De buurt en de bewoners: verschillen en overeenkomsten

Een belangrijk verschil tussen de twee hallen is de buurt waarin ze staan. De buurten verschillen namelijk op diverse punten van elkaar. Daar waar World of Food in de relatief jonge buurt in Zuidoost staat, is de Foodhallen gevestigd in een oude arbeiderswijk in Amsterdam-West.

Woningen rondom de Foodhallen dateren uit diverse perioden. Een deel van de woningen stamt uit het begin van de twintigste eeuw. Een deel is splinternieuw en een deel is gerealiseerd in de jaren tachtig van de vorige eeuw tijdens een eerdere vernieuwingsgolf in de buurt. De buurt staat als van oudsher bekend als een volksbuurt waar arbeiders wonen. Kloppend hart van de buurt is de Ten Katemarkt in de Ten Katestraat waaraan ook één van de ingangen van de Hallen is gevestigd. Dit is in een zijstraat van de Kinkerstraat: een winkelstraat waardoor trams rijden en waar sinds jaar en dag verschillende winkels en horeca zijn gevestigd. De buurt heeft hierdoor een levendig karakter.

Dit karakter verschilt sterk van het karakter van de buurt rondom World of Food. World of Food staat vlak langs een afrit van de Gooiseweg: de verbindingsweg tussen Amsterdam Zuidoost en het centrum van Amsterdam. Rondom World of Food staat een kantoorpand, zijn studentenwoningen en is in de nabije verte aan de ene kant een woonwijk en aan de andere kant de gerenoveerde honingraatflat genaamd Daalwijk te zien. Anders dan in Amsterdam-West is World of Food niet opgegaan in de omgeving. De voormalige garage staat relatief solitair in de D-wijk. De woningen in de buurt bevinden zich op

loopafstand, desondanks is de directe omgeving van World of Food weids en rustig. Rondom de Foodhallen is veel levendigheid in de vorm van bewoners en bezoekers aan De Hallen, de markt en het winkelgebied in de Ten Katebuurt. De omgeving waar De Foodhallen zich in bevindt, is aanzienlijk minder open. Gebouwen zijn dicht op elkaar gebouwd.

Gezien de geschiedenis van Amsterdam-Zuidoost is het weidse karakter van de directe omgeving van World of Food niet merkwaardig. Het stadsdeel Zuidoost is immers

57 van oudsher weids opgezet. De buurt waar World of Food staat is onderdeel van de Bijlmer, de wijk die eind jaren zestig van de vorige eeuw is gerealiseerd en ruimte bood aan

Amsterdammers die elders in de stad geen woning konden vinden. Naast de typische honingraatflats is vooral het vele groen kenmerkend voor de wijk. Mensen woonden, voordat veel van de flats werden gesloopt, dicht op elkaar in de flats en hadden buiten juist volop ruimte in de vele parken en groenstroken. De structuur van de wijk is dus van oudsher volkomen anders dan de wijk in Amsterdam-West. Daar woonden mensen ook in kleinere woningen dicht op elkaar, maar waren er geen groenstroken en parken. Wel waren er voor de bewoners in Amsterdam-West in de directe omgeving tal van voorzieningen.

Naast het historische en architectonische verschil is ook de afstand van beide

buurten tot het centrum van Amsterdam belangrijk om te noemen. De Foodhallen en World

of Food liggen respectievelijk ongeveer drie en bijna negen kilometer van het Centraal

Station in Amsterdam. Zuidoost ligt dus op enige afstand van het centrum van Amsterdam en is het makkelijkst te bereiken met het openbaar vervoer en de auto. Zowel lopen als fietsen is voor de meeste mensen geen optie vanwege de afstand en de route. Een deel van de fiets- en/of wandeltocht gaat door een onbewoond stuk. Hierdoor ligt de buurt

gevoelsmatig nog verder weg. Dit in tegenstelling tot het stadsdeel West. Dit stadsdeel grenst aan het centrum van Amsterdam. Bezoekers hebben verschillende mogelijkheden om het stadsdeel te bezoeken. Zowel lopend, als op de fiets en met de auto en het openbaar vervoer is het gebied makkelijk te bereiken. Voor automobilisten geldt overigens wel dat zij te maken hebben met hoge parkeerkosten als zij hun auto willen parkeren in de buurt van de Foodhallen. Rondom World of Food kan gratis geparkeerd worden op het parkeerterrein voor het gebouw en in de garage in het complex zelf.

Beide buurten kennen een andere geschiedenis en hebben door de jaren heen met ander soort problemen te maken gehad. Wat de buurten vandaag de dag met elkaar gemeen hebben, is dat de ze beide een groeiende groep mensen een thuis bieden. In West gaat dat voortvarender dan in Zuidoost. Daar staat het stadsbestuur voor de uitdaging nieuwe bewoners aan te trekken. Om dat doel te bereiken, zet het stadsdeel in op onder andere studenten. Door hen woningen aan te bieden, hoopt het stadsdeel dat er in de buurt meer bedrijvigheid zal ontstaan en dat de jonge bewoners na hun afstuderen in de buurt blijven wonen. Uit cijfers van de gemeente is echter gebleken dat dit niet gebeurt. De

58 bereikbaarheid en het imago van het stadsdeel zorgen ervoor dat nieuwe bewoners tot nog toe voor woningen in andere buurten hebben gekozen.

Al jaren heeft het stadsdeel Zuidoost als streven meer nieuwe bewoners aan te trekken en de leefbaarheid in de buurt te vergroten. Om aan deze wens te kunnen voldoen, is in de afgelopen decennia onder meer een groot deel van de karakteristieke Bijlmer-flats gesloopt en vervangen voor laagbouw. Door de dwingende structuur van de wijk zoals die in de jaren zeventig van de vorige eeuw is gerealiseerd, kent de wijk verschillende

woongebieden met daaromheen veel groen. Het groene karakter is met de komst van de laagbouw behouden gebleven: dit geeft de buurten in Zuidoost een vriendelijk karakter, maar zorgt er ook voor dat buurten op zich staan en niet in elkaar overvloeien. Een

horecagelegenheid als World of Food komt onder meer daardoor solitair te staan. Verderop in dit hoofdstuk wordt verder ingegaan op deze waarneming. Het stadsdeel kent weinig ‘gezellige’ pleinen, buurten en horecagelegenheden waar mensen kunnen neerstrijken. Voor het type nieuwe bewoners waar het stadsdeel op doelt, zijn dergelijke plekken van groot belang. Dit sluit volledig aan op wat Richard Florida noemt als beweegredenen voor met name creatieven om in een buurt te gaan wonen. Zuidoost is tot nog toe niet bijster

succesvol geweest met het aantrekken van deze creatieven. Voor deze potentiële bewoners is in het stadsdeel volop werkplek, maar mist dus de cruciale mogelijkheid om te recreëren op een manier die dit type bewoner prettig vindt.

In Amsterdam-West is in tegenstelling tot in Zuidoost heel veel horeca. In de directe omgeving van De Hallen zijn tientallen eet- en drinkgelegenheden te vinden. Voor zowel bewoners als voor bezoekers is er dus volop mogelijkheid om te recreëren. In de laatste jaren zijn nieuwe woningen in het gebied gerealiseerd. Deze woningen zijn middenin de bestaande wijk gebouwd en zijn zodoende volkomen opgegaan in de buurt. Het stadsdeel is zich bewust van de grote druk op het gebied en heeft daarom maatregelen getroffen om de overlast van bezoekers te minimaliseren. Daar waar in West de ontwikkeling van

gentrificatie in goede banen geleid moet worden en het stadsbestuur de diversiteit en leefbaarheid van de wijk in stand probeert te houden, is in Zuidoost het tegenovergestelde aan de hand. Daar is men nog bezig de buurt aantrekkelijk te maken voor nieuwe bewoners door woningen en zoveel mogelijk interessante voorzieningen te creëren.

59 Naast de woningbouw zijn ook de bewoners in de twee buurten erg verschillend. In

Amsterdam-Zuidoost woont sinds enkele decennia een grote populatie Surinaamse

bewoners. Deze hebben zich na de onafhankelijkheid van Suriname in 1975 in groten getale in het stadsdeel gevestigd. In de jaren tachtig volgde de komst van een grote groep

Afrikaanse bewoners. Een groot deel van deze bewoners is niet lang in de Bijlmer blijven wonen.131 _{Zij zijn rond de jaren negentig verhuisd naar onder meer Almere en Hoofddorp} toen in die steden nieuwe wijken verrezen. Nog steeds wonen veel Surinaamse en

Afrikaanse mensen in Zuidoost. Naast deze twee groepen bewoners vindt men inwoners van allerlei afkomst naast de Nederlandse. Dit draagt bij aan de diversiteit in de buurt. Dit is onder meer terug te zien aan de winkels, gebedshuizen en scholen in de buurt. In het stadsdeel zijn bijvoorbeeld drie moskeeën, vier hindoeïstische tempels en ongeveer 150 verschillende soorten kerkgemeenschappen te vinden.132 _{Naast afkomst is economische} redzaamheid van de bewoners ook opvallend. In het stadsdeel wonen veel mensen die genoodzaakt zijn gebruik te maken van een uitkering.133

In Amsterdam-West is de bevolkingssamenstelling anders dan die in Zuidoost. Er wonen meer blanke Nederlanders in Amsterdam-West dan in Zuidoost en er wonen, anders dan in Zuidoost, bijvoorbeeld ook meer mensen met een Noord-Afrikaanse en Turkse achtergrond. Deze mensen zijn in Zuidoost in de minderheid. In de buurt rondom De Hallen is mede daardoor een andere diversiteit aan winkels te vinden dan in Zuidoost. Economisch hebben de inwoners van Amsterdam-West het beter dan de inwoners van de Bijlmer.134 _Dit verschil valt voor een groot deel te wijten aan de woningbouw in Amsterdam-West en de aantrekking van dat stadsdeel op jonge, vermogende bewoners. Deze nieuwe bewoners kopen of huren woningen in het hogere segment en geven met het hun aanwezigheid en hun woon- en werkbehoeften het stadsdeel een nieuwe impuls. In Amsterdam-Zuidoost is deze ontwikkeling nog niet op te merken, maar wordt daar met de bouw van verschillende wooncomplexen wel op aangestuurd.

131 _{Engelen, Marcel van. De Groene Amsterdammer. ‘Amsterdam groeit etnisch uiteen. Hoe}

een zwarte wijk nog zwarter werd.’21 maart 2012.

<https://www.groene.nl/artikel/hoe-een-zwarte-wijk-nog-zwarter-werd>.

132 _{Meershoek, Patrick. Het Parool. ‘Er zijn in Zuidoost meer kerken dan cafés te vinden.’ 29}

november 2017. 10 juni 2019. <https://www.parool.nl/columns-opinie/er-zijn-in- zuidoost-meer-kerken-dan-cafes-te-vinden~bb411282/>.

133 _{Gemeente Amsterdam. Stadsdeel Zuidoost. ‘Gebiedsplan Zuidoost 2016’ 26 januari 2016. 10 juni 2019.}

<http://www.amkoks.demon.nl/div/natuurzoom/gebiedsplan_zuidoost_2016.pdf>.

134 _{Gemeente Amsterdam. Amsterdam in cijfers, jaarboek 2018. 2. De Bevolking. 10 juni 2019.}

60 De veranderende woonomgeving heeft zowel in West als in Zuidoost op momenten voor ophef gezorgd. In Amsterdam-West heeft de komst van De Hallen en de impuls die dat aan de buurt gaf, overlast in de hand gewerkt en ervoor gezorgd dat de prijzen van woningen zijn gestegen. Bewoners hebben hun zorgen en ongenoegen hierover geuit. In Zuidoost is

onlangs hetzelfde gebeurd als reactie op de aankondiging van woningen in het

Mandelapark.135 _{Huidige bewoners vrezen dat met de komst van nieuwe woningen ook een} nieuwe groep inwoners naar het stadsdeel zal trekken en dat zij als gevolg daarvan

langzaamaan het stadsdeel uit geduwd worden. Gezien de ontwikkelingen in Amsterdam- West en diverse andere steden over heel de wereld is deze angst niet geheel ongegrond. 6.2 De twee horecagelegenheden

De observaties geven al veel weg over de verschillen tussen de Foodhallen en World of Food. De hallen hebben als gemene deler dat ze allebei hetzelfde concept als basis hebben:

verschillende kleine horecagelegenheden onder één dak met een algemene bar. Op nagenoeg alle andere punten verschillen de hallen van elkaar.

Zo is om te beginnen de reden voor het ontstaan van de hallen verschillend. In West is de Foodhallen een commerciële onderneming, één die groter is dan de Foodhallen alleen. De eigenaren van de Foodhallen zijn hun onderneming begonnen na het bezoeken van een soortgelijke hal in Spanje en runnen naast de Foodhallen ook andere horecazaken in De Hallen. In Zuidoost is World of Food ontstaan na inmenging van het stadsdeel en nadat er subsidie voor het project is ontvangen. Het doel van de hal aldaar is om de eigen, lokale ondernemers een impuls te geven en de diversiteit van het stadsdeel op de kaart te zetten. Dit verschil verklaart veel van de andere verschillen tussen de hallen.

Zo is de aankleding in de Foodhallen volledig doorgetrokken en ziet men direct bij binnenkomst dat, hoewel de verschillende stands een eigen signatuur hebben, er ook eenheid is gecreëerd door gebruik te maken van hetzelfde basismodel. De centrale bar wordt gerund door het eigen personeel van de Foodhallen. Deze werknemers houden ook de ruimte schoon en opgeruimd door onder meer de vuilnisbakken te legen en tafels af te nemen. Bij de meeste stands hoeft men niet fysiek in de rij te staan, maar kan men gebruik maken van nummers en piepers. Zo kunnen mensen aan een tafeltje zitten en worden ze

135 _{AT5. ‘Bewoners tegen nieuwe woningen Mandelapark: 'We worden weggejaagd'.’ 22 mei 2019}

61 opgeroepen als hun eten klaar is. Alles in de hal is gericht op het bedienen van de bezoekers en hun een prettige ervaring te bezorgen. Dit blijkt uit de aankleding, het schoonhouden van de hal, maar bijvoorbeeld ook uit de heldere bewegwijzering, de mogelijkheid om in de hal zelf geld te pinnen en telefoons op te laden. De standaard wordt hooggehouden. Bezoekers weten daardoor te allen tijde wat zij kunnen verwachten als zij de hal bezoeken.

In World of Food is dit nagenoeg allemaal niet het geval. De verschillende stands hebben allemaal een eigen concept en vormen geen eenheid. Sommige stands zien er verzorgder en netter uit dan andere. Er is geen overkoepelend concept dat voor eenheid zorgt in de hal. Het meubilair binnen vertoont gebruikssporen en er wordt gebruik gemaakt van tl-

verlichting. De openingstijden van de stands verschillen en zijn onduidelijk. Dit heeft als gevolg dat niet alle stands per se open zijn bij het bezoeken van de hal en bezoekers dus ook niet altijd weten wat zij kunnen verwachten. Enkele stands en andere horecagelegenheden in het complex staan leeg. Qua gebruiksvriendelijkheid valt het één en ander te verbeteren in de hal. Zo zijn er verschillende plekken waar onhandige opstapjes zijn en kunnen

rolstoelgebruikers zich niet makkelijk verplaatsen.

Beide hallen zijn in reeds bestaande gebouwen geïmplementeerd. In beide hallen zijn de originele architectuur en originele elementen daarvan in stand gehouden. In de

Foodhallen loopt bijvoorbeeld nog een stuk tramspoor door de hal. In World of Food is

evengoed goed terug te zien dat de hal in een oude parkeergarage is gerealiseerd. Daar waar de bezoeker in de Foodhallen het gevoel heeft in een horecagelegenheid binnen te stappen en op momenten wordt herinnerd aan de geschiedenis van het gebouw, is in World of Food eerder het tegenovergestelde het geval. Daar is de parkeergarage de constante factor en zijn de stands een toevoeging daarop.

Verschillende bezoekers van World of Food komen naar de hal om eten af te halen en dat elders te nuttigen. Hoewel er tal van bezoekers zijn die in de hal zelf eten, nodigt de plek niet uit om er uren achtereen te blijven zitten. In de Foodhallen is dat wel het geval. Daar komen bezoekers met name om ter plaatse te eten en drinken. Mensen kunnen maaltijden meenemen en ook verschillende bezorgdiensten doen de hal aan, maar deze afnemers van maaltijden vormen niet de hoofddoelgroep van de Foodhallen: dat zijn de bezoekers die plaatsnemen in de hal. In World of Food is dat niet per se zo.

Deze verschillen in uitvoering en gedrag van bezoekers maken dat de sfeer in de twee hallen anders is. Een groot deel van de bezoekers van de Foodhallen bezoekt de hal om een

62 avond uit te beleven. In World of Food komen bezoekers daarentegen overwegend om een maaltijd mee te nemen dan wel direct te nuttigen. Het bezoek daar is korter van duur. Bezoekers instaleren zich daar minder lang dan bezoeker in de Foodhallen doen. Bezoekers liepen op de geobserveerde avond in World of Food af en aan en namen zowel binnen als buiten aan de picknicktafels plaats. Verreweg de meesten vertrokken direct als de maaltijd op was. In de Foodhallen bleven bezoekers zitten voor drankjes en meer snacks.

Het bezoekersaantal lag in Amsterdam-West aanzienlijk hoger dan in Zuidoost. Vermoedelijk heeft World of Food te maken met enkele piekmomenten rond het middaguur en aan het begin van de avond en is het bezoekersaantal in de Foodhallen stabieler. Dit heeft dan vermoedelijk als belangrijkste reden het feit dat bezoekers in West naar de hal gaan om een avond uit te zijn en in Zuidoost bezoekers sec een maaltijd afhalen dan wel komen nuttigen.

In het verlengde van het commerciële karakter van de Foodhallen wordt veel aandacht besteed aan de branding van de hal in West. De Foodhallen groeit dankzij de nieuwe vestigingen in Rotterdam en Den Haag (nog te openen) uit tot een merk. Met socialmediakanalen als Instagram en Facebook worden potentiële bezoekers op de hoogte gehouden van onder andere aanstaande evenementen en wordt het merk Foodhallen gepromoot. De eigen website is hier ook onderdeel van. Opvallend is dat de teksten op de website volledig in het Engels zijn geschreven. In Zuidoost wordt een soortgelijke strategie als in West toegepast. Het valt op dat de opzet en uitvoering echter minder professioneel zijn.

63 CONCLUSIE

De vraag ‘Welke gevolgen hebben World of Food in Amsterdam-Zuidoost en De Foodhallen in

Amsterdam-West voor de beide buurten op het punt van gentrificatie?’ was uitgangspunt

voor dit onderzoek. Aan de hand van de analyse van beleidsstukken, observaties van de twee hallen en buurten en door het schetsen van wetenschappelijke noties omtrent gentrificatie kan antwoord gegeven worden op bovenstaande vraag.

Uit dit onderzoek is gebleken dat de beide buurten en hallen erg van elkaar

verschillen. Beide buurten doorlopen een ander traject als het gaat om gentrificatie van de buurt. Hetzelfde geldt voor de twee foodhallen. Het effect daarvan is in beide buurten anders. Uit dit onderzoek blijkt verder dat een foodhal geen garantie is voor direct zichtbare opwaardering van een buurt. Daarop zijn meer factoren van invloed. De buurten hebben met elkaar gemeen dat de gemeente gentrificatie heeft ingezet als middel om de buurt op te waarderen.

Zowel in Zuidoost als in West heeft de gemeente Amsterdam expliciet ingezet op het aantrekkelijk maken van de stad voor jonge, creatieve, nieuwe inwoners en daarmee heeft de gemeente gentrificatie als instrument ingezet. Door de socioloog Richard Florida is dit eerder aangewezen als hetgeen steden nodig hadden om te kunnen groeien en economisch rendabel te blijven. In Amsterdam-West is die aanpak succesvoller gebleken dan in Zuidoost. Uitgaande van het klassieke gentrificatiemodel kan gesteld worden dat de verschillende stadia zoals ze in hoofdstuk 2 zijn omschreven in Amsterdam-West allemaal zijn doorlopen.