Creatief vakmanschap

Na autonomie is mastery de tweede behoefte op weg naar de heilige drie-eenheid die een ultiem gemotiveerde professional mogelijk moet maken. Om dit concept goed uit de verf te laten komen betrek ik ook de socioloog Richard Sennett in mijn verhaal. Sennett heeft een, in mijn ogen, belangrijk en relevant boek over de vakman neergezet. Verder haal ik in deze paragraaf ook het begrip flow aan.

De vertaling die ik van mastery geef is creatief vakmanschap. Creativiteit is voor Pink belangrijk, het is de kern van creativiteit om voorbij (of uit) een functionele gefixeerdheid te komen (p. 42). Lees dit laatste als

‘organisatiegrenzen’ en meteen is duidelijk dat grensoverschrijdend gedrag en creativiteit al eerder kennis hebben gemaakt. Het is mogelijk dat zingeving van professionals door deze fixatie onder druk komt te staan,

grensoverschrijding kan dan nodig zijn om, tegen de regels in, wel degelijk betekenisvol werk af te leveren. De beschreven fixatie kan in een problematische situatie andere of andersoortige oplossingen buitensluiten.

Organisaties lopen door hun eigen regels het risico om goed werk van professionals niet te ondersteunen, maar te frustreren. Aansluiten op de natuurlijke behoefte van professionals om vakwerk te leveren is, volgens Pink, wat managers te doen staat om dit risico te verkleinen. Vanzelf zal dit echter niet gaan.

BegrenZiNg is ook een vak

Beeld 21. Zonder titel (1993) - Merijn Bolink. 14 materialen afkomstig van (één) kinderwagen, hoogte van 5 tot 50 cm, coll. Lampe Plompen den Haag

Socioloog en cellist Richard Sennett schrijft in zijn boek The Craftsman (2008) over vakmanschap door de eeuwen heen en benadrukt het belang hiervan in onze huidige geïndustrialiseerde wereld. Want juist in deze tijd van kwaliteitsstandaarden, controle, marktdenken en flexibiliteit is het uitoefenen van vakmanschap onder druk komen te staan. Hier moet volgens Sennett wat aan gebeuren. Vakmanschap moet weer een plek in ons alledaagse werk en leven krijgen. Het gaat hier, net als bij Pink, over meer dan alleen handvaardigheid; de ambachtsman - zoals de

Nederlandse vertaling getiteld is – bezit, volgens Sennett, de bijzondere menselijke eigenschap van betrokken zijn.

Ook Pink benadrukt de waarde hiervan. Ik liet in de vorige paragraaf zien dat autonomie en controle tegengesteld

zijn; controle mondt in de constructieve betekenis van het woord uit in overeenstemming. Het stimuleren van meer autonomie stuurt echter aan op betrokkenheid en precies deze betrokkenheid is noodzakelijk om mastery te creëren. Pink en Sennett delen dit standpunt. Naast betrokkenheid is de vakman, volgens Sennett: ‘dedicated to good work for its own sake.’ Goed vakmanschap, zo gaat Sennett verder, gaat vervolgens over het ontwikkelen van vaardigheden op zowel technisch vlak als het leren kanaliseren van een soms zeer ‘obsessieve energie’ (2008, p. 243). Een dialoog tussen doen (handen) en denken (hoofd) maakt samen met een combinatie van vaardigheid, toewijding en het maken van beslissingen het vakmanschap tot, in mijn woorden, meesterschap. Het werk van een ambachtsman duurt daarbij zolang het duurt, Sennett noemt dit ‘craftsman-time.’ Deze trage dynamiek geeft ruimte. Ruimte voor reflectie, om dingen te laten mislukken, te onderzoeken en opnieuw te

proberen (zonder op te geven). Kortom, The Craftsman gaat over de menseigen behoefte om goed werk te leveren maar, nu komen de problemen, wanneer deze behoefte wordt ontkend en niet kan ontplooien kunnen grote

frustraties zich aandienen die de gemotiveerdheid van professionals geen goed doet. Denk hierbij aan:

 Onrust. Door het scheiden van doen en denken in het werk;

 Verminderde trots. Door flexibel werken kan er geen verdieping plaatsvinden;

 Gedemotiveerdheid. Door competitiedrang met andere professionals en aansturing van managers;

 Opgejaagdheid. Om als eerste, als snelste, als beste uit de bus te komen.

Dit laatste punt ‘de-snelste-de-beste-prikkel’ heeft het kwaliteitsbegrip van wat goed werk, volgens Sennett, inhoudt op een hellend vlak gezet (2008, p. 215). Hier, en op meerdere plekken in het (werkende) leven van mensen, is er, volgens hem, behoefte aan meer vakmanschap. Er is wel één plek waar de bedreigingen van het ambachtswerk kunnen worden gepareerd. Sennett: ‘the craftsman’s workshop is one site in which the modern, perhaps unresolvable conflict between autonomy and authority plays out’ (2008. p. 80). Dit is een plek, ‘a lost space of freedom’, waar vrijelijk geëxperimenteerd kan worden, waar fouten gemaakt mogen worden en waar (tijdelijk) de controle kan worden losgelaten. Ook deze plek krijgt niemand cadeau want, ‘this is a condition for which people will have to fight in modern society’ (2008, p. 114).

De behoefte van professionals om nieuwe dingen te leren en te maken en ergens (ontzettend) goed in te zijn komt ook terug in Pinks beschrijving van mastery. Vandaar mijn vertaling van mastery naar creatief vakmanschap. De

BegrenZiNg is ook een vak

creatieve kant speelt bij dit begrip, in mijn optiek, een grote rol. Creatief vakmanschap gaat niet alleen over iets goed kunnen, ergens goed in zijn. Ook improvisatie en het vermogen om open te staan voor nieuwe

mogelijkheden spelen hierin mee. Zoals het ‘aanklooien’ waar Sennett ruimte voor wil scheppen is komen tot meesterschap, volgens Pink, niet het doel van goed vakmanschap. De pogingen om vakman te worden, daar draait het om. Over deze pogingen tot vakmanschap schrijft Pink in de paragraaf Mastery is an asymptote. Hij vergelijkt dit met het uit de wiskunde afkomstige concept van de asymptoot; een rechte lijn die een kromming benadert, maar nooit helemaal raakt. De voldoening en het plezier van creatief vakmanschap zit vooral in het najagen van perfectie, in de wetenschap dit nooit te zullen bereiken.

Met behulp van psycholoog Csiksentmihalyi brengt Pink, in het kader van vakmanschapontwikkeling,

vervolgens het begrip flow in beeld. Creativiteit en spel zijn hierbij belangrijke elementen. Csiksentmihalyi zag deze elementen meerdere malen terug bij het observeren van kunstschilders die op momenten zo geconcentreerd werkten dat het was alsof ze in trance waren (p. 113). Wanneer de balans tussen de moeilijkheid van het werk en de vaardigheden van de professional precies goed is, dan is flow volgens hem mogelijk. Deze ‘naadloos’ passende werkzaamheden bieden de, ’[…] powerful experience of inhabiting the zone, of living on the knife’s edge between order and disorder’ (p. 119). Het eerder besproken niemandsland komt hiermee weer op ons pad. In de

ongelijkheid tussen wat professionals in hun werk moeten en wat ze kunnen, willen of mogen doen, zit een gevaar. Te grote discrepantie kan voor een frustratie zorgen die kan resulteren in angst - het werk is te moeilijk - of

verveeldheid - het werk daagt niet uit. Een burn-out ontstaat, volgens mij mede, door een te groot verschil in betrokkenheid en beslisrecht. Voldoende autonomie in het werk is noodzakelijk om goed en bezield werk te kunnen doen. Flow maakt volgens Csiksentmihalyi de waarde van de grenservaring en het grensgebied zichtbaar. Hij richt zich hierbij niet zozeer op grensovertreding, maar meer op onderzoeken en opzoeken van, en in, de grens. Dit wil zeggen; de grens als gebied, zoals Cooper deze definieert. Flow is een grenservaring die vanwege zijn overstijgende karakter (trance) ook een grensoverschrijdende kant in zich heeft.

Beeld 22. 'Fibonacci's fist' - Fotograaf onbekend

Pink koppelt deze grenservaring aan Motivation 3.0, waarbij de verbinding met flow, volgens hem, vooral ligt in de diepe vorm van betrokkenheid dat voor beiden essentieel is. Deze betrokkenheid is, volgens Pink, zoals ik eerder aangaf, van nature bij professionals aanwezig, maar kan onderuit gehaald worden door verkeerde

managementmethoden. Zo kan stimulatie met een (geldelijke) beloning er voor zorgen dat professionals het onderste uit hun creatieve kan niet kunnen opdiepen. Want beloningen, ‘[…] by their very nature, narrow our focus’

BegrenZiNg is ook een vak

(p. 43). En deze beperkende focus kan creatief vakmanschap behoorlijk in de weg zitten. Toch is het niet zo dat alle grenzen en beperkingen geëlimineerd dienen te worden om tot volwaardig vakmanschap te komen.

Begrenzing en pijn kunnen namelijk ook een onderdeel zijn om meer bekwaamheid op te doen. ‘Mastery requiers effort’ schrijft Pink (idem) en deze inspanning is echt niet

altijd prettig en gemakkelijk. Geleverde inspanning aan werk dat voor jou van belang is, werkt zingevend. Door het overwinnen van moeilijkheden in het werk kan dit

gevoelsmatig zelfs dubbel tellen. Dit aangaan van een uitdaging is absoluut onderdeel van creatief vakmanschap. Daarmee kan, volgens mij, geconcludeerd worden dat voor ontwikkeling van vakmanschap grenzen niet alleen behulpzaam zijn, maar noodzakelijk. Noodzakelijk om in beeld te hebben wat voor de professional werkelijk van belang is en hoe het verhouden tot en overwinnen van sommige grenzen werkverbetering kan realiseren.

Wanneer grensoverschrijdend gedrag voortkomt uit de behoefte om (uitzonderlijk) goed werk te verrichten, zal ook Pink (hoewel hij hier geen uitspraken over doet) alleen maar kunnen beamen dat zulk gedrag zingevende potentie heeft.

Naast organisaties waar een woud aan formele regels de do’s en dont’s van de professional proberen te bepalen, bestaan er organisaties met minimaal gereglementeerde opzet. Open source is zo een organisatie die, volgens Pink, voor de deelnemer op zowel autonomy, mastery als purpose hoog scoort.