Het doel van onderzoeksjournalistiek: de watchdog role vs. de correlation role

In de interviews komen de twee in de literatuur beschreven rollen van onderzoeksjournalisten in de maatschappij - de watchdog role (het controleren van de macht) en de correlation role (inzicht geven aan de burger) - duidelijk naar voren. Soms staan deze rollen tegenover elkaar, maar veel vaker worden ze op-gevat als verlengde van elkaar: men dicht zich een watchdog role toe, omdat de ‘mondige burger’ bediend moet worden, of men wil het publiek informeren, inzicht geven en bewust maken van misstanden ten

17 Respondenten A, B, D, E, F, H; alleen de Vlaamse respondenten brengen hun taak onmiddelijk in verband met het ‘verbeteren’ en van de samenleving en hun ‘waakhond-rol’.

18 Respondent F

19 Respondent D

20 Respondent B

21 Respondent F

behoeve van het democratisch systeem. Het ‘maatschappelijk belang’ wordt volgens de respondenten

al-leen gediend wanneer aan beide voorwaarden – controle van de macht en het informeren van de burger – wordt voldaan. Het verschil in visie tussen respondenten komt voort uit het aspect dat zij als uit-gangspunt nemen.

De ene groep legt de prioriteit van onderzoeksjournalisten bij het controleren van de politieke, institutionele en economische macht: corruptie moet worden onthuld en misstanden moeten aan de kaak worden gesteld. Het uitgangspunt van deze groep kan gezien worden als de ‘klassieke’ invulling van de onderzoeksjournalistiek als watchdog (al is men het er over eens dat die term nogal ouderwets aandoet). Het gaat er om “goed na te gaan of mensen die door het volk verkozen zijn om bestuur op poten te zetten, dat goed doen”23. De een spreekt over “randjes”24 aan de macht, een ander stelt ronduit dat “macht corrumpeert”25.

Onderzoeksjournalisten dienen daarom “argwanend”26 te zijn, of tenminste een “gezond wan-trouwen”27 te koesteren tegenover invloedrijke personen en instellingen. Een tv-journalist stelt: “als je niet controleert, dan geloof ik wel dat je meer excessen krijgt”28. Niet alleen de macht van de overheid is daarbij voorwerp van onderzoek, ook bedrijven en organisaties zijn onderdeel van het aandachtsge-bied van de onderzoeksjournalist. Doel is misstanden aan het licht te brengen en corruptie, overtredingen en gebroken beloften aan de kaak te stellen. Met hun publicaties en uitzendingen hopen ze een bijdrage te leveren aan een ‘betere wereld’. Door publiciteit kan aan misstanden een eind worden gemaakt en kunnen corrupte individuen gedwongen worden te vertrekken. De respondenten hebben overigens niet de illusie dat alléén journalisten de controlerende macht vormen in de democratie, al dichten ze zichzelf wel een scharnierfunctie toe: “heel vaak is het toch zo dat wanneer het parlement echt z’n controlerende taak hard speelt, dat gebeurt in reactie op en in samenspraak met de journalis-tiek”29.

De aanhangers van de tweede visie leggen het zwaartepunt bij de burger (correlation role). De vra-gen die onderzoeksjournalisten beantwoorden en de ontwikkelinvra-gen die zij blootlegvra-gen of de problemen die zij aankaarten, moeten burgers helpen om hun leven te leiden, in de hand te houden en vorm te geven. Onderzoeksjournalisten hebben “een informerende rol, een onthullende rol en ook een

23 Respondent C 24 Respondent B 25 Respondent A 26 Respondent D 27 Respondent B 28 Respondent F 29 Respondent D

duidende rol”30. Ze moeten burgers inzicht geven in maatschappelijke processen en het functioneren van specifieke onderdelen in de samenleving:

“Dat je laat zien hoe op dat niveau [ministeries, bedrijven, bestuurslagen], in die wereld, besluiten worden geno-men, mensen elkaar vragen, verwachtingen hebben rondom elkaar, hoe ook - heel belangrijk - een bepaalde geschiedenis tussen mensen enorm bepalend is voor wat er vervolgens gebeurt. Dat levert dus niet op dat de staat twee miljard is misgelopen of dat soort dingen, maar het levert wel een ongelooflijk prachtig inkijkje op. Ik denk dat je daar een heleboel inzichtelijk maakt.”31

Kortom: onderzoeksjournalisten voorzien burgers van gereedschap - informatie en duiding - om goed te kunnen functioneren in de maatschappij en die (enigszins) te kunnen doorgronden.

Deze twee perspectieven op onderzoeksjournalistiek overlappen waar het gaat om maatschap-pelijke betrokkenheid en de overtuiging van de noodzaak van het democratisch systeem om een samenleving te laten functioneren. Zonder democratie is (onderzoeks)journalistiek immers een moeilij-ke exercitie (Van Eijk, 2005; Protess, 1991, Kovach & Rosenstiel, 2007). Maar ook andersom is dat wat onderzoeksjournalisten betreft het geval: zonder onderzoeksjournalistiek geen goed functionerende democratie en dus onvoldoende mogelijkheden voor burgers om hun leven (zorgeloos) te kunnen lei-den.

De twee visies verschillen echter in belangrijke mate waar het gaat om de positie die aan de bur-ger wordt toebedeeld. De eerste categorie onderzoeksjournalisten positioneert zichzelf als intermediair tussen de burger en de politiek, overheid en andere machtige instituten (bedrijven, instellingen, organi-saties). Onderzoeksjournalisten fungeren daarbij als plaatsvervangende controleurs die het ‘algemeen belang’ of het ‘maatschappelijk belang’ in het oog houden en schendingen ervan aan de kaak stellen. Zoals Kamerleden worden gekozen om burgers te vertegenwoordigen in het parlement, zo acteren onderzoeksjournalisten als afgevaardigden om die volksvertegenwoordigers, ceo’s en organisaties te controleren. Feitelijk geven burgers hun verantwoordelijkheid om de overheid kritisch te volgen daar-mee uit handen en komen zij daardaar-mee grotendeels buitenspel te staan.

De andere groep onderzoeksjournalisten gaat daarentegen uit van de wensen en benodigdheden van de burger. Zij bedient een publiek van individuele, mondige burgers dat op de hoogte moet worden gebracht van wat er speelt op allerlei niveaus. Deze groep vertegenwoordigt niet zozeer de belangen van burgers bij de ‘macht’, maar brengt burgers op de hoogte van wat er gebeurt op dat niveau.

30 Respondent G