers ontslaan.61
55 https://www.parliament.uk/business/commons/the-speaker/the-role-of-the-speaker/role-of-the-speaker/; art. 2 lid 1 sub b Fixed Term Parliaments Act 2011.
56 https://www.parliament.uk/about/mps-and-lords/principal/whips/
57 https://www.parliament.uk/about/how/role/
58 Met kamers wordt het Hogerhuis en het Lagerhuis bedoeld; Ramkema 2017, p. 2.
59 Ramkema 2017, p. 2.
60 Ramkema 2017, p. 2.
61 Ramkema 2017, p. 3.
Een kenmerk van het VK, naast het ongeschreven recht, is de parlementaire soevereiniteit. Het parlement heeft de hoogste macht. Dit houdt in dat wanneer een wet wordt aangenomen door het parlement, deze wet niet door een gerechtelijk orgaan kan worden vernietigd. Parlementaire soevereiniteit houdt ook in dat voor het intrekken, wijzigen of aannemen van alle wetten een meerderheid vereist is.62 Dus de helft plus één. Dit geldt ook voor wetten die de structuur van de staat betreffen.
3.3 Kiesstelsel en zetelverdeling
De verkiezingen in het VK vinden plaats op basis van het meerderheidskiestelstel. 63 Het Lagerhuis is de eigenlijke volksvertegenwoordiging en wordt gekozen door middel van het meerderheidsstelsel met enkelvoudige districten. De persoon die de meeste stemmen haalt in zijn district komt namens zijn partij in het Lagerhuis. Hierbij is het dus niet vereist dat er een meerderheid (meer dan de helft) van de stemmen gehaald is. Dit systeem wordt ‘first-past-the-post of ‘single member plurality’ genoemd.64 Dit system geldt voor het landelijke parlement.
Het VK hanteert hiervoor 650 districten. Ieder kiesdistrict wordt begrensd doordat zij ongeveer maximaal 50.000 personen mag omvatten. Voor de volledigheid wordt ook besproken hoe de zetelverdeling verloopt in de regionale parlementen.
3.3.1 Wales, Schotland en Noord-Ierland
Het VK is geregionaliseerde staat.65 Er zijn drie gebiedsdelen met een regionaal parlement:
Wales, Schotland en Noord-Ierland. Alle drie de gebiedsdelen van het VK hebben eenkamerparlementen. Deze gebiedsdelen, alsmede Engeland, worden vertegenwoordigd in het overkoepelende parlement van het Hogerhuis en het Lagerhuis van Westminster.
Schotland heeft de meeste zetels met 129, hierna komt Noord-Ierland met 90 zetels en de minste zetels heeft Wales met 60.66
62 Ramkema 2017, p. 1.
63 Ramkema 2017, p.1.
64 Ramkema 2017, p. 4.
65 Introduction to devolution in the UK 2019, p. 4; Het VK is niet gedecentraliseerd, maar de centrale overheid heeft wel een aantal bevoegdheden afgegeven aan bepaalde regio’s, maar dit verschilt per regio welke bevoegdheden en de mate van zelfstandigheid; het systeem van het VK betreffende decentralisatie is asymmetrisch. Schotland, Wales en Noord-Ierland beschikken bijvoorbeeld over uitvoerende en wetgevende decentralisatie, terwijl burgemeesters in delen van Engeland enkel uitvoerende bevoegdheden hebben.
66 Ramkema 2017, p. 3; Gemeten in 2017.
Het dagelijks bestuur van deze eenkamerparlementen is gedelegeerd aan uitvoerende organen.
Voor de verkiezingen in Schotland, Wales en Groot-London (Engeland is opgedeeld in negen regio’s, waarvan Groot-London er een van is) heeft de kiezer twee stemmen. 67 De eerste stem wordt uitgebracht op een kandidaat uit het kiesdistrict waar de stemgerechtigde woonachtig is.
Dit gebeurt volgens het first-the-post systeem. De tweede stem wordt uitgebracht op de partijlijst. Voor deze tweede stem zijn Schotland en Wales opgedeeld in een aantal regio’s, waarbij voor elke regio een aantal zetels beschikbaar is. Dit systeem wordt het additional member system genoemd, ofwel AMS. Het is te vergelijken met het systeem van evenredige vertegenwoordiging. Het doel van de verkiezing van de additionele leden is om onevenredige resultaten van de verkiezingen te corrigeren. Het is een soort vangnet. Eerst wordt er vastgesteld wie er gekozen zijn in de kiesdistricten en vervolgens worden de additionele leden toegewezen.
Daarna worden alle stemmen die zijn uitgebracht in de regio op een lijst gedeeld door het aantal in die regio gewonnen kiesdistricten, plus één. De eerste zetel gaat naar de lijst die het hoogste scoort. Hierna wordt afgeteld tot het aantal regionale zetels gevuld is. Voor partijen die geen kiesdistricten gewonnen hebben is dit een voordelig systeem. Zij kunnen hierdoor namelijk ondanks dat de eerste zetel krijgen.
In Noord-Ierland geldt het systeem van de single transferable vote (STV).68 Het is een vorm van evenredige vertegenwoordiging. Hier is echter discussie over, omdat er meerdere kandidaten gekozen worden per district en er stemmen overgedragen worden leidt dit tot evenredige uitkomsten, maar aan de andere kant is het een stelsel waar in districten gestemd wordt en kandidaten dus districten representeren. Ook zeggen critici dat het systeem van de single transferable vote een voordeel is voor kleine centristische partijen en dat kleine radicale partijen benadeeld worden, terwijl het systeem in vertegenwoordiging van kleine partijen voorziet.69 Noord-Ierland wordt hiervoor opgedeeld in achttien kiesdistricten waarvan ieder kiesdistrict vijf zetels heeft. De kiezers kunnen kandidaten in een volgorde zetten naar voorkeur en op basis daarvan wordt gekeken wie de meeste stemmen heeft, die kandidaten worden gekozen. Overschotstemmen worden verdeeld op basis van de voorkeuren voor andere kandidaten.
67 Engeland heeft geen eigen parlement, maar is opgedeeld in negen regio’s. Ze hebben echter geen eigen vertegenwoordigende organen maar vervullen voornamelijk uitvoerende functies. Een uitzondering hierop is Groot-London, zij heeft vergadering van 25 gekozen leden en een direct gekozen burgemeester; Ramkema 2017, p. 3.
68 Ramkema 2017, p. 5; Introduction to devolution in the UK 2019, p. 21.
69 https://www.britannica.com/topic/single-transferable-vote
3.4 Huidige situatie
De Lagerhuisverkiezingen van juni 2017 waren tussenverkiezingen (snap election). In alle kiesdistricten werd een nieuw lid gekozen voor het Lagerhuis. Het gekozen Lagerhuis van 2015 zou nog tot 7 mei 2020 geldend zijn.70 Maar Theresa May (de toenmalige Britse minister-president) kondigde de nieuwe verkiezingen aan op 18 april 2017.71 Op 19 april 2017 stemde het Lagerhuis met de wettelijk vereiste twee derde meerderheid in met het voorstel van May.
Gevolg hiervan was dat het Lagerhuis op 3 mei 2017 werd ontbonden. Op 21 juni ging de periode in van het nieuwe kabinet, wat dus binnen 33 dagen gevormd was.72 De laatste Lagerhuisverkiezingen vonden plaats in december 2019. Ook dit waren tussentijdse verkiezingen, omdat er geen overeenstemming was over de Brexit. Volgens de kiezers was de relatie met de Europese Unie (hierna: EU) het belangrijkste onderwerp van de verkiezingen, wat de verkiezingen bijzonder maakte. Het kon er namelijk toe leiden dat de kiezers anders gingen stemmen dan gebruikelijk. Partijen die de goede relatie met de EU hoog bij hun standpunten hadden staan zouden meer stemmen krijgen. De Conservatives hebben de meerderheid in het Lagerhuis, met een grote winst van 365 zetels van de 650. Zij hebben ook de Brexit gesteund. In de verkiezingen van 2017 hebben zij echter, onverwachts, haar kleine meerderheid verloren wat resulteerde in een samenwerking met de Democratic Unionist Party (DUP) of Northern Ireland om een meerderheid te waarborgen. Labour deed het minder goed en verloor 60 zetels. De zetels zijn in totaal verdeeld over elf partijen. De grootste vier partijen waren: Conservatives (rechts), Labour (links), SNP (links) en Liberal democrats (midden).
3.5 Brexit
Een onderwerp wat niet mag ontbreken is de Brexit. Het verandert niets aan de vorm van stemmen en het kiesstelsel van het VK, maar is wel een belangrijk punt omdat er hierdoor een andere meerderheid werd gekozen. Tijdens de onderhandelingen van Brexit werd in een debat 52x het woord constitutie genoemd, wat opmerkelijk veel is aangezien er geen geschreven grondwet is. Deze ongeschreven grondwet maakt de Brexit alleen maar moeilijker en is misschien wel mede de oorzaak.73 Veel Britten zien een geschreven Britse grondwet als redding voor het Brexit probleem. Maar anderen zien het als een politiek probleem.
70Art. 1 lid 2 Fixed Term Parliaments Act 2011.
71 May was de opvolger van David Cameron. Ze deed haar aantreden als minister-president op 13 juli 2016 als gevolg van de uitslag van het Brexit-referendum. Ze is hierna vervangen door Boris Johnson.
72 https://www.electoralcommission.org.uk/__data/assets/word_doc/0019/224740/UKPGE-Election-timetable-8-June-2017.doc
73 Voermans 2019.
May was de minister-president sinds het Brexit-referendum. Uit dit referendum bleek dat 51,9%
van de stemmers koos voor een vertrek uit de EU. May was voor de Brexit, maar het lukte haar echter niet om het uittredingsakkoord rond te krijgen voor eind 2018. Het moeizame verloop van de zaken zorgde er mede voor dat May vervangen werd door Boris Johnson als minister-president. Het Lagerhuis had initiatiefwetgeving vastgesteld met het doel om niet zonder akkoord de EU te verlaten. Dit zorgde ervoor dat Johnson uitstel moest vragen om een akkoord rond te krijgen. Zoals in paragraaf 3.4 vermeld is, werden in december 2019 tussenverkiezingen gehouden voor het Lagerhuis waarbij de conservatieven met een meerderheid de verkiezingen wonnen. Dit zorgde voor wat meer stabiliteit met het gevolg dat het uittredingsakkoord op 9 januari 2020 goedgekeurd werd door het Lagerhuis, op 22 januari 2020 door het Hogerhuis en op 29 januari door het Europees parlement. Op 31 januari 2020 traden de Britten definitief uit de EU. De Brexit heeft er dus voor gezorgd dat er tussentijdse verkiezingen gehouden moesten worden omdat er nog geen overeenstemming was, wat resulteerde in een verkiezingsuitslag waarin de Conservatives en Labour veruit de grootste partijen waren met 43,6% (Conservatives) en 32,2% (Labour) van de stemmen.74 Dit betekende dat het kabinet uit een andere meerderheid bestond dan gekozen was in 2017.75 Omdat de Conservaties landelijk de meeste stemmen kregen, betekende dit dat zij ook een meerderheid hadden in The House of Commons met 80 zetels.
3.6 Tussen-conclusie
Het landelijke parlement van het VK hanteert het meerderheidskiesstelsel. Dit houdt in dat een persoon verkozen is wanneer hij of zij een meerderheid van de stemmen behaald heeft. Binnen dit stelsel zijn verschillende vormen van meerderheid, zoals een absolute meerderheid van 50%+1 of een pluraliteitsysteem waarbij een kandidaat de meeste stemmen moet krijgen om te winnen. Een voordeel van het meerderheidskiesstelsel is dat dit vaak leidt tot een comfortabele meerderheid in het parlement voor de regering. Hierdoor is de kans op de val van de regering kleiner.76 Een nadeel is echter dat het voor kiezers die juist niet graag een grote meerderheid in hun district willen, de kans klein is dat een andere partij in het parlement zal komen. Voordeel hiervan is wel weer dat het aantal partijen in het parlement overzichtelijk is.77
74 General Election 2019: results and analysis.
75 Zie 3.5.
76 http://aceproject.org/ace-en/topics/es/esd/esd01/default
77 https://www.parlement.com/id/vk9sg3dr7jzx/meerderheidsstelsel
Maar de kans is aanwezig dat de kiezers zich hierdoor niet gehoord voelen en minder geneigd zijn om te stemmen. Ook wordt de voorkeur van de kiezers slecht weergegeven in de zetelverdeling. De partij die een absolute meerderheid vormt in het parlement en op zich zelf een regering kan vormen heeft niet per direct een meerderheid van de kiezers achter zich.