Frankrijk

In Frankrijk is gekozen voor een sectorale aanpak van collectieve acties in plaats van een horizontale aanpak zoals Nederland die kent.³²⁶ Collectieve acties zijn niet in het algemeen gereguleerd maar zijn geïntroduceerd per sector. Daarnaast zijn er verschillende typen collectieve procedures mogelijk.

Er zijn procedures waarin belangenverenigingen ontvankelijk zijn in een rechtszaak gevoerd in naam van de personen wier belang zij behartigen. Dit is de action des associations en

défense des intérêts individuels de leurs membres.

Daarnaast is er de mogelijkheid de krachten te verenigen in een procedure met een groot aantal eisers in de action en représentation conjointe of de action de groupe. Er zijn zes rechtsgebieden waarin action de groupe mogelijk is: het consumentenrecht,

anti-discriminatierecht, milieurecht, gegevensbeschermingsrecht, mededingingsrecht en gezondheidsrecht.327

Tot slot zijn er procedures waarin private organisaties opkomen voor collectieve of

groepsbelangen, action en defense d’un intérêt collectif. Naast de collectieve mechanismen zijn er ook mogelijkheden op het gebied van alternatieve geschillenbeslechting (ADR) en online geschillenbeslechting (ODR). Het is niet mogelijk om in deze analyse stil te staan bij alle typen collectieve acties die mogelijk zijn onder Frans recht, noch bij alle rechtsgebieden.

323 Art. 3 lid 1 UmwRG.

324 <https://www.bverwg.de/pm/2018/9>

325 <https://verwaltungsgerichtsbarkeit.hessen.de/pressemitteilungen/fahrverbot-f%C3%BCr-frankfurt-am-main>.

326 Report from the Commission to the European Parliament, the Council and the European Economic and Social Committee on the implementation of the Commission Recommendation of 11 June 2013 on common principles for injunctive and compensatory collective redress mechanisms in the Member States concerning violations of rights granted under Union law (2013/396/EU), COM(2018) 40 final Brussels, 25.1.2018, p. 3.

327 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’, RILE- BACT Working Paper Series No. 2016/5, p. 3.

108 Een selectie is gemaakt met de voorbeelden die voor het Nederlands recht het meest

interessant of afwijkend zijn. Een overzicht van het totaalbeeld is in onderstaand figuur te vinden.³²⁸

109 3.6.1 Groepsacties

De invoer van collectieve verhaalmechanismen werd jarenlang tegengehouden en bekritiseerd in Frankrijk, met name uit angst een class action-systeem over te nemen. Echter, inmiddels kent het Franse recht vier hoofdtypen van collectief verhaal, zoals hierboven genoemd. Onder het Frans recht ligt de nadruk op het toekennen van bevoegdheden tot collectief verhaal aan een beperkt aantal erkende belangenverenigingen. Individuen en rechtspersonen kunnen zich niet ad hoc verenigen om een zaak aan te spannen. Daarnaast zijn er geen strikte

ontvankelijkheidsvereisten wanneer deze verenigingen eenmaal gecertificeerd zijn, over het algemeen geldt de eis dat ze volgens de statuten moeten opkomen voor het recht dat in het geding is en ze minstens 5 jaar moeten bestaan. Collectieve acties worden niet toegekend aan individuen of groepen van individuen.329 De groepsactie werd voor het eerst geïntroduceerd in het Franse recht in 2014 in de sectoren consumentenrecht en mededingingsrecht.³³⁰ Daarbij werd slechts ontvankelijkheid toegekend voor claims in consumentenzaken aan vijftien door de overheid goedgekeurde entiteiten.³³¹ Deze benadering verschilt van die uit de afgelopen jaren; zo zijn onder de groepsactie in de gezondheidssector,³³² die pas in 2016 werd

toegevoegd, meer dan 500 door de overheid goedgekeurde organisaties ontvankelijk in een collectieve vordering.³³³ Het aantal entiteiten bevoegd tot collectief verhaal werd in 2016 nog eens uitgebreid met de Loi de la justice du XXIe siècle (De Wet ter Modernisering van de

Rechtspleging) ³³⁴ waarbij groepsacties werden gecreëerd op het gebied van

non-discriminatie, gegevensbescherming en milieubescherming. Deze wet regelt niet uitputtend alle mogelijkheden tot groepsacties; andere mogelijkheden zijn opengelaten. De wet bevat regels voor alle huidige en toekomstige groepsacties, met uitzondering van groepsacties onder het consumentenrecht die hun eigen regeling blijven houden.³³⁵

Aangezien de meeste jurisdicties mogelijkheden kennen tot collectief verhaal voor

consumenten, wordt deze sector hier niet nader besproken. In plaats daarvan zijn een aantal specifieke sectoren interessanter vanuit het oogpunt van Big Data-gebruik door de overheid. 3.6.1.1 Groepsacties in het gegevensbeschermingsrecht

Loi 2016-1547 (De Wet ter Modernisering van de Rechtspleging) introduceerde de

groepsactie voor individuen die zich in vergelijkbare situaties bevinden en schade ondervinden die is ontstaan door een schending van wetgeving door verwerkers of

verwerkingsverantwoordelijken. Het gaat hierbij om een aanpassing van de bestaande Franse gegevensbeschermingswet. In het geval van het gegevensbeschermingsrecht gold de

beperking dat de enige vordering die aan de actie ten grondslag kon worden gelegd een

vordering was tot het staken van onrechtmatige activiteiten. Met de introductie van de AVG is

329 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’. 330 Loi nr. 2014-344 relative à la consommation, 17 maart 2014,

<https://www.legifrance.gouv.fr/eli/loi/2014/3/17/EFIX1307316L/jo/texte>.

331 The Growth of Collective Redress in the EU; a Survey of Developments in 10 Member States, maart 2017, p. 19, <https://www.instituteforlegalreform.com/research/the-growth-of-collective-redress-in-the-eu-a-survey-of-developments-in-10-member-states->.

332 Loi nr. 2016-41 de modernisation de notre système de santé, 26 januari 2016, <https://www.legifrance.gouv.fr/eli/loi/2016/1/26/AFSX1418355L/jo/texte>.

333 C. Hodges & S. Voet, ‘Delivering Collective Redress: New Technologies’, Hart Publishing, 2018, p. 70. 334 Loi nr. 2016-1547 de modernisation de la justice du XXIe siècle, 18 november 2016,

<https://www.legifrance.gouv.fr/eli/loi/2016/11/18/JUSX1515639L/jo/texte>.

335 The Growth of Collective Redress in the EU; a Survey of Developments in 10 Member States, maart 2017, p. 52, <https://www.instituteforlegalreform.com/research/the-growth-of-collective-redress-in-the-eu-a-survey-of-developments-in-10-member-states->.

110 hierin verandering gekomen, de Franse gegevensbeschermingswet na aanpassing door de AVG bevat nu een artikel 25 op basis waarvan ook schadevergoeding geëist kan worden.336 De vordering kan aanhangig worden gemaakt bij de civiele of bestuursrechter door

verenigingen die op basis van hun statuten opkomen voor privacy en gegevensbescherming en dit al minstens vijf jaar doen; ook gecertificeerde consumentenorganisaties die representatief zijn op nationaal niveau wanneer de verwerking de belangen van consumenten betreft, alsmede vakbonden wanneer de verwerking de belangen betreft van werknemers, kunnen vorderingen aanhangig maken.³³⁷

De procedure bestaat uit meerdere fasen:

1. Eerst volgt de ‘aansprakelijkheids-fase’ waarin de rechtbank de aansprakelijkheid van de gedaagde toetst aan de hand van individuele modelzaken aangebracht door de vereniging in kwestie. De rechtbank beschrijft de reikwijdte van de aansprakelijkheid, de schade die voor vergoeding in aanmerking komt en de beschikbare middelen. Daarna stelt de rechtbank de eisen vast waaraan benadeelden moeten voldoen om deel uit te maken van de groep, de voorwaarden voor het bekend maken van de zaak in de media, en de uiterste datum tot wanneer men zich kan melden om deel uit te maken van de groep – die altijd ligt tussen de twee en zes maanden na aankondiging van de zaak in de media;

2. Daarna volgt de ‘compensatiefase’ waarin eisers die voldoen aan de criteria zich kunnen aanmelden voor de groep door een opt-in-systeem;

3. Tot slot beëindigt de rechtbank de groepsprocedure en gaat daarbij nog in op onopgeloste probleempunten met betrekking tot de verdeling van de compensatie.

Het opmerkelijke aan het Franse opt-in-systeem onder de groepsactie is dat de opt-in pas plaatsvindt nadat de rechter een beslissing heeft gegeven omtrent de aansprakelijkheid van de gedaagde. Biard en Amaro stellen dat dit systeem voordelen en nadelen kent.³³⁸ Aan de ene kant hebben individuen een beter idee of hun claim succesvol is of niet; dit motiveert individuen om deel te nemen aan de procedure. Echter, dit system creëert ook onzekerheid voor de rechter en gedaagde. De rechter heeft ten tijde van het vaststellen van de

aansprakelijkheid geen idee hoe groot de groep eisers zal zijn en kan alleen terugvallen op de modelzaak. Voor de gedaagde is het lang onzeker hoeveel de te verwachte schade bedraagt. Naast het proces met meerdere fasen is er ook een versimpelde variant, de groupe simplifiée, voor standaardzaken waarin de benadeelden eenvoudig te bepalen zijn en de schade voor iedere benadeelde ongeveer gelijk is. Op basis hiervan kan de rechter de gedaagde bevelen om de benadeelden te compenseren binnen een bepaald tijdsbestek.

In de groepsacties staat het de rechter vrij te oordelen dat de gedaagde de verenigingen een voorschot moet betalen ter compensatie van de kosten in de tweede fase. In de laatste jaren hebben zich steeds meer particuliere initiatieven voor financiering van de procedures voorgedaan.

3.6.1.2 Groepsacties in het non-discriminatierecht

Loi 2016-1547 (De Wet ter Modernisering van de Rechtspleging) reguleert de mogelijkheid

tot het instellen van een groepsactie ten behoeve van individuen die nadeel ondervinden van directe of indirecte discriminatie door dezelfde veroorzaker. De procedurele fasen zijn

336 Loi n. 2018-493 du 20 juin 2018 relative à la protection des données personnelles. 337 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’, p. 10. 338 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’.

111 hetzelfde als hierboven beschreven onder de acties in het gegevensbeschermingsrecht. De groepsactie binnen dit domein kan worden ingesteld bij de bestuursrechter of civiele rechter door gecertificeerde verenigingen die hun statutaire activiteiten op het gebied van tegengaan van discriminatie minstens vijf jaar uitoefenen of door gecertificeerde verenigingen die minstens vijf jaar actief zijn geweest en zien op de bescherming van een belang waar inbreuk op wordt gemaakt door de discriminerende handelingen. In het geval van

non-discriminatierecht kan de vordering van de eisers zowel zien op een beslissing van de rechter tot het staken van de onrechtmatige handelingen als op schadevergoeding wanneer de zaak zich daarvoor leent.

3.6.1.3 Groepsacties in het milieurecht

Loi 2016-1547 (De Wet ter Modernisering van de Rechtspleging) reguleert ook de

mogelijkheid tot het instellen van een groepsactie ten aanzien van milieubelangen ten behoeve van individuen of rechtspersonen die zich bevinden in gelijke situaties en schade ondervinden zoals beschreven in artikel 142-2 van de Milieuwet –bijvoorbeeld schade gerelateerd aan de bescherming van water of landschappen of vervuiling. De schade moet echter wel het gevolg zijn van een schending van de wet of contractuele verplichtingen van de gedaagde. De procedurele fasen zijn hetzelfde als hierboven beschreven onder de acties in het

gegevensbeschermingsrecht. De groepsactie in het kader van het milieurecht kan worden ingesteld bij de civiele rechter of bestuursrechter door gecertificeerde milieuverenigingen zowel ter vordering van staking van de onrechtmatige activiteiten of ter vordering van schadevergoeding.

3.6.2 Collectieve belangen

Naast de collectieve mechanismen om de belangen van meerdere individuen of

rechtspersonen te beschermen, zijn er acties mogelijk die niet zien op individuele belangen maar op het collectief belang, de action en défense d’un intérêt collectif. Een collectief belang zit qua karakter ergens tussen het algemeen belang en een individueel belang in, het is een belang dat toebehoort aan een groep.³³⁹

Misschien wel het grootste contrast met Nederlands recht is dat er onder Frans recht ook collectieve acties mogelijk zijn in het strafrechtelijk domein. Het Franse strafprocesrecht verschilt fundamenteel van het Nederlandse strafprocesrecht. Waar Nederland het

vervolgingsmonopolie heeft toegekend aan het Openbaar Ministerie, is er onder Frans recht zowel een action publique als een action civile mogelijk. Zoals de naam al doet vermoeden is de publieke actie vervolging door het Openbaar Ministerie en civiele actie vervolging door een private partij. Deze private partij betreft hoofdzakelijk het slachtoffer. Meestal voegt deze zich op grond van de civiele actie in de zaak van het Openbaar Ministerie om

schadevergoeding te eisen.³⁴⁰ Hoewel er onder het Nederlands recht in artikel 51f Sv ook de mogelijkheid is voor benadeelden om zich in de strafzaak te voegen teneinde

schadevergoeding te eisen, is deze mogelijkheid beperkter dan onder het Franse

strafprocesrecht. Ten eerste hoeft het initiatief onder Frans recht niet van het Openbaar Ministerie uit te gaan. Ten tweede is de civiele actie in het Frans Wetboek van Strafvordering toegekend aan verschillende verenigingen. Op grond van artikel 2-1 tot en met 2-21 van de

339 P. Canin, ‘Action civile collective et spécialité des personnes morales’, Revue de Science Criminelle, 1995, p. 751 sec., nr. 18.

340 P. A. M. Verrest, ‘Ter vergelijking: een studie naar het Franse vooronderzoek in strafzaken’, WODC 2001, p. 36.

112

Code de procédure pénale heeft een scala aan verenigingen de bevoegdheid een actie

aanhangig te maken in het collectief belang, wanneer het belang waar zij voor opkomen in het geding is. Het gaat dan bijvoorbeeld om racisme, seksueel geweld, misdrijven tegen de

menselijkheid of dierenmishandeling. Onder de action civile hebben normaal alleen partijen die getroffen zijn door het delict de mogelijkheid vervolging in te stellen. Op grond van artikel 2-1 tot en met 2-21 van de Code de procédure pénale hoeven de verenigingen echter niet persoonlijk getroffen te zijn om vervolging in te stellen, zij zijn immers bevoegd op grond van hun taak tot bescherming van het collectief belang dat in het geding is.

Voorheen waren alleen gecertificeerde verenigingen toegestaan om een actie te starten onder het strafrecht in het collectief belang. In de Franse jurisprudentie is dit criterium echter steeds meer losgelaten. Acties door verenigingen die de overheidscertificering niet hebben worden ook in toenemende mate toegelaten acties te starten, wat in de Franse literatuur een punt van discussie is.