Een ‘goede’ aangifte

Om zoveel mogelijk aanknopingspunten voor opsporing te verkrijgen is het belangrijk dat een aan-gifte gedetailleerd weergeeft wat er gebeurd is. De verbalisant zal hierbij vragen stellen aan het slachtoffer om benodigde informatie zo helder mogelijk te krijgen. Indien een aangifte onvoldoende gedetailleerd of specifiek blijkt komt het voor dat aan een slachtoffer gevraagd wordt om een zoge-naamd aanvullende aangifte te doen. Een groot aantal van de respondenten gaf aan de aangifte als een van de belangrijkste potentiële knelpunten te zien. Veel respondenten verwachtten dat het doen van een ‘goede’ aangifte voor mensen met een LVB moeilijk is.

Volledigheid van de verklaring

De belangrijkste reden die wordt aangevoerd voor de verwachte moeilijkheid bij het doen van aan-gifte is gelegen in de beperkte uitdrukkingsvaardigheden van het slachtoffer met een LVB, waardoor de kern van de zaak mogelijk niet goed overkomt of het risico bestaat dat de aangifte niet voldoende gedetailleerd en onvolledig is (bijv. PO5; PO9; SL1). Ook in de literatuur wordt geconstateerd dat de beperkte communicatieve vaardigheden van mensen met een VB het moeilijk kunnen maken om goed duidelijk te krijgen wat er gebeurd is, temeer als het incident in het verdere verleden heeft plaatsgevonden (zie bijvoorbeeld: Knutson & Sullivan, 1993; Van Berlo et al., 2011).

Mijn ervaring met de cliënt is, ze proberen iets uit te leggen. En dan krijg je dit te horen en je krijgt dat te horen, en uiteindelijk denk je dat je het verhaal hebt. En dan blijkt het toch heel anders te zijn ge-gaan dan dat ik het heb begrepen, maar dan heb je dat op dat moment niet door (…). En die cliënt heeft dat zelf ook niet altijd door. En dan kom je er een keer later (…) op terug. “Zo is het helemaal niet gegaan.” “Ja maar we hebben het er toch over gehad?” “Ja, maar…”. (…) Dus een cliënt heeft soms wel meer dan één keer nodig om [zijn verhaal helder te krijgen]. (DK1/2)

De details van de zaak kunnen belangrijk zijn in het vervolgtraject, bijvoorbeeld wanneer camera-beelden worden opgevraagd van het door het slachtoffer aangegeven tijdstip van het delict (SL1), of

86

wanneer er om een signalement wordt gevraagd (RC). Wanneer er door het slachtoffer te weinig details gegeven worden, kan dit tot gevolg hebben dat er onterecht wordt geconcludeerd dat er geen strafbaar feit is gepleegd (PO6) of dat er geen opsporingsindicatie is (PO5) (zie ook: Wilson & Brewer, 1992). Het gevolg van niet begrepen worden of niet het hele verhaal (kunnen) vertellen kan dus zijn dat een aangifte niet wordt opgenomen of - in gevallen waar dit wel gebeurt - de zaak vervolgens niet wordt opgepakt (PO5; SL3; SL5). Bovendien bestaat het risico dat, als iemand niet goed uit zijn woorden komt, de verbalisant een eigen invulling geeft aan het verhaal (PO9) of de verbalisant en het slachtoffer langs elkaar heen praten (PO8).

Ik geloof dat dat wel het grootste risico is, hè: je kan een cliënt wel bij de politie krijgen, je kan hem al-tijd zover krijgen om aangifte te doen, je kan hem wel uitleggen van: “Als dat je overkomen is, dat is fout”. Dat kan je allemaal nog wel misschien uitleggen aan de cliënt. Maar of de cliënt het dan nog een keer kan uitleggen aan de agent (…). Die zal niet waarschijnlijk kunnen zeggen van om “Eén uur is dit gebeurd, om vijf over één was dat”, nee. Dus hij kan het misschien nog wel vertellen maar de details en zo zijn waarschijnlijk... Nou in ieder geval om een samenhangend verhaal te vertellen. Misschien komen ze nog wel op de details, maar die kunnen best wel door elkaar lopen of zo. (DK1/2)

Wat ik een groot probleem vind met mensen (…) die verstandelijk gehandicapt zijn, is dat ze niet goed verklaren. Omdat ze nu eenmaal die handicap hebben is hun verhaal lastig te volgen. En soms zeggen ze iets wat je heel letterlijk moet nemen en soms helemaal niet. En dat maakt dat de meeste zaken he-lemaal niet belanden bij de uitspraak, want hier gaat het al mis. Heel vaak komt er een sepot uit, om-dat ze zeggen van “Ja, we hebben die man gehoord, die buschauffeur, die zegt om-dat hij niet aan je heeft gezeten.” (…) Toen (…) heeft [de politie] de chauffeur horen zeggen dat het helemaal niet waar is. “Dat kind is zo gestoord als een ui, dat klopt niet.” Nou daar zit je… En dat gebeurt veel. (AD2/3)

Volledigheid van het bewijs

Naast een goede verklaring door het slachtoffer, zijn andere vormen van bewijs ter onderbouwing van het gebeurde van belang. Met name bij delicten waarbij sprake is van fysieke sporen die van belang zijn voor het opsporingsonderzoek, is het belangrijk dat een aangifte zo snel mogelijk wordt opgenomen. In paragraaf 3.4.2 bleek dat mede door gebrekkige herkenning van slachtofferschap bij mensen met een LVB, het hier nog wel eens misloopt.

Als je de heterdaad-situatie nog hebt [gaan we er meteen naartoe] en ook nog als je denkt nog sporen te kunnen vinden. Daar hebben we ook nog mee te maken, als er sprake is van binnendringen of van aanraken al, dan zou je forensische sporen kunnen vinden en gelang die sporen, de kwetsbaarheid van die sporen, hoe kwetsbaarder hoe eerder je erbij moet zijn, dus dan wordt daar ook direct op gerea-geerd. (PO10/11)

Zowel bij de aangifte, als tijdens het latere opsporingsonderzoek, wordt (verder) bewijs verzameld. Dit gebeurt niet alleen door de politie; ook het slachtoffer kan een rol vervullen in het veiligstellen of aanleveren van bewijs van het delict. Het gaat bijvoorbeeld over het leveren van bankafschriften bij afpersing of diefstal, van afschriften van medische dossiers en doktersverklaringen bij geweld en zedendelicten, van foto’s, bonnetjes, IMEI-codes bij diefstal, WhatsApp berichten, mailtjes en tele-foonlogs bij bedreiging. Verschillende respondenten geven aan dat dit voor slachtoffers met een LVB vaak moeilijker te leveren is dan gemiddeld, terwijl dit voor het vervolg van de zaak van groot belang kan zijn (PO4; PO6). Zo vertelde een respondent dat, bijvoorbeeld wanneer het druk is, aan een slachtoffer wel eens gevraagd wordt zelf foto’s te nemen van de gevolgen van het delict om die dan vervolgens mee te nemen naar het aangiftegesprek dat op de dag of dagen erna zal plaatsvinden (PO2). Dit soort handelingen vergt organisatorische vaardigheden en inzicht in welke informatie

be-87

langrijk is voor de politie, die bij mensen met een LVB soms onvoldoende aanwezig is (Wilson & Brewer, 1992). Een van de LVB-deskundigen stelde dat hierbij ook het besef van hoe de justitiële keten werkt een rol speelt. Aan slachtoffers met een LVB is het soms moeilijk uit te leggen dat het niet gaat om de mening of het perspectief van het slachtoffer, maar om het juridisch rond krijgen van een zaak (DK8). Een andere geïnterviewde LVB-deskundige benadrukte in deze context nog eens dat de groep mensen met een LVB heel heterogeen is, en dat de gesignaleerde problemen niet voor ie-dereen gelden (DK7). Dit werd ook duidelijk uit de voorbeelden die door de respondenten werden aangedragen:

Een tijdje terug was er een jongen, ik dacht dat hij een jaar of 19 was. (…) Die moest geld pinnen voor vrienden zogenaamd. Maar dat klopte allemaal van geen kant. Maar daar wilde we dus ook een aan-gifte van opnemen, omdat die jongen...ja er werd duidelijk misbruik gemaakt van het feit dat hij... (…) Maar op het moment dat je aangifte gaat opnemen moet je inderdaad ook wat je zegt van tijden en data en dergelijke moet je allemaal goed hebben natuurlijk. En op het moment dat je bijvoorbeeld gaat vragen "We willen bankafschriften zien" of "Kan je dat regelen bij de bank?" dan loop je wel eens tegen dingen aan waarvan ze denken "Ja ik weet niet hoe dat moet" of "Dat kan ik niet" of "Dat weet ik alle-maal niet". Of ze doen zich voor "Ja dat regel ik wel." (PO1)

Ja, ja, ook hier zou ik willen zeggen, ik ken cliënten die dat heel goed kunnen. Die laten mij weleens sms-jes zien, en die bewaren ze en dat zeggen ze ook: “Nou ik bewaar die want ik ben bedreigd door m’n ex”, ik noem maar iets, dus sommigen weten dat heel goed, hoe te doen. En anderen weten dat veel minder, en ja, die moeten daarin begeleid worden. En als ze al professionele, of anderszins bege-leiding hebben, dan zal dat zeker helpen. (…) Dus niet onderschatten vind ik ook een goede leidraad. (DK7)

Betrouwbaarheid van de verklaring

Terwijl de risico’s op een onvolledige of niet juist begrepen verklaring door veel respondenten be-noemd worden, worden de risico’s op onbetrouwbare verklaringen en de invloed die de manier van verhoren hierop heeft, nauwelijks genoemd. Eén respondent refereert aan de mogelijkheid dat de autoriteit van de politie (“Ze is van de politie en die zit in een uniform dus die zal het wel weten”; PO10/11) er toe kan leiden dat een slachtoffer met een LVB sneller meegaat in de gedachtegang van de verbalisant en dat dit de aangifte kan beïnvloeden. Een andere respondent wijst op het risico dat een verbalisant die niet doorheeft dat hij met een slachtoffer met een LVB van doen heeft, geïrri-teerd raakt doordat de aangifte niet vlot waardoor het slachtoffer juist dichtklapt (AD4).

In de literatuur wordt dit aspect van verhoren zeer uitgebreid behandeld. Juist het horen van mensen met een LVB kent belangrijke risico’s. Moonen en Rispens (2014) benoemen een aantal processen die het risico op een onbetrouwbare verklaring bij mensen met een LVB kunnen vergroten. Naast eerder genoemde problemen met het plaatsen van handelingen in tijd, geheugenzwakte en het wan-trouwen van het eigen geheugen, meer moeite met taalproductie en taalbegrip, het trager verwer-ken van informatie, wisselende concentratie, moeite met structureren van het eigen verhaal en meer moeite met het omgaan met stress (zie eerdere paragraaf over volledig verklaren), stellen zij dat er vaker sprake van een grotere gevoeligheid voor suggestie, instemmingstendenties, meegaandheid, pseudoherinneringen en imaginatie (zie bijvoorbeeld ook: Kebbell & Hatton, 1999).

Kebbell en Hatton (1999) stellen dat de impact van de wijze van vraagstelling op de accuraatheid van herinneringen groter is bij getuigen met een VB dan bij getuigen zonder VB. Een voorbeeld van de invloed van de wijze van vraagstelling wordt gegeven in onderzoek van Cederborg en Lamb (2006 in Cederborg, Danielsson, La Rooy & Lamb, 2009). Hieruit bleek dat wanneer sturende vragen herhaald

88

werden (woordelijk of geparafraseerd), de antwoorden van kinderen en jongeren met een VB in 40% van de gevallen veranderden. De verandering van het antwoord vond al plaats na de eerste herhaling van de vraag, maar hoe vaker een vraag herhaald werd, hoe waarschijnlijker het was dat het ant-woord veranderde. Perlman, Ericson, Esses, en Isaacs (1994) vonden dat respondenten met een LVB vooral moeite hadden met het negatief beantwoorden van specifieke vormen van sturende vragen, naar verwachting omdat zij moeite hebben om tegen een autoriteitsfiguur in te gaan. De kans dat zij een fout antwoord geven wanneer de vraag woorden bevat die zij niet begrijpen, wordt versterkt door terughoudendheid om dit toe te geven (Ericson & Perlman, 2001). In een ander onderzoek concludeerden Cederborg en Lamb (2008) - na het analyseren van interviews door politie met slacht-offers met een VB - dat in Zweden in de praktijk vaak vragen werden gesteld die het risico op een inaccurate verklaring vergroten.

Ook in situaties waar slachtoffers met een LVB de rol van getuige hebben en hen gevraagd wordt om aan de hand van bijvoorbeeld foto’s een verdachte te identificeren lijkt extra aandacht nodig. Ericson en Isaacs (2003) vonden dat mensen met een VB, hoewel zij even vaak als mensen zonder VB een echte dader op een foto herkenden, daarnaast vaker een verkeerde als dader aanwezen. Mensen met een VB zijn volgens hen gevoeliger voor raden, bijvoorbeeld omdat zij denken dat dit van hen verwacht wordt en zij graag meewerken met autoriteitspersonen. Zowel directe als indirecte vormen van druk op het slachtoffer kunnen hierbij een rol spelen .

De relatieve gevoeligheid van mensen met een LVB voor suggestieve vragen, geneigd zijn tot confa-bulatie (herinneringsvervalsing) en om instemmend (positief) te antwoorden op vragen, lijkt onaf-hankelijk van de inhoud daarvan (Clare & Gudjonsson, 1993). Mensen met een VB kunnen overigens wel degelijk goede getuigenverklaringen geven wanneer zij hierbij de juiste ondersteuning krijgen (zie bijvoorbeeld: Ericson & Isaacs, 2003; Kebbell & Hatton, 1999; Manzanero, Contreras, Recio, Alemany & Martorell, 2012; Perlman et al., 1994).