Is het huidige systeem houdbaar?

In de voorgaande hoofdstukken is beschreven dat ondernemingsraden een steeds belangrijkere positie bekleden binnen de collectieve arbeidsvoorwaardenvorming. Het is echter de vraag tot hoe ver deze ontwikkeling kan en zal gaan en of er een gehele

147 A. Stege, De cao en het regelingsbereik van de sociale partners, Deventer: Kluwer 2004, p. 321.

148A.T.J.M. Jacobs, Collectief arbeidsrecht, Deventer: Kluwer 2013, p. 312 en vgl. J. Ramondt, ‘Ondernemingsraad, een blok aan het been?’, SMO-publicatie, ’s-Gravenhage 1984.

verschuiving van taken en bevoegdheden van vakbonden naar ondernemingsraden gaande is.

Het huidige systeem van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming biedt in mijn ogen mogelijkheden om het gewenste maatwerk te bereiken. In hoofdstuk 2 en 3 zijn vakbonden en ondernemingsraden uitvoerig besproken en daaruit vallen een aantal kernwaarden te destilleren, die van wezenlijk belang zijn voor (het behoud van) het systeem van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming op de lange termijn. Deze kernwaarden zijn: legitimiteit, representativiteit, (on)afhankelijkheid en deskundigheid. In de volgende paragrafen maak ik een koppeling tussen deze kernwaarden en de vakbond en de ondernemingsraad.

Een van de meest krachtige instrumenten van vakbonden is dat zij de enige partijen zijn die voor werknemers cao’s kunnen afsluiten. Het wettelijke stelsel met betrekking tot collectieve arbeidsvoorwaardenvorming is om de cao heen gebouwd.149 _{Hiermee heeft}

de cao – en daarmee hebben de vakbonden – een rotsvaste positie binnen de huidige maatschappij. Zoals eerder is aangestipt, is zowel de politiek als de maatschappij tevreden met dit systeem.150 _{Zoals Beltzer echter aanstipt, erodeert de juridische}

legitimatie van vakbonden en de collectieve arbeidsvoorwaardenvorming.151 _De

organisatiegraad wordt minder vanwege het dalende ledenaantal, wat vervolgens de representativiteit van de vakbonden aantast. Vakbonden zijn gelegitimeerd middels lidmaatschap van werknemers, dus als vakbonden minder leden hebben, komt daarmee ook de legitimiteit in het gedrang. De aantasting van de kernwaarden representativiteit en legitimiteit zijn dan ook de belangrijkste redenen waardoor de positie van vakbonden minder ‘rotsvast’ wordt. De kernwaarden onafhankelijkheid en deskundigheid daarentegen worden binnen vakbonden goed gewaarborgd. Vakbonden dienen de belangenbehartiging van werknemers in hun statuten op te nemen en zij hebben geen andere belangen die in acht genomen moeten worden. Door de jaren heen hebben vakbonden kennis en expertise opgebouwd binnen verschillende sectoren en op het gebied van onderhandelen en collectieve arbeidsvoorwaardenvorming.

149 Zie Wet Cao en Wet AVV.

150 SER-advies inzake verbreding draagvlak cao-afspraken (advies van augustus 2013, SER 13/03), Den Haag: SER 2013, p. 38.

151 R.M. Beltzer, ‘Vakbonden en collectieve arbeidsvoorwaardenvorming: de juridisch legitimatie

Ondernemingsraden draaien minder lang mee in het systeem van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming, maar door de jaren heen zijn zij een grotere rol gaan spelen. Wat bij de ondernemingsraad van essentieel belang is met betrekking tot de collectieve arbeidsvoorwaardenvorming, is dat hij vanwege de duale taakstelling niet alleen het belang van de werknemer, maar ook van de onderneming dient te behartigen. De ondernemingsraad is geen autonoom orgaan, maar is onlosmakelijk verbonden met de onderneming. Om deze reden zal de ondernemingsraad zich nooit volledig kunnen toeleggen op de belangenbehartiging van de belangen van de werknemers en dat zal de kwaliteit van de arbeidsvoorwaarden van werknemers niet ten goede komen.

Waar verder een probleem in schuilt, is de legitimiteit van de ondernemingsraad. De ondernemingsraad wordt gekozen middels verkiezingen en is daardoor democratisch gelegitimeerd. Afhankelijk van het aantal werknemers dat stemt, kan de representativiteit worden bepaald. Over het algemeen is het echter niet populair om ondernemingsraadslid te zijn, waardoor vaak vacatures binnen de ondernemingsraad bestaan. Indien er te weinig animo is voor de ondernemingsraad, kunnen er geen verkiezingen gehouden worden en daardoor komt de legitimiteit van de ondernemingsraad in het gedrang. Verder wordt de deskundigheid van de ondernemingsraadsleden regelmatig in twijfel getrokken. De ondernemingsraad bestaat uit werknemers van het betreffende bedrijf, die hun ondernemingsraad-taken uitvoeren naast de normale werkzaamheden. Gebleken is dat de deskundigheid van ondernemingsraadleden nog wel eens te wensen overlaat en dat er niet voldoende gebruik wordt gemaakt van de scholingsmogelijkheden.

Uit het bovenstaande blijkt dat vakbonden en ondernemingsraden beide niet kunnen voldoen aan alle vier de kernwaarden. Zo zal de vakbond wegens het dalende ledenaantal altijd kampen met representativiteits- en legitimiteitsproblemen en de ondernemingsraad met zijn afhankelijkheid ten opzichte van de onderneming. Aangezien zowel de vakbonden als ondernemingsraden niet alle kernwaarden representeren en zelfs niet kúnnen representeren, ligt de sleutel tot behoud van de het collectieve arbeidsvoorwaarden systeem dan ook niet puur in de overheveling van bevoegdheden van de vakbond naar de ondernemingsraad. De sleutel tot behoud van het systeem van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming op de lange termijn zit in de

samenwerking tussen vakbonden en ondernemingsraden. Als zij hun krachten bundelen

kunnen zij elkaar versterken. Zoals dit momenteel gebeurt bij decentralisatiebepalingen en de ondernemingsovereenkomst, zal naar meer mogelijkheden tot samenwerking gezocht moeten worden. De betrokkenheid van werknemers bij het maken en vormgeven van cao-afspraken wordt dan vergroot en daarmee wordt de legitimiteit vergroot.152 _{Door samenwerking kunnen de vakbond en de ondernemingsraad de}

kernwaarden representativiteit, legitimiteit, onafhankelijkheid en deskundigheid beter uitdragen dan wanneer zij niet samenwerken. De kracht van de samenwerking tussen de vakbond en de ondernemingsraad zit ook in het construeren van een breed draagvlak – de vakbond maakt afspraken die zich breed uitstrekken en een groot bereik van werknemers hebben – dat tegelijkertijd maatwerk op ondernemingsniveau kan bereiken – de ondernemingsraad past waar mogelijk de arbeidsvoorwaarden zoveel mogelijk aan op de specifieke wensen en behoeften van de werknemers van de betreffende onderneming.

Figuur 6. Samenwerking vakbond en ondernemingsraad: groot bereik en maatwerk.

Ondernemingsraad Ondernemingsraad Ondernemingsraad

Individuele Individuele Individuele

afspraken afspraken afspraken

Onderneming X Onderneming Y Onderneming Z

Door op een constructieve manier maatwerk te leveren, kunnen de vakbond en de ondernemingsraad gezamenlijk opkomen voor de werknemersbelangen, waardoor zij het beste resultaat zullen behalen. Als er geen vruchtbare samenwerking wordt

152 A.Ph.C.M. Jaspers, M.F. Baltussen e.a., De toekomst van het cao-recht, reeks VvA 39, Deventer: Kluwer 2011, p. 285.

bewerkstelligd, schuilt er zelfs een gevaar in dat een kwaadwillende ondernemer de vakbond en de ondernemingsraad tegen elkaar uit speelt.

Waar Beltzer spreekt van het eroderen van de juridische legitimatie van vakbonden, is de werkgroep cao-recht overigens van mening dat het wel meevalt met de afbrokkeling van het cao-systeem door veranderingen in ledenaantallen of verschuivingen binnen het ledenbestand van vakorganisaties, door maatschappelijke weerstand tegen (over)regulering of door het opkomen van yellow unions.153 _{Zij stelt wel dat onderhoud}

van het cao-systeem nodig is. Dit komt de kwaliteit van het onderhandelingsresultaat en de evenwichtige arbeidsverhoudingen ten goede. Die kwaliteit en dat evenwicht zijn mede afhankelijk van sterke posities aan beide kanten van de onderhandelingstafel en van een optimale benutting van kennis, expertise en brede kijk op het terrein van de arbeidsverhoudingen en de arbeidsmarkt.154

De eerder opgeworpen vraag of de ondernemingsraad het aangewezen orgaan is om de rol van de vakbond over te nemen lijkt dus ontkennend te moeten worden beantwoord. Een zelfstandige rol van de ondernemingsraad in het arbeidsvoorwaardenoverleg zou stuiten op een gebrek aan de kernwaarden representativiteit en onafhankelijkheid en soms ook de deskundigheid.155 _{Volgens de werkgroep cao-recht is het zelfs niet eens}

nodig. Bovendien zouden de ILO-Conventions, die bepalen dat de positie van de gekozen werknemersvertegenwoordigers niet gebruikt kan worden om de positie van de vakbonden te ondermijnen, hieraan in de weg staan.156 _{Onder meer De Laat, Van Sloot}

en Koot-van der Putte hebben erop gewezen dat de ILO-Conventions niet verbieden dat de ondernemingsraad een rol toekomt ten aanzien van (primaire) arbeidsvoorwaarden, maar dat slechts moet worden voorkomen dat onderhandelen met de ondernemingsraad de positie van de vakbonden verzwakt. Ook zij stellen dat samenwerking moet worden nagestreefd.157 _{Ik sluit me hierbij aan, maar wel met de kanttekening dat het tijd is om de}

153 A.Ph.C.M. Jaspers, M.F. Baltussen e.a., De toekomst van het cao-recht, reeks VvA 39, Deventer: Kluwer 2011, p. 285.

154 Ibidem, p. 236.

155 Ibidem, p. 285.

156 I. Zaal, ‘De rol van de OR bij collectieve arbeidsvoorwaardenvorming’, ArbeidsRecht 2014/4. p.1.

157 Zie noot 145 en zie: J.J.M. de Laat, J.M. van Slooten, ILO Conventions 135 and 154 and Works

Councils’ Powers in Making an Agreement on Labour Conditions with the Company, The Netherlands:

Kluwer Law International; in: F.J.L. Pennings, Social Responsibility in Labour Relations. European and

Comparative Perspectives’, The Netherlands: Kluwer Law International 2008. Zie ook: E. Koot-van der

Putte, Collectieve arbeidsvoorwaarden en individuele contractsvrijheid, Deventer: Kluwer 2007, p. 297. p. 219-220.

ILO-Conventions aan te passen naar de huidige tijd en de weg voor de ondernemingsraad op het gebied van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming vrij(er) te maken op het gebied van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming. Dit is nodig om zowel een groot bereik van werknemers te hebben als maatwerk te genereren. We moeten niet vasthouden aan een stelsel dat niet meer aansluit bij de praktijk en veranderingen durven doorvoeren. In ieder geval is een grotere rol van de ondernemingsraad wenselijk om meer toe te komen aan maatwerk en dienen vakbonden tevens het fundament te blijven leggen om het grote bereik van werknemers te waarborgen.