(Van den Hertog van Brunswyk.)
Eerste melodie.
Tweede melodie.
57
B.
C.
1.
Hoort toe, gy arm en ryk, men zal u zingen pure van den hertog van Bronswyk en van zyn avonture,
hoe dat hy met geweld ten oorlog wilde varen en hoe dat hy verzeild'
op de zee met groot bezwaren.
2.
Den hertog met goed verstand die heeft doen maken reê veel schepen wel bemand en voer zoo over zee.
Maer zyn huisvrouw was bedocht, zy bad met groot verzeeren, zoo haest als hy best mogt dat hy zou wederkeeren.
58
3.
Den hertog door dit beklag sprak: ‘myn weerdige vrouw, blyf ik zeven jaer lang weg, trouwt vry eenen anderen gouw! ik geve u consent,
maer bidt den heer der heeren, dat hy zyn gratie in my zend dat ik mag wederkeeren.’
4.
De hertoginne, ziet, geleidigde haren man aen de schepen met verdriet, alwaer hy oorlof nam.
Zy hem in haer arm ontfing en sprak: ‘o man geprezen, bewaert de helft van dezen ring en wilt my gedachtig wezen!’
5.
Den hertog door 't bidden van haer nam d' helleft van den ring,
de hertoginne daernaer zeer bedroefd van hem ging al binnen haer paleis met zuchten ende beven. Den hertog voer op de reis, hy had beter t' huis gebleven.
6.
Een grooten wind voorwaer verhief hem op de zee:
zeil en masten scheurden daer, het smeet er al in twee,
zy verdronken allegaêr,
behalven 's hertogs schip verheven, dat in dat groot gevaer
ongeschend alleen is gebleven.
7.
Den hertog onbedocht door dit verdriet aldaer, 't welk hem niet naeren mogt, en voer zoo met bezwaer al tegen hunnen dank, want zy geen volk vernamen, meer dan vier jaren lang dat zy aen land nooit kwamen.
8.
Dit schip dat was zeer groot, van victalie wel voorzien, van buskruid, meel en brood en andere provisien
tot oorlogs behoef, met veel ossenhuiden, onverdroten
die men gebruiken moet,
als de schepen zyn doorschoten.
9.
Zy voeren met verdriet zoo menigen langen dag. den edelen hertog, ziet, die sprak met groot geklag: ‘myn lieven vrienden gewis, laet ons zeilen zonder staken, 't is even eens waer 't is, tot dat wy aen 't land geraeken.’
10.
Den wind verhief nog meer en de zee die wierd zoo strang, zoo dat met groot verzeer al tegen hunnen dank al in de zee zeer kwaed
kabels en zeilen moesten ontblyven, lieten 't schip op gods raed
en gods genaede dryven.
11.
Zy voeren op gods genaed meer als vier dagen lang, nog en vonden geenen raed, de zee en die was strang, hunnen mast die smeet in twee, dan moesten zy veel leed bezuren nog in een ander zee
van wonderlyke avonturen.
12.
Die was hun onbekend, is de Leverzee genaemd,
daer geen schepen van hier omtrent en konnen varen ongepraemd; zy moeten daer blyven al die in dees zee geraeken. Den hertog met groot misval moest daer zyn woonsteê maken.
59
13.
Aan deze zee zyn steenen groot van wonderlyken aerd,
die aen alle stael en lood blyven hangen ongespaerd, zoo dat er geene schepen niet voort kunnen varen met eenen, zy moeten blyven in 't verdriet door 't geweld van deze steenen.
14.
Zy moesten blyven in nood, was 't niet een groot geween! en moesten sterven de dood, behalven den hertog alleen; die kwam uit dit kruis; ten einde van zeven jaren kwam hy nog weder t' huis met alzoo groot bezwaren.
15.
By deze zee zeer wyd leit een wildernisse groot, daer regeerde doen ter tyd een fellen vogel groot, die doen kwam zonder faelen allen dag gevlogen daer, om zyn jongens aes te halen, doen hy 't schip wierd gewaer.
16.
Dezen vogel groot van magt is genoemd den Griffioen en vloog dag ende nagt omtrent het schip zeer koen, zoo dat zy hun durfden niet boven het schip begeven, of den fellen vogel, ziet, zou ze hebben weggedreven.
17.
Den vogel was zeer groot en vreesselyk om zien. 't Gebeurde eens by nood, dat een van 's hertogs liên boven op 't schip was gegaen. Den vogel kwam daer gevlogen, eer hy hem wierd gewaer, heeft hem van 't schip getogen.
18.
Den hertog, hoort myn vermaen, sprak tot zynen heeren fyn: ‘wy kunnen de dood niet ontgaen, 'k wil de vogelsspys zyn.’
Doen sprak den hertog fier:
dan op de zee alhier
met honger langer te zwerven.
19.
Doet dat ik zeggen zal,’ sprak den hertog overluid, ‘'t is myn begeeren al: naeit my in een ossenhuid, legt my dan op 't schip zaen, daer nevens myn zweerd verheven, komt dan den Griffioen aen,
ik wil my hem begeven.’
20.
's Morgens als 't was klaer dag, den vogel wierd gewaer, dan kwam hy alzoo hy plag terstond gevlogen daer, heeft den hertog fier
zeer vreesselyk opgenomen en gebragt al zonder dangier by zyn jongens zonder schromen.
21.
Dezen vogel zeer naer bragt den hertog in zyn nest en vloog wederom van daer nae 't zelve schip zyn best. Maer den hertog geheel verveerd was benouwd in al zyn leden, heeft terstond met zyn zweerd de huid open gesneden.
22.
Hy vond hem daer alleen by de griffioens bloot, die heeft hy met verzeer
met zyn zweerd gesneden dood. En den edelen hertog doen en dorst daer niet langer blyven, hy dagt, kwam den Griffioen, hy mogt my ook ontlyven.
60
23.
Hy ging terstond van daer en was geheel verblyd, dat hem god van dit bezwaer geholpen had subyt.
Den hertog van hongersnood, alzoo men wel mag weten, heeft hy van honger groot wilde kruiden moeten eten.
24.
Het gebeurde op eenen dag, den hertog dagt hem bevryd, in de wildernis hy zag eenen wonderlyken stryd van twee wilde dieren doen, eenen lintworm fel van togten, d' ander een leeuw zeer koen, die tegen malkaêr vogten.
25.
Den hertog zeer verveerd en benouwd al totter dood, hy en dorst voor dat gediert hem daer niet begeven bloot. Den leeuw heeft hem geweerd, zoo hy zag den stryd begonnen, den lintworm met zyn steert den leeuw zou hebben verwonnen.
26.
Den hertog zeer bestaen, die dagt met groot bezwaren, de dood kan ik niet ontgaen, als zy my worden gewaren. Dan dagt den hertog fier:
heb liever dat my den leeuw ontlyve, dan ik van dit fenynig dier
hier alleen zou moeten blyven.
27.
Den hertog hem verstout en heeft genomen zyn zweerd en hem op god betrouwd, den lintworm zynen steert afgeslagen zeer koen.
Als dit zag den leeuw verheven, heeft hy den lintworm doen terstond gebragt om 't leven.
28.
Als den lintworm was dood, den leeuw met couragie styf, die sprong van blydschap groot al op des hertogs lyf,
en den edelen hertog, ziet, wierd bevreesd en alzoo flouwe,
den leeuw miste hem niet,
maer als een hond kwam hem klouwen.
29.
Waer dat den hertog ging, den leeuw volgde hem naer, haezen en konynen ving en brogte den hertog aldaer. Den leeuw met blydschap groot bleef by hem zonder flouwe, ging met hem in den nood en was hem altyd getrouwe.
30.
De hertogin, hoort dit bedied, was benouwd in dit gespan: zy en konde hooren niet van den hertog haren man, zoo dat er veel heeren groot haer vervolgden zonder ophouwen, zy meinden den hertog was dood, elkeen wilde haer trouwen.
31.
De hertogin was in nood, heeft gepeist in dit gespan: is mynheer nu dood,
zoo zal ik trouwen een ander man; 't is niet goed te blyven alleen, dagt zy met groot bezwaren, 't is nu zeven jaer geleên, dat men hem hier zag varen.
32.
Van een jonker met magt heeft zy ontfangen trouwe. Den hertog door 't geklagt was doen met grooten rouwe, in der wildernis hy was en straks al zonder faelen kwam daer aen zee op dat pas aenstonds een schip gevaren.
61
33.
Den hertog wel bedogt, hy riep den schipper aen kant, of hy meê varen mogt.
‘Ja,’ riep hy zeer vigilant. Den hertog met kloek verstand heeft van blydschap gekreten. In dit schip was den vyand, dat heeft hy niet geweten.
34.
Als zy kwamen aen 't land en den leeuw wierden gewaer, zy riepen gelykerhand:
‘laet die felle beeste daer, of wy zullen u niet laten in!’ Dan sprak den hertog koen: ‘och myn vrienden, by gods min! den leeuw zal u niet misdoen!’
35.
Hij nam den hertog en den leeuw, hoort mijn vermaen!
hy voeren over zeeuw.
Maer den vyand kwam daer zaen by den edelen hertog fier
en riep met groot vergrouwen: ‘mynheer, wat doet gy hier? uw vrouw zal morgen trouwen!’
36.
Als den hertog heeft gehoord, van zyn huisvrouwe zulk vermaen, hij wierd geheel gestoord
en sprak zeer onbekwaem: ‘'k en kan 't gelooven niet!’
zy beloofde my zonder ophouwen, doen als ik van haer schied, geen ander man te trouwen.’
37.
Dan sprak den vyand snood: ‘hertog, dat is immers waer. Maer zy meint, gy zyt lang dood, dus heeft zy zonder vaer
een ander in haer zin; en zal u dat niet rouwen, dat een ander om gewin zal nemen uwe vrouwe?’
38.
- ‘Het zoud my verdrieten zeer, wist ik de waerheid klaer. Wat zoud 't my baten, heer? ik ben te verre van daer, ik kan 't beletten niet,’
't is my een groot verdriet, dat ik 't moet laten geschieden.’
39.
Den vyand nae zyn begeer, sprak: ‘wat zult gy geven my, dat ik u morgen vroeg, heer, al slapende brenge vry te Brunswyk in de stad, daer uw paleis is verheven, wilt gy beloven dat,
dat gy uw ziel aen my zult geven?’
40.
Den hertog met verstand sprak: ‘myn ziel geve ik niet, 't is al te dieren pand, om zoe te geven met vliet. Nogtans is myn begeeren wys om in myn land te wezen maer myn ziel van hoogen prys hoort toe den heer geprezen.’
41.
Den hertog verbaesd daer af heeft hem hier op bedogt: of god my de gratie gaf, dat 'k dan ontslapen mogt! den leeuw, dagt hy aldaer, is my getrouw zonder staken als hy wordt 't land gewaer, zal hy gerugte maken.
42.
Den hertog met vrees bevaen sprak tot den vyand Satan: ‘ik ben te vreê, wel aen,
maer den leeuw moet met my gaen, en gy zult my beloven, ziet,
te brengen zonder ophouwen en slapend zonder verdriet voor 't paleis van myn vrouwe.’
62
43.
Den vyand dagt: 't is profyt goed. Hy heeft de reis aenveerd. Den hertog met kloeken moed viel in 't slaep zeer ongedeerd. Dus meinde den vyand, ziet zyne ziele te benouwen, maer hy kon 't volbrengen niet, want den leeuw bleef hem getrouwe.
44.
Op eenen korten tyd was den vyand over zee, met den hertog geheel bevryd, maer den leeuw al met onvreê al in zyn armen lag;
als hy het land begonst te naeken, heeft zonder verdrag
groot gerugt beginnen te maken.
45.
Met zyn klouwen groot
heeft den leeuw gemaekt misbaer, in 's hertogs aenschyn bloot zeer gekrouwd smeten aldaer. Den leeuw door liefde groot, om zyn heer wakker te maken, heeft hy al met zyn poot
zeer gekwetst 's hertogs kaeken.
46.
Den hertog aldus zeer wierd wakker op dat pas, den leeuw nog langs hoe meer met huilen en tieren was, zoo dat den hertog ontsliep al met groote vreezen, dat hy met luider stem riep: ‘o heer, wilt my genaedig wezen!’
47.
Den vyand een regten schoft, maer hy moest volbrengen gaen 't geen hy hadde beloft
aen den hertog, wilt verstaen: te brengen van stonden aen voor zyn paleis verkoren,
maer had 't den leeuw niet gedaen, 's hertogs ziel was verloren.
48.
Den hertog was verblyd, als hy was uit 't verdriet. Hy heeft met grooten vlyt zeer neerstiglyk bespied, vragende zoo overluid nae zyne lieve huisvrouwe.
Elk zeide: ‘zy is de bruid en zy zal morgen trouwen.’
49.
Als een bedelaer in rouw ging hy met zwaer gepeis met dezen leeuw getrouw liggen voor zyn paleis. Daer zag hy met verdriet veel juffrouwen en heeren, niemand en kende hem niet, 't was voor hem groot verzeeren.
50.
Het volk dat was bevreesd van dezen leeuw te zien, elk riep: ‘wat groote beest! wilt van dezen bedelaer vlien.’ Zoo dat men hem van daer vertrekken deed zeer zaene, want de hertoginne aldaer moest naer de kerke gaene.
51.
Den hertog, hoort myn bediên, ging op de straete ras,
om de hertogin te zien, die zyne huisvrouw was. Maer denkt eens, wat rouw leed den hertog zonder flouwen, als hy zag zijn eigen vrouw
met een ander heer gaen trouwen!
52.
De hertoginne wierd getrouwd met veel vreugden ras, den hertog zeer benouwd dan in zyn zelven was, en sprak vry onbelaên sommige heeren uitverkoren. Elk hield hem voor bedelaer, niemand en wild' hem hooren.
63
53.
Zyn kleêren dan aldaer, helaes! en dogten niet, want zy hadden zeven jaer met pyn en zwaer verdriet gedoold met groot geklag te water en te lande, alzoo men weten mag,
't en was voor hem geen schande.
54.
Alsdan korts naer den noen de maeltyd op 't beste was. Veel edel heeren waren doen nae de feest op 't zelve pas. Den hertog bleef alhier met zugten ende kermen om een dronk wyn of bier,
maer niemand wilt hem ontfermen.
55.
Maer korts kwam daer een heer, die hy bad vriendelyk
al om een dronk ter eer van den hertog van Brunswyk. ‘Zegt eens aen de bruid, behende,’ sprak hy zonder verzeere,
‘zy my een dronksken zende tot gedenkenis van haren heere!’
56.
Den knegt met klaer bescheid die ging al op dat pas
en heeft de zaek verbreid aen de hertoginne ras: ‘myn weerde vrouwe ryk, daer is een man beneden,
ter eere des hertogs van Brunswyk zoudt gy een dronk my geven!’
57.
De hertogin zeer koen
sprak met woorden in dit gespan: ‘dit wil ik geerne doen,
want dit was eens myn man, die, helaes! nu is dood, god wil zyn ziel gedenken!’ En uit een schael van goud gaf zy den man te drinken.
58.
Den knegt sprak overluid ten hertog zonder verdriet: ‘dezen wyn zendt u de bruid voor een gedenkenis, ziet.’ Den hertog den wyn ontfing en heeft ten zelven stonden
de helft van haren ring
met de schael haer weêrgezonden.
59.
Als d'hertoginne fier dit zoo zag in het gespan en riep met groot dangier: ‘'t is mynen eigen man!’ Zy heeft zonder verzet 't stuk van den ring verheven d'een tegen d'ander gezet, 't is vast aen malkaêr gebleven.
60.
't Was een mirakel groot van den almogenden heere. De hertoginne was zeer benouwd, die was zonder verzeere
van tafel opgestaen, haren heere ging zy inlaten, den bruidegom was belaên, hy mogt by zyn bruid niet slapen.
61.
Daer was een groot gekryt onder den bruidegoms vrinden, die te vooren waren verblyd en hun daer lieten vinden. De hertogin met beklag
viel door blydschap van haer zelven als zy haren heere zag,
haer hert scheen te overwelven.
62.
Als een hertog zeer fier wierd hy aenstonds gekleed, en zoo in alle kwartier
voor een wonderzaeke verbreed: den hertog met bezwaer
zyn ryk wederom verworven, maer korten tyd daer naer den hertog is gestorven.
64
63.
Hoort, met wat liefde groot dezen leeuw was nu bevaen. Als den hertog was dood,
den leeuw wilt van daer niet gaen. Als men 't lyk ter aerde droeg, deze beeste ging ook mede, bleef op 't graf spaede en vroeg liggen met groot onvrede.
64.
Met veel huilen en geraes bedreef hy grooten rouw, dezen leeuw op 't zelve pas was zynen heer getrouw, hy en wilde eten of drinken niet, niemand kost hem vermorwen, en zoo met groot verdriet ten lesten is gestorven.
65.
De hertoginne van Brunswyk liet het komen in 't openbaer en schryven in kronyk en maken een schoon pilaer, en by 't graf stellen liet
met een leeuw daer op gesneden ter gedagtenis, zoo men ziet tot op den dag van heden.
1, 3. De valsche klemtoonvan dén, die in de eerste melodie gevonden wordt, schijnt ook wel door de tweede vereischt. - 12, 2.de Leverzee, de fabelachtige zee, ook vermeld in het oude gedicht bekend alsDe reis van Sinte Brandane. - 33, 7. den vyand = de duivel. - 36, 2. en 4. H.v.F. stelt vernam, onbekwam. - 46, 3. al bijgev. - 63, 7.spaede bijgev. naar de losse bladen.
Tekst.
VANPAEMEL, los blad, nr. 28, ‘Schoon historie-liedeken van den Hertog van Bronswyk, hoe hy verzeylde op de wilde zee, zeer wonderlyk om te lezen of te zingen. ‘Stemme: van Helena’; -J.DECORT, Antw., los bl. nr. 13. - WILLEMS,Oude Vl. ld., nr. 107, bl. 251, bracht het lied op 38 strophen. - DECOUSSEMAKER,Chants pop. des Flam. de France, nr. 47, bl. 152, geeft, met enkele varianten, den tekst van Van Paemel. - HOFFMANN,Niederl. Volksldr., nr. 2, bl. 6, naar Van Paemel. Hier overgenomen met de verbeteringen door H.v.F. aan het stuk toegebracht en door hem aangeduid. - ERKu. BÖHME,Deutscher Liederhort, I, nr. 27, 86, leeren, dat het lied vroeger werd medegedeeld door F. von der Hagen in ‘Neues Jahrbuch der Berlinischen Gesellschaft für deutsche Sprache’, 8, bl. 359, en geven eene Duitsche vertaling van de eerste vijf strophen. - Over dit lied, waarin men ‘herinneringen aantreft aan het verhaal van Hilde, dat als 't ware de inleiding tot het eigenlijke verhaal van Gudrun vormt’, zie Dr. G. KALFF,Het lied in de M.E., bl. 105 vlg..
H.v.F. doet opmerken, dat het blijkt uit verschillende uitdrukkingen van den verjongden tekst, zooals we dien thans bezitten en die van de Rederijkers afstamt, dat het lied oorspronkelijk tot de XVeeeuw behoort. Dr. Kalff was vroeger van dezelfde meening, en dacht, dat het misschien door het toedoen van eenig liedjeszanger in den tegenwoordigen toestand werd gebracht. Op deze meening kwam hij echter terug (Tijdschrift voor Nederl. taal- en letterk., V, 1885, bl. 68 vlg.). Overwegende, dat verschillende liederen, zooals het lied ‘van Grisella’ of ‘Griseldis’, - ‘van den Heer Frederic van Genua en zyn huysvrouwe’, - ‘van de verduldige Helena’, - ‘van Valentyn en Oursson’, aan volksromans van het begin der XVIeeeuw zijn ontleend, en alhoewel dit niet het geval is met het lied ‘van den Hertog van
65
Brunswyk’, gelooft Dr. Kalff nu ook niet langer aan den hoogen ouderdom van dit laatste stuk. Al deze liederen zijn in denzelfden trant, in dezelfde epische versmaat, die aan de Niebelungenstrophe herinnert.
De naam van Brunenswijc, Bruinswijck wordt meermaals in onze liederen vermeld; zie HOFFMANN V.F.,Niederl. geist. Ldr., nr. 76, bl. 158, en BÄUMKER,Niederl. geist. Ldr., nr. 76. bl. 314; Antw. lb., nr. 15, bl. 20, nr. 84, bl. 127, nr. 151, bl. 225, enz.
Melodie I.
DECOUSSEMAKER, t.a.p.D.C. houdt deze melodie voor een der merkwaardigste zijner verzameling en is overtuigd dat zij in de XVeeeuw thuis behoort. Zij kan ook wel van lateren tijd zijn; immers nog lang na de XVeeeuw doen zich melodieën zonder leidtoon (gevoelige noot) voor. - Overgenomen door ERK U. BÖHME, t.a.p.
IIa.
PRAETORIUS,Musae Sioniae, 1609. De hierboven aangeduide wijs ‘van Helena’ is ontleend aan een lied met denzelfden naam (VANPAEMEL, los blad, nr. 27) met wijsaanduiding ‘van den Graeve van Roomen’. De Nederlandsche tekst van dit