1.2 Een complexe geschiedenis
4.2 De Tweede Wereldoorlog als vergelijkingsmateriaal
Uit bovenstaande geciteerde stukken blijkt dat in de beeldvorming over de Balkan verwijzingen naar de geschiedenis duidelijk aanwezig zijn. Dit geld miss het meest voor de vergelijkingen met de Tweede Wereldoorlog. Zo publiceert de trouw op 7 september een artikel met daarin een uitspraak van paus Johannes Paulus II waarin hij de vergelijking maakt tussen ‘de beelden uit Bosnië’ en de Tweede Wereldoorlog, om vervolgens te pleiten voor ‘ingrijpen om erger te voorkomen’.172 Deze vergelijking tussen de twee gebeurtenissen is ook terug te vinden in de Volkskrant van 21 juli:
169
E. de Vrij, ‘Explosieve erfenis van Tito. Ex-Joegoslavië is één wapendepot’ Telegraaf, 28-07-1992170
ANP, ‘We lachten ons dood om iedere nieuw staakt het vuren’ Trouw, 04-augustus, 1992.171
H. J. Hazewinkel, ‘Ook zonder de moord in Sarajevo was de Eerste Wereldoorlog uitgebroken’ Trouw, 5 mei 1992.Meer dan twee miljoen mensen hebben hun huizen verlaten, op de vlucht voor het geweld of verdreven door voornamelijk Servische
milities die 'etnisch zuivere gebieden' willen creëren. De nieuwe republieken in het oude Joegoslavië en hun buurlanden spreken over de
'ernstigste vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog. De Europese landen, binnen en buiten de EG, hebben de morele plicht
te helpen bij de opvang en de verzorging van de mensen die huis en haard hebben verloren.173
Door het maken van de associatie met de Tweede Wereldoorlog wordt de intensiteit van de oorlog en de situatie van de slachtoffers benadrukt. Door het benadrukken van deze intensiteit legitimeren zij op morele wijze hun pleidooi voor ingrijpen. Daarnaast wordt in beide artikelen gepleit voor het ondernemen van actie; er wordt gesproken van ‘de morele plicht te helpen bij de opvang en de verzorging van de mensen die huis en haard hebben verloren’.
De associatie met de Tweede Wereldoorlog wordt ook op een andere manier gemaakt. Zo worden de etnische zuiveringen die plaatsvonden enkele keren een genocide genoemd. Dit gebeurt onder andere in de Volkskrant van 19 november.174 De aanleiding van het artikel is een uitspraak van de Commissaris voor de Vluchtelingen van de Verenigde Naties over het heersende voedseltekort in Bosnië. Op deze uitspraak reageerden Margaret Thatcher en Ronald Reagan met een verklaring waarin zij oproepen tot actie, al wordt deze vergelijking niet letterlijk gemaakt:
Margaret Thatcher en Ronald Reagan, hebben gisteren opgeroepen een einde te maken aan de 'poging tot genocide. In
hun verklaring staat dat de wereld getuige is van een herhaling van een van de donkerste periodes in de moderne geschiedenis.
'Het is een poging tot genocide op mensen die eeuwenlang met hun buren in vrede hebben geleefd.' In de verklaring wordt opgeroepen een eind te maken aan de wreedheid en wordt gewaarschuwd voor uitbreiding van de tragedie die Bosnië beheerst. De Bosnische vluchtelingen zullen alle hulp nodig hebben, anders zullen er nog ontelbaar veel meer sterven, aldus
de brief.175
Ook hier wordt door de associatie met het begrip genocide de ernst van de situatie benadrukt. Vervolgens wordt met de woorden dat ‘de wereld getuige is van een herhaling van een van de donkerste periodes in de moderne geschiedenis’ de vergelijking met de Tweede Wereldoorlog gemaakt. Hier gaat de journalist zelf verder op in en pleit net als Thatcher en Reagan voor ingrijpen van de internationale gemeenschap in Bosnië. Toch maakt de auteur onderscheid 173 ‘EG en Vluchtelingen’ Volkskrant, 21-07-1992.
174
’Voormalig wereldleiders: ‘maak een eind aan de poging tot genocide in Bosnië’. Sarajevo heeft nog voor één week eten’ Volkskrant, 16-11-1992.tussen de genocide en etnische zuivering. In 1992 zijn er (nog) geen kranten die het woord genocide structureel op de gebeurtenissen in Bosnië plakken. Wel wordt er onderzocht of de etnische zuiveringen als genocide aangemerkt kunnen worden. Zo publiceren de NRC en de Volkskrant op respectievelijk 25 september en 28 augustus een artikel over deze vraag.176 De NRC naar aanleiding van een rapport van de Helsinki Watch voor de Verenigde Naties en de Volkskrant na een uitspraak van de Duitse minister van buitenlandse zaken dat zijn regering de Servische leiders voor een internationale rechtbank voor oorlogsmisdaden wil brengen en aan wil klagen voor genocide.
Het synoniem voor genocide is Volkerenmoord, oftewel het systematisch uitroeien van een etnische groep, ras of bevolkingsgroep. Stijn Vervaet betoogt in ‘Intersecting Memories in Post-Yugoslav Fiction: The Yugoslav Wars of the 1990s through the Lens of the Holocaust’ dat dit niet het geval is geweest in Bosnië en de rest van voormalig Joegoslavië.177 Hij is van mening dat het woord genocide hier gebruikt wordt om de koppeling met de Tweede Wereldoorlog te maken. Hij beargumenteert dat de situatie is Bosnië verschrikkelijk is, maar het is volgens hem een etnische zuivering en geen genocide. Etnisch zuiveren wil zeggen: op grond van ras of afkomst verjagen en/of doden van mensen die volgens een ideologie niet thuishoren in een land of gebied. Een genocide is het systematisch uitmoorden van een bepaald volk of ras. De meeste journalisten ventileren eenzelfde soort mening in de artikelen die zij leveren. Zij benoemen de gebeurtenissen niet als genocide, maar stellen hier vragen bij en bestempelen (als ze er een begrip aan toekennen) het als etnische zuivering. Toch zegt de associatie met de Tweede Wereldoorlog genoeg over het beeld van de oorlog dat enkele correspondenten proberen over te brengen aan het publiek. Dit komt ook weer sterk naar voren in een artikel van de Telegraaf op 14 augustus waarin het volgende te lezen is:
Al 47 jaar komen er op gezette tijden series op het televisiescherm, zoals Holocaust, Shoah, Nacht und Nebel. Als daar soms een vraagteken bij werd geplaatst, was het antwoord
steevast: "We moeten onze kinderen tonen wat er toen plaatsvond, opdat zoiets nooit meer kan gebeuren". Thans, 47
176
‘VN moeten genocide beëindigen’, NRC Handelsblad, 25-09-1992 en ‘VNhervatten vandaag hulpvluchten op vliegveld Sarajevo’, Volkskrant, 20-08- 1992.
177 S. Vervaet, ‘Intersecting Memories in Post-Yugoslav Fiction: The Yugoslav Wars of the 1990s through the Lens of the Holocaust’ in: V. Beronja en S. Vervaet, ed., Post-Yugoslav
Constellations. Archives, Memory, and Trauma in Contemporary Bosnian, Croatian, and Serbian Literature and Culture (Berlin: De Gruyter, 2016), 101-102.
jaar na de Tweede Wereldoorlog, is er een 'etnische schoonmaak' aan de gang in het voormalige Joegoslavië. We zien beelden van mensen die zélfs worden aangevallen op het moment dat ze hun
vermoorde familieleden ter aarde bestellen. Honderden concentratiekampen blijken te zijn ingericht waar tienduizenden
etnisch anderen' bijeengedreven worden. En de televisie onderstreept dat nog eens door ons kampbewoners te laten zien
die kennelijk onder een onmenselijk regime leven. Zijn al die vreselijke tv-series dan voor niets geweest? Het lijkt erop, want al
de landen die nog steeds de gruwelen herdenken van de Tweede Wereldoorlog 'opdat zoiets nooit meer kan gebeuren' leggen de oorlogsmisdadigers van dit moment, geen strobreed in de weg.178
Door de situatie in Bosnië te associëren met de Tweede Wereldoorlog worden deze gebeurtenissen in dit frame geplaatst. Door het gebruik van het begrip genocide weet de media het beeld bij het publiek te beïnvloeden en op deze manier de ernst van de situatie in Bosnië duidelijk te maken.