Ede is een gemeente met een diversiteit aan landschappen, dorpen en buurtschappen. Rode draad is de verwevenheid van de gemeenschappen met landschap en natuur. Deze eigen identiteit komt voort uit de cultuurhistorische ontwikkeling van Ede.
Gelegen op de overgang van de hoog gelegen Veluwe naar de lager gelegen Vallei is het van oudsher een erg aantrekkelijke plek voor de mens om zich er te vestigen. Aanvankelijk vooral op de flank, langs de verbindingswegen en hogere delen in de Vallei. Later ook op de ontgonnen lagere delen. Het verhaal van de bewoningsgeschiedenis van het Edese landschap is (nog deels) af te lezen aan de oudere wegen, watergangen en landschapselementen en de verkaveling. Edese landgoederen, zoals Nergena bij Bennekom en Kernhem in Ede, zijn de pareltjes in de verschillende landschappen. De betekenis van de gebouwen op markante plekken maakt ze onderdeel van het landschappelijk raamwerk van Ede.
De Gelderse Vallei is een dekzandgebied tussen de Veluwe en de Utrechtse heuvelrug, gekenmerkt door de dorpen Ederveen en de Klomp en een afwisselend landschap met een uitgebreid bekensysteem. Verschillend in de ondergrond zorgen voor een gevarieerd landschap van kampen, veenontginningen en jonge heide- en broekontginningen. De boer heeft zich als landschapsbeheerder bewezen. Er zijn kenmerkende landschappen en herkenbare (groen)structuren in het landschap te vinden. Het agrarische buitengebied is erg vol, maar de functies bijten elkaar nauwelijks in ruimtelijke/landschappelijke zin. In het zuidpunt van de vallei ligt een stedelijk netwerk en groeien Ede, Veenendaal, Wageningen en Rhenen naar elkaar toe.
Hierdoor raakt het landschap versnippert en onherkenbaar. Groene wiggen tussen de kernen staan onder druk. In het noordelijke, landelijk luwe deel domineert het landschap met een dooradering van (on)zichtbare bekenstelsels. Historische structuren zijn vaak herkenbaar en er is sprake van een duidelijke verwevenheid met het landschap.
De Veluwe vormt de kernkwaliteit van Ede. De Veluwe behoort, met relicten uit de prehistorie, tot de oudste en langst bewoonde gebieden van Nederland. De archeologische, cultuurhistorische en landschappelijke waarden maken het een lokaal, nationaal en internationaal zeer gewaardeerd
gebied. Het landschap van de Edese Veluwe is zeer divers door de afwisseling van open en gesloten landschapstypen, natte en (vooral) droge gronden, stilstand en ontwikkeling, natuur en cultuur, rust en incidentele drukte; stuifzand en heide in het heidelandschap; loofbos en productiebos in het boslandschap; oude zandwegen en oude en jonge landbouwenclaves in een kampen-, heide- of broekontginningslandschap; en het Nationale Park de Hoge Veluwe. De flanken van het Veluwemassief boden goede vestigingscriteria voor mens en natuur. Veel van het erfgoed concentreert zich in dit gebied. De overgangszone tussen de Gelderse vallei en de Veluwe bestaat uit een snoer van dorpen en engen.
Ede kent twintig buurtschappen, zeven dorpen en de stad Ede. De ruimtelijke kwaliteit van de kernen wordt sterk bepaald door de gebruikswaarde. Pragmatisme en functionaliteit krijgen en kregen meer prioriteit dan belevingswaarde. De kleinere dorpen Harskamp, Otterlo, Wekerom, Ederveen en De Klomp zijn eenvoudig van opzet. De bebouwing is veelal sober en doelmatig. Oude routes en linten vormen nog steeds krachtige dragers voor de structuur, beleving en identiteit van de dorpen. Bennekom, Lunteren en Ede hebben door de jaren heen een sterke groei doorgemaakt.
Door de naoorlogse uitbreidingen en nieuwe infrastructuren is de beleving en de herkenbaarheid van het onderliggende landschap steeds verder afgenomen. In de kern Ede is dit het sterkst ervaarbaar. De ruimtelijke kwaliteit staat onder druk waar verbindingen en samenhang ontbreken.
De buurtschappen hebben betekenis voor hun wijdere, landelijke omgeving, waarin zij ruimtelijk, qua bebouwing, vrijwel helemaal opgaan.
Op het gebied van ruimtelijke kwaliteit zijn er verschillende ontwikkelingen gaande. Vervlakking van de ruimtelijke kwaliteit vormt een bedreiging voor zowel het landelijk gebied als voor de dorpen en buurtschappen. Tegelijkertijd wordt steeds meer de eigen identiteit gekoesterd waarbij historische structuren en landschappelijke karakteristieken een belangrijke rol spelen.
Gebiedskarakteristieken vormen niet of nauwelijks uitgangspunt voor nieuwbouw. Nieuwe ontwikkelingen, binnen en buiten de landbouw, hebben het oude agrarische systeem met een sterke binding met het landschap, ernstig aangetast. In de kernen treedt vervlakking op door afname in groen structureren en de aanleg van infrastructuur.
De dynamiek in Ede neemt toe. Er zullen keuze gemaakt moeten worden over welke ontwikkelingen prioriteit gegeven wordt. Bestaand stedelijk gebied verdicht en versteend. De toenemende verstening heeft een negatief effect op verschillende aspecten, zoals de waterhuishouding, de biodiversiteit en het klimaat in de stad. Stadsranden en dorpen in het stedelijks spanningsveld staan onder druk en dreigen (een deel van) hun identiteit te verliezen. Er moeten keuzes gemaakt over welke ontwikkelingen prioriteit wordt gegeven over anderen. Ook de energietransitie heeft een eigen ruimteclaim, zoals ruimte voor zonnevelden, onderstations, transformatorhuisjes en laadpalen. Het risico op versnippering is groot en dat heeft o.a. een negatief effect op de ruimtelijke kwaliteit. De woningbouwopgave vraagt ook om ruimte. Alles inpassen met meervoudig ruimtegebruik is kostbaar. De ruimtelijke claim voor (ondergrondse) infrastructuur heeft ook een weerslag op de kwaliteit van de openbare ruimte.
De ruimtelijke opgave bestaat uit het behouden van een herkenbare omgevingsidentiteit en het creëren van een duurzaam ruimtelijk raamwerk. Het landelijk gebied verandert door agrarisch gebruik en ruimteclaims voor onder andere de energietransitie. De woningbouwopgave heeft een impact op de ruimtelijke kwaliteit van de kernen en Ede-stad. Voor de centrumgebieden in de kernen ligt er de opgave om centrale en herkenbare ontmoetingsplekken te vormen.
3.7.2 Beoordeling
De ruimtelijke kwaliteit in de gemeente Ede rust op een rijke cultuurhistorische basis.
Ontwikkelingen in het verleden en heden hebben deze veranderd en aangetast. In het verleden hebben ontwikkelingen zoals de intensivering van de landbouw, de naoorlogse uitbreidingen en nieuwe infrastructuurverbindingen de ruimtelijke samenhang en kwaliteit negatief beïnvloed.
De ruimtelijke kwaliteit en herkenbaarheid van het landschap staat onder druk. Dit is het gevolg van ruimteclaims voor grote ruimtelijke opgaven, zoals de energietransitie en de woningbouwopgave. Hiermee bestaat het risico dat het landschap versnippert/verrommelt. De manier waarop deze opgave wordt ingevuld is bepalend voor de ruimtelijke kwaliteit van de gemeente Ede in de toekomst. Zonder goede afwegingskaders en langetermijnvisie kan de ruimtelijke kwaliteit binnen de gemeente Ede afnemen. Dit leidt tot de volgende beoordeling:
Figuur 3.20 De referentiesituatie voor het thema herkenbaarheid en ruimtelijke kwaliteit
4 De toekomstverkenningen
Dit hoofdstuk gaat in op de toekomstverkenningen die voor de gemeente Ede zijn ontwikkeld. De toekomstverkenningen worden elk kort omschreven. Daarop volgt een beoordeling vanuit de thema’s die gebruikt zijn voor de beoordeling van de referentiesituatie.