De Balkan als kruitvat

In het deelonderzoek ‘In Sarajevo wordt geschoten, in Geneve gepraat; een onderzoek naar de berichtgeving in vier landelijke dagbladen over het conflict in voormalig Joegoslavië van januari tot en met december 1993 is voor het jaar 1992 een tabel weergegeven van het aantal artikelen en uitspraken over het conflict in voormalig Joegoslavië in augustus 1992.163

Dagblad aantal artikelen aantal uitspraken

N In % N In % De Volkskrant 181 31.3 950 35.1 NRC Handelsblad 200 34.5 860 31.8 Trouw 105 18.1 461 17.0 Telegraaf 93 16.1 436 16.1 Totaal 579 100.0 2707 100.0

Tabel 4 Aantal artikelen en uitspraken in augustus 1992, bron: In Sarajevo wordt geschoten, in Geneve gepraat.

Met uitspraken wordt hier koppen en leads in de kranten bedoelt. Uit deze tabel kan al een kleine conclusie worden getrokken. De twee kwaliteitskranten (NRC en Volkskrant) plaatsen allebei meer over de oorlogen (ongeveer het dubbele van de Trouw en de Telegraaf). Belangrijk hier is te beseffen dat het woord kwaliteitskrant niet staat voor een betere kwaliteit van de artikelen, maar voor de verhouding informatie/amusement. Daarnaast bevat de NRC meer artikelen dan de Volkskrant terwijl de Volkskrant hoger scoort op het aantal uitspraken. Dit duidt op een wat uitgebreidere beschrijving van nieuws in de koppen en de leads van deze krant. Dat wil zeggen dat de NRC en de Volkskrant dieper op het conflict ingaan dan de andere twee kranten. Zij plaatsen meer achtergrondartikelen met een diepere analyse.

In het eerste hoofdstuk heb ik onder andere Maria Todorova aan het woord gelaten. Zij meent dat het westerse beeld dat nu over de Balkan bestaat, gebaseerd is op ideeën over een eeuwenlang conflict tussen de verschillende

163

etnische groepen die daar leven. Volgens haar wordt de Balkan gezien als een soort kruitvat dat elk moment kan ontbranden. Als er wordt gezocht op de begrippen ‘lont’ en ‘crisis’ komen deze in vergelijking met het begrip ‘geweld’ niet beduidend veel voor.164 _{Naar mijn mening is het echter wel belangrijk om} naar inhoud van deze berichten te kijken. Bij een inhoudsanalyse valt namelijk op dat het beeld dat Todorova schetst terug te zien is in de berichtgeving.

Zo publiceert de Volkskrant op 1 juni 1992 een interessant artikel. Het is een ingezonden stuk, geschreven door Shlomo Avineri, hoogleraar politicologie aan de Hebreeuwse universiteit van Jeruzalem. Het artikel is geplaatst op de forumpagina. Een artikel op een forumpagina heeft vaak als doel een debat op gang brengen of reageren op een ander artikel. Het representeert daarmee niet automatisch de mening van de redactie. Zijn ideeën hierover komen echter wel overeen met de ideeën van correspondenten over de verschillende etnische groepen die ik terugzie in de Nederlandse media. Of Avineri het artikel speciaal voor de Volkskrant heeft geschreven is niet te zeggen (het is vertaald door Ruben Verhasselt). Avineri probeert in dit artikel het publiek te laten nadenken over de inrichting van de moderne staat en de manier waarop, in voormalig Joegoslavië, verschillende nationaliteiten een rol spelen in de vorming en de mislukking van deze staat. In dit artikel zoekt hij de oorzaak van de oorlog in de geschiedenis van het gebied.

‘Atlassen die gedrukt zijn aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog lijken actueler dan die van vorig jaar. Als je Servische leiders hoort protesteren dat westerse dreigementen hen niet raken aangezien zij vierhonderd jaar Turkse overheersing

hebben overleefd, dan vraag je je zelfs af of we niet verder terug moeten gaan. Is de grens tussen Servië en Kroatië misschien ook de historische grens tussen het Ottomaanse en het Habsburgse rijk? En misschien gaat het uiteindelijk om de scheidslijn tussen het orthodox katholieke Oost-Romeinse of Byzantijnse en het rooms-katholieke West-Romeinse Rijk? Herhaalt de geschiedenis

zich?Na de gebeurtenissen in Joegoslavië en de voormalige Sovjet- Unie staat geen enkele grens meer vast. Iedere grens kan

de inzet worden van aanspraken, eisen en gewelddadige conflicten’.165

Uit dit citaat blijkt dat de auteur de oorzaak van het uitbreken van de oorlog herleidt naar de verschillende opdelingen van de Balkan. Vooral de laatste zin is belangrijk. Doordat door alle verschillende opdelingen en overheersingen van- en over het gebied geen grenzen meer bestaan is het ‘geoorloofd’ om oorlog te voeren over een nieuwe verdeling. Met deze zin doelt Averini op de verschillende volkeren die onder het juk van de Serviërs uit willen. Hij legitimeert op deze manier het uitbreken van de oorlog. Ook haalt Avireni de Tweede Wereldoorlog aan. ‘Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en de Duitse invasie, die werden aangemoedigd door de interne conflicten, verdween de staat in een maalstroom van vijandschap, geweld, moord en doodslag.’166 _{Meer dan dit zegt} de auteur niet over deze grote gebeurtenis. Opvallend is dat hij in deze twee zinnen weer een van de oorzaken van het conflict in dit gebied toeschrijft aan de etnische tegenstellingen (interne conflicten).

Verder in het artikel bespreekt de auteur de tijd onder Tito.167 _{Volgens hem} hadden de Serviërs in deze periode wel hegemonie, maar was deze gebaseerd op een gemeenschappelijk element tussen alle groepen. Deze gemeenschap bestond uit overeenkomsten in dialecten, alfabetten en gemeenschappelijke culturele tradities. Toch leidde een gebrek aan gemeenschappelijke identiteit tot opstand van de Kroaten en Bosniërs die zich onderdrukt voelden door de Serviërs. Avineri meent dat door deze interne conflicten de democratie in voormalig Joegoslavië nooit een kans heeft gehad. Volgens hem zag iedere groep zag zichzelf bedreigd door andere groepen. De partijen organiseerden zich op etnische grondslag: Serviërs aan de ene en Kroaten aan de andere kant. Avineri eindigt het artikel met de koppeling van het verleden (Tweede Wereldoorlog) naar het heden (de Balkanoorlogen) met de volgende opmerking: ‘de geschiedenis herhaald zich (natuurlijk) niet, maar mensen worden volgens hem steeds weer voor het (nationale) vraagstuk gesteld, waar zij in het verleden ook al mee worstelden’.168

Ook berichten in de Telegraaf benoemen de Balkan als een kruitvat dat elk moment kan ontbranden. In het artikel ‘Explosieve erfenis van Tito. Ex- Joegoslavië is één wapendepot’ van Hans de Vreij is het volgende te lezen: ‘En in april gebeurde wat iedereen had gevreesd: de vonk sloeg in het etnische

165

166

167

mengvat — beter gezegd kruitvat — Bosnië-Hercegovina.’169 _{Dit doet hij later in} het artikel nog een keer, maar dan met het woord kruitvat. ‘Volgens Majoor Boersma is het werk nog lang niet af. Over hoelang de VN-troepen nog in het uiteengevallen Joegoslavië zullen blijven, is hij kort. „Het formele antwoord: twaalf maanden. Het informele: jaren en jaren". Bosnië-Hercegovina is in zijn ogen een kruitvat. „Ik zie geen oplossingen".’170 _{Deze artikelen bevestigen de} bewering van Todorova. De Balkan wordt in het westen gezien als een gebied waar eeuwenlange etnische tegenstellingen uiteindelijk zullen leiden tot een conflict.

Niet alle berichten in de kranten zijn zo stellig hierover. Zo publiceert Trouw op 5 mei het artikel ‘Ook zonder de moord in Sarajevo was de Eerste Wereldoorlog uitgebroken’.171 _{De auteur van dit artikel meent dat ons westerse} beeld van de Balkan als kruitvat niet helemaal klopt. Men er nog steeds vanuit mag gaan dat ‘het grootste deel van de bevolking van wat eens Joegoslavië was er de ' voorkeur aan geeft in vrede te leven. En dat het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog zonder de moord op Frans Ferdinand ook wel had plaatsgevonden. Concluderend kan hier gesteld worden dat het beeld dat Todorova aanwijst in de Westerse manier van denken, de etnische tegenstellingen en onderlinge spanningen die enkel tot een uitspatting van geweld kunnen komen is terug te zien in de artikelen. Het gewelddadige frame is prominent aanwezig in de berichtgeving over de oorlog in Bosnië.