migranten
9.1
Inleiding
De positie van ouderen stelt beleidsontwikkelaars voor een aantal belangrijke opgaven, zowel lokaal als landelijk. Bij ouderen met een niet-westerse migratieachtergrond spelen belangrijke vraagstukken op het gebied van inkomen, wonen, zorg en welzijn, zo mogelijk een nog grotere rol. Ouderen met een niet-westerse achtergrond zijn echter een
onderbelichte groep (Fokkema & Conkova, 2018). Wat betreft inkomenspositie, huisvesting, fysieke en psychosociale gezondheid blijven zij achter op ouderen met een Nederlandse achtergrond (El Fakiri & Bouwman-Notenboom, 2015; Huizer et al., 2013; Klokgieters et al., 2018; Witter & Fokkema, 2018). Vooral degenen die kampen met een opeenstapeling van problemen zijn kwetsbaar. De komende jaren zal vanwege de toenemende leeftijd de zorgbehoefte van deze groep ouderen blijven stijgen (Fokkema, 2019).
Vanuit ouderenbeleid wordt ingezet op langer zelfstandig en zelfredzaam blijven, waarbij de inzet van het sociale netwerk wordt gestimuleerd. Het familienetwerk neemt hierin een centrale plaats (Kloosterman, 2015) en daarbinnen de kinderen: naast de partner zijn zij de belangrijkste mantelzorgers (den Draak et al., 2016). Dit geldt mogelijk nog meer voor ouderen met een niet-westerse migratieachtergrond die de Nederlandse taal niet altijd machtig zijn (Klokgieters et al., 2018; Pot et al., 2018) en om verschillende redenen minder gebruik maken van formele zorg dan ouderen met een Nederlandse achtergrond (Conkova & Lindenberg, 2018). Ook heersen in sommige niet-westerse migrantengroepen sterkere normen en waarden rondom familiesolidariteit en de vanzelfsprekendheid van het zorgen voor je oudere ouders (Dykstra & Fokkema, 2007; te Riele & Kloosterman, 2015; Yerden, 2013).
Over de geografie van familienetwerken van ouderen met een niet-westerse
migratieachtergrond is nog niet veel bekend. Dit hoofdstuk brengt daar verandering in door uitkomsten te presenteren van twee verdiepingsstudies onder de eerste generatie,
zelfstandig wonende ouderen met een Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse achtergrond van 55 jaar en ouder. Ouderen met een Nederlandse achtergrond worden als vergelijkingsgroep genomen. De eerste verdiepingsstudie kijkt naar de huishoudenssituatie, met speciale aandacht voor verschillen tussen en binnen de groepen in het samenwonen met kinderen en de verklaringen hiervoor. De tweede verdiepingsstudie kijkt naar de
geografische afstand tot uitwonende kinderen wanneer alle kinderen het ouderlijke huis hebben verlaten. Ook hierin ligt de focus op (de verklaring voor) inter- en intra-
Om de vier groepen met een niet-westerse migratieachtergrond te positioneren, begint het hoofdstuk met de samenstelling van de totale ouderenpopulatie naar migratieachtergrond (inclusief de institutionele bevolking en migranten van de tweede generatie) in het
verleden, heden en in de toekomst, gevolgd door de geografische verdeling van ouderen uit de vier grootste niet-westerse migrantengroepen.
9.2
Kleurrijke vergrijzing
De Nederlandse bevolking vergrijst niet alleen, zij ‘verkleurt’ ook: de groep ouderen met een migratieachtergrond is in de laatste dertig jaar bijna verdrievoudigd (figuur 9.2.1). In 1990 hadden 298 duizend ouderen een migratieachtergrond, 9 procent van alle 55-plussers, inmiddels zijn dat er 875 duizend (15 procent). Ook van toekomstige ouderen met een migratieachtergrond is niet te verwachten dat zij massaal terugkeren naar hun geboorteland (of dat van hun ouders); de omvang van deze groep zal dus verder toenemen. Volgens de meest recente bevolkingsprognose hebben in 2050 zo’n 1,8 miljoen ouderen een migratieachtergrond, wat neerkomt op 26 procent van alle 55-plussers.
9.2.1 55-plussers, naar achtergrond x mln
Nederlands Westers Niet-westers
1990 2019 2050 0 2 4 6 8 Bron: CBS, PBL
Iets minder dan twee derde van de huidige ouderen met een migratieachtergrond heeft een westerse achtergrond (539 duizend mensen). Voor 182 duizend van hen stond de wieg (of die van hun ouders) in buurland Duitsland en nog eens 44 duizend hebben een Belgische migratieachtergrond. Daarnaast hebben 170 duizend ouderen een Indonesische achtergrond (Indonesië was tot 1949 een kolonie van Nederland onder de naam Nederlands-Indië) (figuur 9.2.2a).
336 duizend ouderen hebben een niet-westerse achtergrond. De vier grootste groepen in Nederland met een niet-westerse achtergrond zijn mensen met een Surinaamse
(88 duizend), Turkse (56 duizend), Marokkaanse (53 duizend), of Antilliaanse achtergrond (26 duizend) (figuur 9.2.2b). De samenstelling van de groep ‘overig niet-westers’ is zeer
divers. De grootste groepen zijn mensen met een Chinese (15 duizend), Iraakse (9 duizend), Iraanse (8 duizend), Afghaanse (6 duizend) en Syrische achtergrond (6 duizend). In 2050 zal naar verwachting de niet-westerse groep ouderen groter zijn dan de westerse groep: 1 100 duizend tegenover 737 duizend 55-plussers.
9.2.2a Westerse 55-plussers, naar achtergrond, 2019
33,8 % 33,8 % 31,5 % 31,5 % 8,2 % 8,2 % 26,5 % 26,5 %
Duits Indonesisch Belgisch Overig westers
9.2.2b Niet-westerse 55-plussers, naar achtergrond, 2019
26,1 % 26,1 % 16,8 % 16,8 % 15,8 % 15,8 % 7,7 % 7,7 % 33,6 % 33,6 %
Surinaams Turks Marokkaans
Wanneer we verder inzoomen op ouderen met een migratieachtergrond nu en in de toekomst, dan zijn er zichtbare verschillen tussen de westerse en niet-westerse groepen. Ouderen met een westerse achtergrond zijn gemiddeld aanzienlijk ouder dan ouderen met een niet-westerse achtergrond. Het huidige aandeel 75-plussers in de westerse groep is 26 procent, tegenover 13 procent in de niet-westerse groep. Maar in de komende decennia zal deze zogeheten dubbele vergrijzing—het aandeel ‘oude ouderen’ binnen de groep ouderen—zich vooral voortzetten binnen de niet-westerse groep. Dat komt omdat deze groep nu nog relatief jong is. Van de 55-plussers met een niet-westerse achtergrond is in 2050 naar verwachting bijna 30 procent 75 jaar of ouder, tegenover 37 procent van de westerse 55-plussers.
Een ander belangrijk verschil tussen ouderen met een westerse en niet-westerse achtergrond is de generatie waartoe ze behoren. Iets meer dan de helft van de ouderen met een westerse migratieachtergrond is in Nederland geboren en behoort daarmee tot de tweede generatie. Het aandeel van de tweede generatie binnen deze groep zal in 2050 afnemen tot 44 procent. Bij de ouderen met een niet-westerse achtergrond is het aandeel dat tot de tweede
generatie behoort nu juist nog klein (3 procent), maar dit zal tot 2050 toenemen tot 29 procent.
9.3
De vier grootste niet-westerse
groepen
Hoewel de groep ouderen met een Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse achtergrond in aantal zijn toegenomen én zullen blijven toenemen de komende dertig jaar, gebeurt dat niet in dezelfde mate (figuur 9.3.1). Zo is de groep 55-plussers met een
Surinaamse achtergrond procentueel veel minder toegenomen dan die met een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Het aantal Surinaamse ouderen is tussen 1990 en 2020 ruim vervijfvoudigd (van 15,8 duizend naar 87,6 duizend) en de groep Antilliaanse ouderen is zeven keer zo groot geworden (van 3,6 duizend naar 26,0 duizend). Het aantal 55-plussers met een Turkse achtergrond is tussen 1990 en 2020 ruim acht keer zo groot geworden (van 6,7 duizend naar 56,5 duizend) en het aantal Marokkaanse ouderen is vertienvoudigd (van 5,4 duizend naar 53,1 duizend). De komende dertig jaar vlakt de groei wel af, maar ook in de periode 2020–2050 is nog een verdrievoudiging te verwachten van de groep Turkse
(182,8 duizend), Marokkaanse (174,5 duizend) en Antilliaanse (70,3 duizend) 55-plussers en een verdubbeling van het aantal Surinaamse ouderen (174,9 duizend).
9.3.1 Niet-westerse 55-plussers, naar achtergrond %
Turks Marokkaans Surinaams Antilliaans
1990 2019 2050 0 25 50 75 100 Bron: CBS, PBL
Ten opzichte van de groep 55-plussers met een Nederlandse achtergrond, is de groep ouderen met een Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse achtergrond relatief jong. Van de Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse 55-plussers is 15 procent 75 jaar of ouder, bij de ouderen met een Nederlandse achtergrond is dat 26 procent. In de toekomst neemt het aandeel ‘oude ouderen’ binnen de vier groepen met een niet-westerse achtergrond weliswaar toe, maar het blijft lager dan onder ouderen met een Nederlandse achtergrond: 31 tegenover 47 procent in 2050.
Het tempo van de dubbele vergrijzing verschilt tussen de vier groepen met een niet-westerse achtergrond (figuur 9.3.2). Zo was in 1990 het aandeel 75-plussers onder Turkse en
Marokkaanse ouderen zeer klein: respectievelijk 4 en 1 procent. Sindsdien is dit aandeel substantieel toegenomen tot respectievelijk 17 en 20 procent, en deze trend zet zich gestaag voort. In 2050 zal naar verwachting een kleine 30 procent van de Turkse en Marokkaanse ouderen de leeftijd van 75 jaar hebben bereikt. In 1990 lag het aandeel 75-plussers onder Surinaamse en Antilliaanse ouderen al een stuk hoger dan onder Turkse en Marokkaanse ouderen: respectievelijk 13 en 11 procent. Dit percentage is de afgelopen dertig jaar nauwelijks veranderd maar zal tot 2050 substantieel toenemen, naar respectievelijk 38 en 29 procent.
9.3.2 75-plussers binnen groep ouderen, naar achtergrond % 75-plussers binnen groep 55-plussers
1990 2019 2050
Turks Marokkaans Surinaams Antilliaans
0 10 20 30 40 50 Bron: CBS, PBL
Het verschil in tempo van de dubbele vergrijzing tussen Turkse en Marokkaanse ouderen enerzijds en Surinaamse en Antilliaanse ouderen anderzijds, heeft met verschillen in migratiegeschiedenis te maken. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw kwamen de eerste Turkse en Marokkaanse arbeidsmigranten naar Nederland (Fokkema, 2019). Het waren vooral jonge, laag- en ongeschoolde mannen die migratie als dé oplossing zagen om uit de armoede te ontsnappen. Een groot deel van de blijvers liet vervolgens hun vrouw en eventuele kinderen overkomen in het kader van gezinshereniging en gezinsvorming. Daarna nam de immigratie van Turken en Marokkanen af, terwijl de arbeidsmigranten en hun echtgenoten van het eerste uur een steeds hogere leeftijd bereiken. Immigratie van
Surinamers en Antillianen kwam iets eerder op gang, direct na de tweede wereldoorlog, met studie en werk als belangrijkste motieven. Vanaf het midden van de jaren zestig groeide het aantal immigranten uit Suriname gestaag, maar kende een ongekende piek rond de onafhankelijkheid van het land in 1975 (40 duizend) en in 1979–1980 (37 duizend), kort voordat de ‘spijtoptantenclausule’ kwam te vervallen (Oostindie & Schoorl, 2011). Hoewel kleiner in omvang, beleefde Nederland een piek in de immigratie vanuit de Antillen in de periode 1987–1991 (jaarlijks zo’n 8 duizend) en omstreeks 2000 (13 duizend), waarbij het anders dan in het verleden vooral ging om laagopgeleide jongeren en alleenstaande moeders met weinig kansen op de arbeidsmarkt (Oostindie & Schoorl, 2011). Een steeds groter deel van de Surinamers en Antillianen die in deze piekperiodes naar Nederland zijn gekomen, is toegetreden tot de groep ouderen, waardoor de toename van de dubbele vergrijzing nog op zich laat wachten.
Op dit moment is de groep Turkse en Marokkaanse ouderen van de tweede generatie nog verwaarloosbaar klein (figuur 9.3.3). Minder dan 1 procent van de huidige ouderen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond is in Nederland geboren; voor Surinaamse en Antilliaanse leeftijdsgenoten is dit een kleine 5 procent. In 2050 zal het beeld anders zijn. Zo’n 4 op de 10 ouderen met een Turkse, Marokkaanse en Surinaamse achtergrond zullen dan tot de tweede generatie behoren. Onder de Antilliaanse ouderen is dat dan ruim 3 op de 10.
9.3.3 Tweede generatie binnen groep ouderen, naar achtergrond % tweede generatie binnen groep 55-plussers
1990 2019 2050
Turks Marokkaans Surinaams Antilliaans
0 10 20 30 40 50 Bron: CBS, PBL