Grensoverschrijding als tijdelijke ontsnapping

Grensoverschrijdend gedrag van professionals is, volgens Ackroyd & Thompson, zodoende onderdeel van

organisaties, simpelweg omdat beiden niet zonder elkaar kunnen bestaan. Overal waar georganiseerd wordt, vindt overtreding plaats en andersom kan er pas overtreden worden wanneer er een grens is om dit mogelijk te maken. Grensoverschrijdend gedrag hangt in hoge mate af van het grensgebied. Zonder regels geen speelveld en, jawel daar is ‘ie’ weer, geen buitenspel. Op abstract niveau gaat het hier, volgens mij, om het spanningsveld waarbinnen de begrippen ‘orde en rust’ en ‘chaos en vernietiging’ elkaar ontmoeten. Deze twee grootheden hebben elkaar nodig, maar zijn tegengesteld qua intentie, willen elkaar verwerpen en zijn in de basis onoplosbaar. Wil je iets weten over de context van grensoverschrijdend gedrag, dan kan het helpen om de regel te onderzoeken waar het gedrag op reageert.

In dit onderzoek kijk ik naar de zingevende kant van grensoverschrijdend gedrag, waarbij ik er vanuit ga dat dit een bepaalde zingevende waarde heeft. De Franse denker George Bataille is op een soortgelijke manier

geïnteresseerd in het overtreden van regels en ik gebruik graag zijn denkkracht om mijn theoretische kader uit te bouwen. Hij spreekt in zijn boek De erotiek (oorspronkelijk uit 1957) van grensoverschrijdende ervaringen.

21

BegrenZiNg is ook een vak

Ervaringen die te maken hebben met taboes en verboden rondom geweld, dood en seksualiteit. Bataille heeft het over de bij mensen ingebakken eigenschap om naast levensdrang ook te verlangen naar de dood; naast de behoefte om het verbod te bewaken tegelijk de aandrang te voelen om dit verbod te overtreden. Aan de ene kant orde en rust, het gezond verstand volgen, werken, kinderen krijgen, kortom alles wat nodig is om het voortbestaan te garanderen. Dit noemt hij de profane wereld. Aan de andere kant, in ‘de heilige wereld’ spelen extase, chaos, vernietiging, dronkenschap, offer en verspilling een rol. Bataille is van mening dat één van de innerlijke drijfveren van de mens is gericht op het overschrijden van grenzen. Het verlangen om de dierlijke ‘soevereiniteit’ te

behouden, noemt Bataille dit. Waarbij wij een diep verlangen in ons dragen om te doen wat we willen, zonder dat regels ons hiertoe beletten. Hierdoor willen wij taboes, op bijvoorbeeld grote thema’s als de dood, geweld en seksualiteit, structureel doorbreken. Dit vindt zijn uitweg in het opzettelijk overtreden van de grenzen die het taboe vormen. Dit noemt hij transgressie, iets dat terug te vinden is in rituelen die zich uitstrekken van Carnaval tot pornografie en van sadomasochisme tot religieuze offers. De spanning die zich tussen het profane en het religieuze bevindt is een aporie en is - net als die tussen grensoverschrijdend gedrag en organisaties - daarmee altijd aanwezig.22Het verbod is per definitie gewelddadig, doordat het een grens oplegt die niet besproken dient te worden; het taboe. Religie, kunst en erotiek bieden een uitweg om hier uit te breken en via transgressie tot extase te komen. Deze grensoverschrijdende fenomenen lonken. De aantrekkingskracht is de extase, gevoed door de drang tot voortplanting, tot creatief zijn en tot vernieuwen. Maar ook de drang tot contact met de onbekende en begeerde ander. De extase is hier, volgens Bataille, een verrukking die voort kan komen uit het overwinnen van de vrees en de afschuw die het verbod met zich meebrengt. Ook in dit construct maakt de grens wezenlijk onderdeel uit van de overtreding.

22

Beeld 12. ‘Forever Marilyn’ (2011) - Seward Johnson, Chicago (foto: Getty images)

Bataille ziet grensoverschrijdend gedrag niet als een manier om grenzen te verleggen. Volgens hem lost de grensoverschrijding niets op - de aporie blijft - want, ‘de overtreding van een regel verandert immers niets fundamenteels aan de regel zelf, maar is eerder een bevestiging en complementering van [het bestaan van] de regel’ (1993, p. 80). Grensoverschrijding, zo meent Bataille, komt voort uit een wezenlijk dubbel verlangen van de mens om het verbod in extase te overtreden en om datzelfde verbod hiermee meteen weer te bekrachtigen. De waarde van de grensoverschrijding zit ‘m voor Bataille dan ook in dit spanningsveld. Het ritueel biedt een

BegrenZiNg is ook een vak

gelegitimeerde plek om tijdelijk aan de orde te ontsnappen en zich in soevereiniteit te wentelen. Echter wanneer het ritueel ten einde is, wordt ook overschrijding van de grens niet meer getolereerd. Zo is alles weer terug bij het oude. Op het gebied van werk, of arbeid zoals Bataille zegt, is het van belang om deze oerdriften te beteugelen en binnen de gemeenschap - wat een organisatie is - beheersmethoden toe te passen. Bataille zegt hierover dat, ‘daarom […] de menselijke gemeenschap, die een groot deel van de tijd aan arbeid wijdt, duidelijk bepaald [wordt] door verboden’ (1993, p.51). Arbeid en organisaties zijn dan ook onderdeel van de profane (geordende) wereld en ook organisaties hebben, net als andere georganiseerde kanten van het menselijk leven, rituelen die ontsnapping bieden aan deze geordendheid. Rituelen bieden professionals gelegitimeerd de ruimte om grensoverschrijdend gedrag te ‘plegen’, zij het tijdelijk. Organisatie/organiseren (als proces) is daarbij - in het grensgebied - ook altijd verbonden met desorganisatie/chaos.23 Het gebied waar deze bewegingen elkaar ontmoeten, waar het contact mogelijk is, waar het conflict ontstaat, maar waar ook het spel

gespeeld kan worden, heeft dus per definitie een bepalende en een ontregelende kant. Net als iedere organisatie een formele en een informele (zelf)organisatie-kant heeft.