Hoofdstuk 4: De effecten van de nieuwe censuurvoorschriften
4.3 De effecten van de censuurhervorming op de literaire markt
triviale onderwerpen behandelden, zoals het geschrift van Johann Rautenstrauch over de dienstmeisjes (Über die Stubenmädchen in Wien, 1781). Hierin merkte hij op dat er nauwelijks jongemannen in Wenen waren die niet al eens verleid waren door een dienstmeisje. De vraag die zich dan opdient is waarom deze dienstmeisjes zo succesvol waren in hun amoureuze escapades? Dat was vanwege de aantrekkelijke dirndl-jurken die ze droegen, welke een genereus uitzicht bieden op hun boezems. Dit pamflet was waarschijnlijk verboden geweest vanwege de immorele inhoud, ware het niet dat Rautenstrauch het verpakte in kritiek op de losse zeden.128 Dat met dit pamflet een gevoelige snaar werd geraakt blijkt uit het feit dat er 25 andere pamfletten verschenen waarin Über
die Stubenmädchen werd bediscussierd.129
Naast de Broschürenflut verschenen er ook steeds meer kranten, maar ook in dit geval was de inhoud vaak van een bedroevend niveau. Daarnaast moet worden bedacht dat het niet kranten waren in de moderne zin van het woord. Ze waren niet of nauwelijks opiniërend bezig; veelal werden feitelijke gebeurtenissen gemeld zonder enige vorm van commentaar. Daarnaast kan de inhoud van de kranten vooral worden omschreven als verstrooiing: lokale roddels, anekdotes, gedichten en moppen.130
Een van de redenen hiervoor was dat in een tijdperk waarin belangrijke politieke gebeurtenissen infrequent optraden, het pamflet vanwege zijn flexibiliteit beter geschikt was om de publieke opinie te beïnvloeden dan een krant (of een tijdschrift). Daarom is het ook enigszins verwarrend als wordt gesproken over de term “pers”, aangezien deze in de 18e eeuw een andere betekenis had, namelijk alles wat door de drukpers is voortgebracht, maar vooral boeken en pamfletten. Dat is dus iets anders dan pers in de moderne zin, met opiniërende stukken in kranten en tijdschriften.131
4.3 De effecten van de censuurhervorming op de literaire markt
Eén van de argumenten van Jozef II om meer persvrijheid toe te staan waren de te verwachten positieve effecten op de boekenmarkt en de handel. Deze mercantilistische overwegingen waren ingegeven door de wens om de staat te versterken. De restrictieve censuur onder zijn voorgangers had de handel ernstig geschaad en maakte het noodzakelijk boeken te importeren, waardoor de
128
Bernard, Jesuits and Jacobines, 64. 129
Blumauer, Beobachtungen, 9. 130
Gnau, Die Zensur unter Joseph II, 63. 131
50
geldstroom in de verkeerde richting ging. Per saldo was daarom te verwachten dat een grotere persvrijheid de handel zou stimuleren, waardoor de staat meer inkomsten zou verwerven.
Ondanks het beperkte cijfermateriaal dat ons ter beschikking staat, is het wel duidelijk dat de effecten van de censuurhervorming ingrijpend waren. Een belangrijke graadmeter hierbij is de waarde van de Oostenrijkse boekenexport. Deze bedroeg in 1773 nog maar een schamele 135.000 Taler per jaar. Twintig jaar later was de waarde meer dan vertwintigvoudigd, naar 3.260.000 Taler per jaar.132 Deze fenomenale toename getuigt van de snelle opkomst van een levendige boekenmarkt, vrijwel vanuit het niets.
De vraag die volgt is natuurlijk naar de absolute omvang van de boekenproductie in de Habsburgse monarchie. Aangezien exacte cijfers ontbreken, moeten we ons baseren op het Magazin
des Buch und Kunst-Handels, dat tussen 1780 en 1783 in Leipzig verscheen. Hierin was een rubriek
opgenomen met de werken die op de boekenbeurzen van Frankfurt en Leipzig verschenen. Deze rubriek telt voor de gehele Habsburgse monarchie in de jaren 1780-1782 564 titels. Deze cijfers hebben echter betrekking op het boekenverkeer in het Duitstalige gebied en dus niet op de boekenproductie in Oostenrijk zelf. 133 Hoogstwaarschijnlijk lag de totale productie van boeken wat hoger dan uit deze cijfers blijkt.
Objectief gezien lijkt dit niet een geweldig aantal te zijn; in Leipzig alleen verschenen in dezelfde periode dubbel zo veel boeken als in de gehele Habsburgse monarchie. Daarbij moet wel worden bedacht dat Oostenrijk door het repressieve censuurbeleid van de zeventiende en de eerste helft van de achttiende eeuw een grote achterstand had opgelopen in vergelijking met de rest van het Duitse taalgebied, welke niet van de ene op de andere dag kon worden ingelopen.
Daarnaast zegt dit cijfer op zichzelf niet zo heel veel, zo lang het niet duidelijk is hoe de boekenproductie zich ontwikkelde. Deze moet echter wel fors zijn toegenomen, gezien de enorme toename van de waarde van de boekenexport. Een andere aanwijzing hiervoor is de meer dan verdubbeling van het aantal boekhandels in Wenen tussen 1772 en 1787. Wat betreft de boekdrukkerijen: in 1780 bevonden er zich in Wenen nog maar zes, terwijl er in 1787 al 21 worden geteld, met een totaal van 114 drukpersen.134
Ook bij de periodieken, zoals tijdschriften en kranten, zien we een vergelijkbaar beeld, hoewel er ook belangrijke verschillen zijn. Zo verschenen in de periode 1781-1790 in Oostenrijk135 194 nieuwe periodieken, waarbij het leeuwendeel met 169 voor rekening kwam van Wenen. Dit was weliswaar meer dan een verdubbeling in vergelijking met het voorgaande decennium (87 in
132
Sashegyi, Zensur und geistesfreiheit, 89. 133
Reinhard Wittmann, “Die frühen Buchhändlerzeitschriften als Spiegel des literarischen Lebens” Archiv für
Geschichte des Buchwesens 13 (1973) 829.
134
Bodi, Tauwetter in Wien, 81. 135
51
Oostenrijk en 79 in Wenen), maar toch is deze toename in vergelijking met de vloed aan vlugschriften die in deze jaren verschenen enigszins aan de magere kant.136 Dit had vooral te maken met de grotere financiële risico’s die gepaard gingen met de oprichting van een nieuw blad en de geringere kans op succes, welke eigenlijk alleen te verwachten was als het betreffende blad echt iets nieuws zou toevoegen.137 Dit blijkt wel uit feit dat de meeste nieuwe periodieken een kort leven beschoren waren. Slechts een dozijn had echt (financieel) succes.
4.4 Besluit
De versoepeling van de censuurvoorschriften had ingrijpende gevolgen. De mogelijkheid om in het openbaar te discussiëren over onderwerpen die voorheen taboe waren, in het bijzonder politieke en religieuze aangelegenheden, en het contrast met de repressieve censuur onder Maria Theresia, resulteerde in een euforische stemming onder de intellectuelen van Wenen. Het leek alsof volledige persvrijheid slechts een kwestie van tijd was.
Dit uitte zich vooral in een stortvloed aan vlugschriften in de eerste twee jaar na de afkondiging van de nieuwe censuurvoorschriften, de zogenaamde Broschürenflut. Hiervan verschenen er in deze periode meer dan duizend in Wenen. Het volgende citaat van Aloys Blumauer geeft een goede karakterisering van de Broschürenflut:
“Die meisten von ihnen [der Broschuren] erschienen blos des Geldes wegen, waren in einem Tage fertig, am zweyten gelesen, und am dritten vergessen”138 (de meeste van de pamfletten werden vervaardigd vanuit winstbejag; ze waren in een dag klaar, op de tweede gelezen, en op de derde dag vergeten)
Het overgrote deel van de pamfletten was van inferieure kwaliteit, mede omdat iedereen die maar een beetje kon schrijven zijn kans schoon zag, in de hoop op snel succes en erkenning. In tegenstelling tot de periode voor 1780 waagden nu ook personen van kleinburgerlijke of obscure afkomst zich op de literaire markt.139
136
H. Zeman (ed.), Die Österreichische Literatur. Ihr Profil an der Wende vom 18. zum 19. Jahrhundert
(1750-1830) (Graz 1979) 212-224.
137
Zeman (ed.), Die Österreichische Literatur, 208. 138
Blumauer, “Beobachtungen über das österreichische Schriftstellerwesen” Realzeitung der Wissenschaften,
Künste und der Commercien 40 (1782) 630.
139
52
Deze nieuwe situatie werd door verschillende zijden aangegrepen om propaganda te maken. Ambtenaren schreven in opdracht van de keizer pamfletten waarin zijn hervormingen werden verdedigd, om onder de opkomende publieke opinie draagvlak te verkrijgen. Ook de katholieke kerk, die eigenlijk fel tegen de ruimere persvrijheid was, nam pamfletschrijvers in dienst om haar voorrechten te verdedigen.
Ook de economische effecten van de censuurhervorming waren ingrijpend. Het gevolg was een sterke groei in de boekdruk en de boekenhandel, vooral in Wenen. Hoewel exacte cijfers ontbreken, wordt het duidelijk uit de vertwintigvoudiging van de waarde van de export van boeken tussen 1773 en 1793 dat de boekenproductie vele malen gestegen moet zijn. Dus vanuit mercantilistisch oogpunt kan er van een succes worden gesproken, hoewel daarbij niet over het hoofd gezien moet worden dat de aanvangssituatie niet moeilijk te verbeteren was, omdat de boekenhandel in een deplorabele toestand verkeerde door het bijzonder repressieve klimaat dat bijna twee eeuwen de bovenhand had gevoerd in de Habsburgse monarchie.
53