Een relatie tussen liberale en communautaire waarden?

Het vormen van een Nederlandse identiteit is logischer voor de partijen die overwegend

communautair zijn dan de meer liberale partijen in dit debat. Een gesloten identiteit sluit immers vele individuen buiten. Geen enkele partij laat zich echter uit over invulling van een nationale identiteit, behalve de VVD. Dit is geen verrassing. Het benoemen van een identiteit is complex en het benoemen van typische eigenschappen vergroot het risico op buitensluiten van mensen. Uit de opzet van de VVD wordt duidelijk dat vrijheid, traditie, tolerantie en besef van de nationale

geschiedenis ten grondslag liggen aan een Nederlandse identiteit. Dit wordt aangevuld door een beschrijving van de Nederlander die onder andere positief, eigenwijs en nuchter is.

De PvdA definieert de Nederlander aan de hand van liberale waarden, wat kan wijzen op een invulling van de nationale identiteit voor deze partij. Dit wordt niet duidelijk benoemd of

gedefinieerd. De PVV geeft aan dat iedereen die niet Nederlands is geen deel uit mag maken van de Nederlandse samenleving, de partij sluit hiermee duidelijk individuen buiten. Zelfs zonder dat de PVV verdere invulling biedt over wat het betekent om Nederlander te zijn of te leven in de Nederlandse samenleving. Kernwaarden worden door elke partij benoemd, maar niet altijd even consequent gebruikt aangezien normen en waarden nog al eens door elkaar lopen. Twee kernwaarden komen duidelijk naar voren uit het onderzochte discours, vrijheid en solidariteit. Die twee waarden worden door elke partij, behalve de PVV, duidelijk onderschreven.

Solidariteit verwijst in het discours vaak naar de noodzaak en het nut om samen te werken, vertrouwen in elkaar te hebben en verbonden te zijn, want alleen dan kan de samenleving zich positief ontwikkelen. En een (goed) functionerende samenleving is uiteindelijk ook positief voor het individu. De waarde solidariteit heeft zowel een plek binnen het liberalisme, als binnen het

communautarisme. Het klassiek liberalisme stelt namelijk dat ieder individu gelijke kansen moet krijgen in de samenleving. De overheid is verantwoordelijk voor sociale rechtvaardigheid - de overheid moet solidair zijn richting de sociaal of economisch zwakkeren in de samenleving. Het neo-liberalisme staat hier echter lijnrecht tegenover. Deze visie stelt dat het individu zelf weet wat het beste werkt en wenst een zo minimaal mogelijke rol voor de overheid. Neoliberale standpunten worden nauwelijks door de politieke partijen benadrukt in het discours. Juist het belang van sociale rechtvaardigheid is van belang voor de politieke partijen en dit wordt onderschreven door het

klassiek of sociaal liberalisme. Vandaar dat de waarde solidariteit ook voor alle politieke partijen tot hun liberale waarden behoren. Afgezien van de PVV.

De waarde solidariteit heeft ook een plaats binnen het communautarisme. Hier wordt er meer de nadruk gelegd op de invloed die solidariteit kan hebben op onderlinge verbondenheid,

samenwerking en sociale relaties. Solidariteit heeft, door het versterken van deze aspecten, invloed op het welzijn van ieder individu en de gemeenschap in zijn geheel. Want sterke sociale relaties zijn van belang voor de positieve ontwikkeling van het individu en de gemeenschap, zo stelt het communautarisme. Solidariteit is de waarde die de CDA, VVD, PvdA, SP en de D66 verbindt.

De tweede waarde die de partijen onderschrijven is vrijheid. Een waarde waar het liberalisme sterk belang aan hecht. De vrijheid van het individu is een heilig goed, zonder vrijheid kan het individu zich niet ontplooien en niet handelen naar eigen inzicht over wat goed is voor haar of hem. Maar vrijheid is ook van belang voor het communautarisme, want een onvrije samenleving kan nooit zelf bepalen welke waarden, tradities en levenswijze goed zijn voor de samenleving. Hierdoor zal de samenleving zich niet positief kunnen ontwikkelen. Wat zowel de gemeenschap als het individu schaadt. Gesteld kan worden dat de waarde vrijheid alle partijen verbindt.

Voor elke partij, behalve de PVV, kan dus gesteld worden dat vrijheid en solidariteit dé waarden zijn waar de partijen zich voor inzetten. En vooral de relatie tussen deze twee waarden, vrijheid en solidariteit, is bepalend voor hoe de politieke partijen de Nederlandse samenleving en de

Nederlandse burgers zien. Want een samenleving kan zich niet ontwikkelen zonder burgers die samenwerken en vertrouwen hebben in elkaar. Tegelijkertijd kan een samenleving niet groeien als er geen ruimte is voor individuele ontwikkeling.

Een hechte samenleving is dus goed voor het individu én de samenleving. Of je nu vanuit de communautaire visie kijkt naar de maatschappij: een hechte samenleving vormt hechte sociale relaties en zorgt voor verbondenheid. Sociale relaties en verbondenheid bevorderen het welzijn van het individu. Of vanuit het liberalisme: een hechte samenleving is een veilige omgeving waarin het individu zich kan ontplooien. In beide gevallen is een verbonden samenleving van nut.

Per partij verschilt het inzicht in welke mate de Nederlandse samenleving verbonden is of zou moeten zijn. Duidelijk is wel dat de relatie tussen de waarden vrijheid en solidariteit, kenmerkend is voor de visie van de onderzochte Nederlandse partijen (behalve de PVV). Alle partijen zetten zich in voor vrijheid en solidariteit, waarbij het verschil tussen de partijen in de uiting van deze waarden voorkomt uit de verschillende posities, liberaal of communautair, die de partijen innemen.

Dat de vijf grote partijen grotendeels dezelfde waarden onderschrijven die ten grondslag liggen aan hun visie is, wanneer er gekeken wordt waarde huidige politieke situatie, niet heel vreemd. Binnen het huidige Nederlandse politieke systeem liggen deze partijen namelijk relatief dicht bij elkaar. De VVD en PvdA vormen het huidige kabinet, er kan dan vanuit worden gegaan dat zij grotendeels hun visie op elkaar af zullen of willen stemmen. Hetzelfde geldt voor de SP, D66 en het CDA, dit zijn grote partijen die regelmatig met elkaar compromissen aangaan. Het samengaan van deze partijen zou nooit kunnen zonder een (enigszins) gedeelde achtergrond. In het huidige politieke spectrum staat de PVV meer apart qua visie en standpunten van de andere partijen. Dat de PVV een partij is die afwijkt van de rest komt overeen met de uitkomsten van de

discoursanalyse in dit onderzoek.

De relatie tussen liberale en communautaire waarden binnen het huidige Nederlandse debat wordt, zoals hierboven gesteld, gevormd door de waarden vrijheid en solidariteit. De partijen erkennen dat deze twee waarden beide gerespecteerd moeten worden en in balans moeten zijn. Al verschilt dat laatste aspect, de verdeling van de balans, per partij. Waarden die van nut zijn voor de ontwikkeling van de samenleving en het individu. Er zijn echter twee partijen waarbij de liberale en communautaire visie zeer sterk door elkaar heen lopen, ze combineren beide liberale en communautaire standpunten en dit is dan ook zeer bepalend voor de visies van die partijen; de PvdA en de VVD.

Beide partijen onderschrijven liberale waarden en gebruiken deze liberale waarden om de Nederlandse samenleving te definiëren. Door de nadruk te leggen op het belang van de liberale waarden zoals gelijkheid en vrijheid proberen ze de samenleving te beschermen tegen factoren die juist die vrijheid en gelijkheid in het geding brengen. In eerste instantie lijkt deze combinatie paradoxaal, aangezien de kern van de liberale waarden ligt in hun universele toepasbaarheid. Het zijn waarden die de kracht en invloed van het individu onderschrijven, niet specifiek gebonden zijn aan een bepaalde groep en uitgaan van een neutrale rol van de overheid. Toch heeft voor de VVD en de PvdA de overheid een belangrijke taak in het voorschrijven van normen om de liberale waarden te behouden.

Voor de VVD is het duidelijk dat er een normerende taak is weggelegd voor de overheid die de burgers voorschrijft wat juist is, een communautaire visie. Maar de overheid schrijft de liberale waarden voor, waardoor de liberale kenmerken van en in de samenleving versterkt worden. Voor de PvdA spelen de liberale waarden ook een grote rol in hun definitie van wat kenmerkend is voor Nederland. Nederland en een Nederlandse burger worden gekenmerkt door het geloof in liberale waarden. De liberale waarden geven een individu en de samenleving richting en bieden een sociale context waarnaar het individu kan leven. Hier wordt duidelijk dat de communautaire visie van beide partijen de liberale visie van de partijen versterkt.

Het is een toepassing van communautair beleid dat positief uitpakt voor het liberalisme. Hiermee kunnen juist de liberale waarden verbreed toegepast worden onder de Nederlandse burgers. In dit geval zou het communautair beleid een toevoeging zijn aan de liberale visie, aangezien de liberale waarden versterkt worden. De nadruk ligt op het behouden van een vrije en gelijke samenleving die de ontwikkeling van het individu bevordert. Tegelijkertijd ligt de nadruk ook op een sterke en hechte samenleving zodat het elk individu richting kan geven en kan leiden om het juiste en vrije leven te leiden. Deze combinatie maakt duidelijk dat er een relatie is tussen de liberale en communautaire waarden die ervoor zorgt dat beide waarden elkaar versterken.

In het volgende en tevens laatste hoofdstuk zal er nogmaals aandacht geschonken worden aan de waarden die de zes onderzochte partijen verbinden, de waarden die de zes partijen van elkaar (gedeeltelijk) onderscheiden en de bijzondere relatie tussen die waarden, kenmerkend voor bovengenoemde partijen. Een terugblik, de vorming van overkoepelende conclusies en een aanbeveling vormen het laatste hoofdstuk van dit onderzoek dat bijdraagt aan de verduidelijking van het identiteitsdebat.

4. Conclusie

Wat is de relatie tussen liberale en communautaire waarden binnen het huidige Nederlandse identiteitsdebat en wat betekent deze relatie voor de standpunten van de zes grootste partijen met betrekking tot een Nederlandse identiteit en kernwaarden? Dat is de onderzoeksvraag waar dit onderzoek mee begonnen is. Om deze onderzoeksvraag te beantwoorden was het belangrijk om duidelijk te krijgen welke visie over de Nederlandse identiteit en samenleving ten grondslag ligt aan de standpunten van de zes grootste politieke partijen in dit debat. Met behulp van een analytisch framework gebaseerd op het liberaal versus communautair debat en een thematische

discoursanalyse is getracht de onderliggende waarden en visies van de partijen te verduidelijken om zo het begrip over het identiteitsdebat te vergroten.

Uit dit onderzoek is ten eerste naar voren gekomen dat het debat over wat Nederland definieert niet nieuw is. Door de jaren heen is dit onderwerp al eerder aan bod gekomen, vooral naar aanleiding van demografische veranderingen en de veranderende macht van de Europese Unie. Met de verschuiving van culturen en een groeiende angst om de controle over de eigen staat te verliezen als gevolg.

In het debat van 2016 is eveneens duidelijk geworden dat het onderwerp identiteit en kernwaarden opnieuw in belang is gegroeid. Door de combinatie van economische neergang, grote stromen van immigranten en vluchtelingen, onzekerheid binnen de Europese Unie en onzekere internationale relaties met onder andere Rusland en Turkije, is dit onderwerp weer versterkt op de politieke agenda gezet. En opnieuw blijkt dat in 2016 een duidelijk antwoord over wat de Nederlandse identiteit en kernwaarden bepaalt, niet snel gegeven kan worden. In het onderzoek zijn de, op dit moment, zes grootste partijen binnen de Nederlandse politiek onderzocht. Het gaat om de D66, VVD, PvdA, CDA, SP en PVV. Van deze onderzochte partijen blijkt dat, naast dat de meningen verschillen over wat Nederland definieert, vaagheid en verwarring overheersen. Normen en

waarden worden niet altijd consequent toegepast en vaak worden de waarden die de Nederlandse samenleving (kunnen) vormen niet of niet in zijn geheel toegelicht.

Dit onderzoek draagt bij aan een verheldering van de visie en de belangrijkste waarden die volgens de partijen ten grondslag liggen aan de Nederlandse gemeenschap. Geconcludeerd kan worden dat het CDA, de PvdA, de VVD en de PVV overwegend communautair zijn. Deze

conclusie betekent dat deze partijen allereerst de Nederlandse samenleving willen beschermen. Tevens benadrukken zij het belang van sociale relaties en een hechte samenleving zodat het individu zich (verder) kan ontwikkelen. Daarbij is een belangrijke rol voor de overheid weggelegd om richting te geven aan de maatschappij. In dit onderzoek is gebleken dat er binnen het

communautarisme een visie te vinden is, het liberaal-communautarisme, die geldt voor de PvdA en de VVD. Daarnaast kan geconcludeerd worden dat de SP en de D66 het liberalisme

onderschrijven. Zij pleiten juist voor een open samenleving waar ieder individu op een rechtvaardige en vrije manier zijn of haar leven kan indelen.

Communautaire partijen: een traditionele en een holle visie

Voor het CDA is de samenleving het kernpunt van hun visie. Een individu kan alleen groeien in relatie tot anderen en de kracht van de maatschappij moet de belangrijkste drijfveer zijn die de Nederlandse staat richting geeft. Zij onderschrijven de waarden solidariteit, gelijkheid, respect en plichtsgetrouwheid. Een nationale identiteit zou voor hen logisch zijn aangezien het een sterke gemeenschap kan voortbrengen. Hier wordt echter niet expliciet de aandacht aan gegeven in het onderzochte discours. Voor het CDA is het vooral duidelijk dat zij de Derde Weg aanhangen, het politiek communautarisme, waarbij de focus ligt op de kracht van de samenleving als geheel en het individu als onderdeel van de samenleving. Het algemeen belang van de samenleving staat voorop voor het CDA, pas daarna volgt het welzijn van het individu.

Het CDA is een duidelijke, traditionele, aanhanger van het communautarisme zoals het naar voren komt in het analytisch framework gegeven in hoofdstuk Een. Voor het CDA is de samenleving gebouwd op concepties van wat juist is en is het voor de overheid belangrijk om deze concepties te beschermen en te verspreiden, zo kan een sterke samenleving gecreëerd worden die het welzijn van haar burgers beschermt.

Voor de PVV is het eveneens van belang de Nederlandse samenleving te beschermen, maar dan vooral tegen externe factoren zoals de Islam en globalisering (de groeiende macht van de

Europese Unie en mondiale handelsverdragen). Zij willen boven alles de vrijheid van de

Nederlandse burger beschermen. Uit het discours wordt enkel de waarde vrijheid duidelijk als een belangrijke waarde, er komen geen verder geen andere waarden naar voren. De PVV heeft voorts geen duidelijke visie die ten grondslag ligt aan hun communautaire doel om de samenleving te beschermen.

Waar het communautarisme de nadruk legt op het nut van een sociale context, vanwege het idee dat dit het welzijn van een individu bevordert, wordt enig nut voor de PVV niet duidelijk. Zo wordt er bijvoorbeeld nergens aangegeven wat het Nederlandschap voor de PVV betekent of inhoud. De communautaire visie krijgt hierdoor geen invulling en blijft alleen gericht op het beschermen van de Nederlandse gemeenschap, zonder een betekenis te geven aan die Nederlandse gemeenschap. Vandaar dat de communautaire visie van de PVV een holle visie benoemd kan worden.

De partij voert vanaf 2012 een koers gericht op het vormen van een gesloten samenleving. Een samenleving waarin de nadruk ligt op de negatieve externe factoren die de Nederlandse

samenleving zouden kunnen schaden. Door de negatieve externe factoren buiten te sluiten, denkt de PVV de angst die momenteel heerst in de samenleving te kunnen beperken. Maar door niet te

definiëren welke positieve elementen van de samenleving het waard zijn om te beschermen en welke sociale context de samenleving richting kan geven, blijft enkel de focus op angst binnen de samenleving over. Deze holle communautaire visie brengt dan het risico met zich mee dat de angst in de samenleving eerder wordt vergroot dan wordt bestreden.

Liberaal-communautaire partijen

Voor de VVD en de PvdA zijn de waarden, vrijheid, rechtvaardigheid, gelijkheid en solidariteit van groot belang. Zij definiëren de Nederlandse samenleving aan de hand van deze waarden en zien een belangrijke rol weggelegd voor de overheid die het goede voorbeeld, wat betreft deze

waarden, moet geven aan de Nederlandse burgers. Voor de PvdA en de VVD is een sterke relatie tussen het liberalisme en het communautarisme duidelijk. Een communautaire methode wordt ingezet om de liberale kenmerken van de samenleving te beschermen. Die communautaire methode houdt het benadrukken van de Nederlandse samenleving in, maakt duidelijk dat een sterke samenleving positief is voor de ontwikkeling van het individu en legt een nadruk op de gedeelde liberale waarden van deze samenleving. Beide partijen maken hierbij gebruik van inzichten uit het communautarisme en het liberalisme. Dit doen ze wellicht bewust of onbewust, maar beide visies worden weerspiegeld in het onderzochte discours.

De VVD is liberaal-communautair van visie, maar voor deze partij ligt de nadruk echter meer op het communautarisme. Zij geven duidelijk een inzicht in de voor hen typisch Nederlandse eigenschappen. Uit het discours komt naar voren dat Nederlanders positieve, eigenwijze,

humoristische, niet bang aangelegde en hard werkende mensen zijn die onverzettelijk in het leven staan, zo stelt de VVD. Die Nederlanders koesteren de volgende kernwaarden: vrijheid,

rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid en gelijkwaardigheid.

Voor de PvdA zijn het liberale waarden die de Nederlandse manier van leven definiëren, maar zij geven geen vast bepaalde visie over de Nederlandse identiteit. De nadruk voor de PvdA is verdeeld over beide visies en zij zijn liberaal-communautair, met een gelijke nadruk op beide visies.

Liberale partijen

De SP en de D66 zijn partijen die overwegend het liberalisme onderschrijven. Deze partijen leggen de nadruk op de liberale waarden gelijkheid, vrijheid, solidariteit en rechtvaardigheid. Zij stellen daarbij dat deze waarden voor elk individu overal gelden en dat dit waarden zijn die gedragen worden binnen de Nederlandse samenleving. Echter ze zien deze waarden niet als typerend voor de Nederlandse samenleving. Het zijn waarden die overal ter wereld kunnen en zouden moeten gelden.

De D66 hecht waarde aan een open en vrije samenleving waarin de overheid de sociale en economische fundamentele rechten van de burgers waarborgt en de liberale waarden uitdraagt zonder betuttelend te worden. Zij zien normeren, in tegenstelling tot de VVD, niet als een taak van de overheid en stellen alleen het goede voorbeeld met betrekking tot liberale waarden, als het in hun ogen écht nodig is.

Voor de SP is sociale rechtvaardigheid belangrijk. Zij staan voor een maatschappij waarin geen ongelijkheid heerst en zo gelijke kansen biedt voor ieder individu. Opvallend is de meer sociaal liberale visie die voortkomt uit het onderzochte discours van de SP, zeker ten opzichte van 2012. Van oorsprong zijn zij namelijk altijd een partij geweest die vanuit de overheid wil opkomen voor de ‘gewone Nederlander’. Zij wilden dan ook beleid voeren dat de nadruk legt op bepaalde groepen in plaats van op het individu. De huidige liberale visie is te verklaren aan de hand van de

internationale politiek-liberale, economisch-linkse insteek die de partij volgt. De

klassenongelijkheid die volgens de SP in de gehele wereld heerst moet aangepakt worden en hier draagt een gesloten beleid gericht op enkel de Nederlandse samenleving niet aan bij. Een open