Data en casusselectie

In 2015 is er bij de Universiteit Leiden een Capstone 'Grassroots Lobbying' opgezet met als centrale vraagstuk het identificeren van de factoren die het succes- en falen van Nederlandse grassroots initiatieven bepalen. Een aantal studenten deden een scriptonderzoek in het kader van dit project. In elke scriptie stond één of meer casus(sen) van grassroots lobby centraal. Er kon toegang worden verkregen tot de onderzoeken, die verder niet zijn gepubliceerd op één na (zie Mangelsdorf et. al, 2015).

In totaal waren er 13 onderzoeken van de masterscripties Bestuurskunde beschikbaar om de case survey mee uit te voeren.4

In de selectie voor deze cases zijn een aantal criteria in acht genomen: de Nederlandse burgerlobby's moeten onderop uit de

4

In verband met de privacy van de studenten zullen zij hier niet bij naam worden genoemd. In de analyse wordt er naar de scripties verwezen als 'scriptie A' ' scriptie B' etc.

De ontvangende kant draagt bij aan de doelstellingen van de organisatie

1. Geheel: alle doelstellingen worden behaald

2. Gedeeltelijk: er wordt een compromis gesloten

De ontvangende kant draagt niet bij aan de doelstellingen van de organisatie De ontvangende kant erkent de grassroots organisatie 1. Consultatie 2. Onderhandelen 3. Formele erkenning 4. Inclusie Open respons (Invloed) Semi-open respons (Toegang) De ontvangende kant erkent de grassroots organisatie niet Gesloten respons (Geen invloed) Gesloten respons (Geen invloed)

38 samenleving zijn ontstaan, grotendeels op vrijwillige basis werken en worden geleid door burgers. Sommige scripties zijn uitgesloten omdat ze dezelfde casus besproken, of omdat de grassroots lobby niet Nederlands bleek te zijn. In andere scripties zijn meerdere casussen geanalyseerd, waardoor ze konden worden hergebruikt. Daarnaast zijn vijf actuele kwesties toegevoegd die niet het onderwerp waren van een scriptie: de Voedselbank, vrienden van het Singelpark, psychiatrische hulpverlening voor jongeren, het kinderpardon en de euroshopper lobby. Deze casussen zijn gekozen zodat elk type grassroots lobby ongeveer even goed gerepresenteerd is in de data, en er geen bias in de resultaten ontstaat. Samengenomen komt het totaal uit op 18 case studies. Gezien de grootte van belangenbehartiging Nederland lijkt dit een representatieve weergave van de totale doelgroep (Larsson, 1993). In aanvulling op de data uit de scripties is gebruik gemaakt van internetdocumentatie over de casussen, zoals krantenartikelen, position papers, websites, en beleidsdocumentatie. Voor een compleet overzicht van de casussen met een korte beschrijving, en het type mobilisatiedomein waar zij toe behoren, zie onderstaande tabel. CASUS GRASSROOTS ORGANISATIE BESCHRIJVING Consument- en cliëntactivisme Sluiting ziekenhuizen Stichting Red de Sionsberg

Een inspectie in 2011 wees uit dat het Sionsberg ziekenhuis in Oost-Dokkum, Friesland niet voldeed aan de kwaliteitseisen. Hierop wilde de Friesland Zorgverzekeraar geen zorg meer afkopen, wat een failissement tot gevolg zou hebben. Burgerlobby 'Red de Sionsberg' schreef een petitie uit en kreeg massale steun.

Woekerpolis Stichting Woekerpolis

Claim

Het bestaan van woekerpolissen werd onder de aandacht gebracht door het programma Radar. Het programma bedacht het frame 'woekerpolis' voor de verzekeringsproducten die alleen maar verlies opleverden voor de consumenten. Vanuit Radar zijn twee grassroots organisaties ontstaan om de rechten van consumenten te waarborgen:

39 Woekerpolisclaim en Verliespolis. Woekerpolisclaim is tot op heden nog actief in het voeren van collectieve procedures tegen verzekeraars, om zo de gedupeerden te financieel te compenseren. 5

Euroshopper Ikbeneeneuroshopper.

nl

In 2013 kondigde de Albert Heijn aan de Euroshopper producten uit de schappen te willen halen. Fans van het merk, die daarvoor al een website en Facebookpagina hadden opgericht, schreven een petitie uit om het merk te behouden.

Verandering drugsbeleid

Tree of Life Tree of Life is een Nederlandse burgergroep die zich inzet om cannabisgebruikers te voorzien van organische en legaal geproduceerde cannabis. Daartoe willen zij het gedoogbeleid voor de wietteelt oprekken. Persoons

gebonden budget

#PGBalarm Sinds januari 2015 hebben er wetswijzigingen plaatsgevonden met betrekking tot de zorg in Nederland, waardoor de uitbetaling van het PGB wordt geregeld door de Sociale Verzekeringsbank (SVB). Marije ten Broeke plaatste een tweet over dat de uitbetaling van haar PGB slecht geregeld was, die viraal ging. Als gevolg werd het issue politiek geagendeerd en moest de SVB orde op zaken stellen.

Burgerinitiatieven Voedselverspilling

en armoede

De Voedselbank De voedselbank is een uit Amerika overgewaaid initiatief. In 2002 signaleren Sjaak en Clara Sies toenemende armoede en voedselverspilling in Nederland, waarna zij de Voedselbank oprichtten. In eerste instantie leidde dit tot politiek verzet, maar uiteindelijk bleek het aantal mensen dat een beroep doet op de Voedselbank te stijgen. Op dit moment zijn er 169 Voedselbanken in Nederland, die gebruikt worden door 140.000 mensen (De Voedselbank, 2019).

5

Het classificeren van 'Woekerpolisclaim' als grassroots organisatie is tegenstrijdig met de definitie in deze scriptie: de voorzitters zijn professionals met expertise in het onderwerp. Er is echter een uitzondering gemaakt omdat het issue zo complex is dat zonder gespecialiseerde kennis geen lobby kan worden uitgevoerd. Verder voldoet de organisatie aan de overige kenmerken: het is bottom-up ontstaan ter begunstiging van één specifiek issue; ook zijn burgers actief betrokken bij de organisatie ervan.

40 Stadplanning

Leiden

Vrienden van het Singelpark

Jeroen Maters schreef een bestemmingsplan voor de historische binnenstad van de gemeente Leiden, die werd goedgekeurd door de gemeenteraad. Een onderdeel van zijn plan was het opbouwen van een zes kilometer lang park langs de Leidse singels. Het initiatief wordt gerealiseerd en leidt tot de oprichting van 'Vrienden van het Singelpark', waarin vrijwilligers kunnen meedenken over de inrichting van het park (De Vrienden van het Singelpark, 2019)

Psychische hulp voor jongeren

Tejo Nederland Tejo, Therapeuten voor jongeren, is een uit België overgewaaid initiatief dat nu ook een Nederlandse vestiging heeft. Oprichter Ingrid de Jonge zag een forse toename in de hoeveelheid jongeren met psychische klachten, terwijl er grote tekorten zijn in de psychische zorgverlening. Om dit op te lossen biedt een groep jeugdtherapeuten via dit platform gratis psychische hulpverlening aan de jongeren (Tejo, 2019).

NIMBY-activisme

Snelweg A13/A16 Platform Regiopark

Rottemeren

Het ministerie van V&W startte in 2005 een project om een nieuwe snelweg aan te leggen in Rotterdam-Noord, die de bestaande A13 aan de A16 verbindt. Het doel daarvan is om congestieproblemen op te lossen en de economische bedrijvigheid rondom de Randstad te stimuleren. Vanaf het begin was er weerstand tegen het project. Al bestaande burgergroepen organiseerden zich in het platform "Platform Regiopark Rottemeren" met als eerste doel de aanleg van de snelweg tegen te gaan, en als secundaire doel de snelweg optimaal te integreren in de leefomgeving.

Opslag CO2 onder Barendrecht

CO2isNEE In 2007 initieerde Shell in samenwerking met de overheid, de OCAP en de NAM het project om CO2 op te slaan onder de stad Barendrecht, een opslagplek die hen was toegewezen door de overheid. Er ontstond burgerverzet die zich organiseerden in de actiegroep CO2isNEE.

Gaswinning Groningen

Groninger Bodem Beweging

In mei 1959 werd voor het eerst gas geboord in Groningen. Wat toen vooral werd gezien als een

41 bijdrage aan de Nederlandse schatkist, wekte in de loop der jaren steeds meer weerstand op bij Groningers, die in toenemende mate last kregen van aardbevingen en bijgehorende schade. Vanaf 2006 mobiliseerden actiegroepen zoals de Groninger Bodem Beweging zich. Hoewel de gaswinning in 2014 en 2018 is teruggeschroefd, is deze nog niet geheel gestopt.

Schaliegas Schaliegasvrij

Nederland

In 2013 organiseerde Schaliegasvrij Nederland zich naar aanleiding van het voornemen van Energiebeheer Nederland om proefboringen voor schaliegaswinning te doen in de gemeente Boxtel. Uiteindelijk schoof de actiegroep aan bij een klankbordgroep georganiseerd door minister van Economische zaken Henk Kamp, die vervolgens uiteenviel. Minister Wiebes gaf in 2018 te kennen dat voorgoed van schaliegasboringen wordt afgezien. Windmolens Noord-Holland Stichting Kritisch Platform Windenergie de Zijpe

Nederland is vanaf 2005 bezig met het vergroten van het aandeel in duurzame energie uit wind, maar dit stuit op lokaal verzet in Noord-Holland. Een belangrijk argument is dat grote windturbines het landschap vervuilen. In 2011 besloot de provincie Noord-Holland geen windmolens meer te plaatsen op land.

Asielzoekers centrum

Stichting Wijkberaad Bezuidenhout (SWB)

In oktober 2015 kondigde de gemeente Den Haag aan dat het voormalige gebouw van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid tot december dat jaar dienst zal doen als opvang voor 600 vluchtelingen. Erna zal het een appartementencomplex worden. Buurtbewoners verenigden zich in de SWB en maakten bezwaar tegen het plan. Sociaal-cultureel activisme

Zwarte piet Kick Out Zwarte Piet In 2011 ontstaat de actiegroep 'Zwarte Piet is

Racisme', later Kick Out Zwarte Piet, die leidt tot veel media-aandacht over de Sinterklaastraditie in Nederland. In reactie hierop wordt in 2013 de Pietitie opgericht, voor het behoud van Zwarte Piet. Het issue leidt tot een gepolariseerd debat.

42

6

Ook hier bestaat een tegenstrijdigheid met de gehanteerde definitie dat burgerlobbyisten geen professionals mogen zijn, omdat de burgers in dit initiatief actief zijn in de politiek. Echter treden de raadsleden hier op in hun rol als burger. Zij nemen een ander standpunt in dan de Groenlinks fractie in de Tweede Kamer, voeren het woord vanuit hun persoonlijke titel en treden onafhankelijk op van hun partij (Groenlinks, 2009).

dat het kinderpardon-beleid niet deugt: veel kinderen die lange tijd in Nederland wonen worden teruggestuurd naar hun land van herkomst, met grote psychologische schade als gevolg. Met slachtoffers van dit beleid, zoals de Iraanse Nemr, stapt Hofman naar de politiek. Na lange strubbelingen wijzigt het CDA het standpunt over de kwestie, waardoor de asielprocedure wordt versoepeld.

Sluitingstijden horeca

Vroeg Op Stap Vroeg Op Stap is een actiecomité dat in 2007 is opgericht door twee Friese moeders die pleiten voor het vervroegen van sluitingstijden van de horeca. Hiermee hopen zij het welzijn van jongeren te verbeteren, doordat er dan minder wordt ingedronken en jongeren eerder thuis komen. De actiegroep zocht zowel plaatselijk als landelijk naar wegen om een wet in te voeren die het mogelijk maakt om de sluitingstijd van horecazaken op een vroeger uur in te stellen. Op 1 januari 2012 is de Drank en Horecawet gewijzigd, waardoor gemeentes de mogelijkheid krijgen toegangstijden van horecagelegenheden te koppelen aan leeftijd.

Vuurwerkverbod Meer plezier met

minder vuurwerk

In 2009 lanceerden David Rietveld en Arno Bonte, beiden raadslid voor Groenlinks in Rotterdam en Den Haag, de petitie “Meer plezier met minder vuurwerk”6. Hierin stellen zij voor het afsteken van vuurwerk alleen nog toe te staan wanneer dit wordt uitgevoerd voor professionals. De petitie ontving 40.000 handtekeningen, en steun van verschillende andere belanghebbenden, zoals het Nederlands Oogheelkundig Gezelschap en de politie. Er ontstonden echter ook tegenbewegingen die de vuurwerktraditie beschouwen als onderdeel van het Nederlandse culturele erfgoed. Tot op heden is een vuurwerkverbod nog niet ingesteld. Tabel 4. Overzicht casussen burgerlobby

43

4. Bevindingen

Dit hoofdstuk bevat een samenvatting van de scores van de vijftien grassroots organisaties op de verschillende onderdelen van de issue context, en het type respons dat is gegeven door de ontvangende kant. De argumentatie en bronvermelding op basis waarvan de bevindingen zijn gemaakt, is te vinden in bijlage 1 t/m 4.

Casus Respons Consument- of cliënt activisme

Open, Semi- open, Gesloten Valence of position issue Veranderen of behouden Sleutel incident Besluitvormingsarena Legitimeren de frame aanwezig? Sluiting Ziekenhuis

Gesloten Position Behouden Nee Vrije markt en Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS): Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) Nee Woekerpolis Open (compro mis)

Valence Veranderen Ja Media en rechtspraak Nee

Euroshopper Semi-

open

Valence Behouden Ja Media en vrije markt Ja, narrative of protection Verandering

drugsbeleid

Semi- open

Position Veranderen Nee Rechtspraak, Ministerie van Justitie en Veiligheid (J&V) Ja; beide Persoons gebonden budget

Open Valence Veranderen Ja Media en de Tweede Kamer

Ja, narrative of access

44

7 _{Er is ervoor gekozen om de issues A13/A16, Barendrecht CO2 en Gaswinning Groningen te karakteriseren} als valence issue, terwijl er bij deze onderwerpen wel tegengestelde belangen bestaan in het publieke debat. Er zullen bijvoorbeeld groepen zijn die de economische en politieke voordelen van aardgaswinning belangrijker vinden dan de schadelijkheid van de aardbevingen, of groepen die kunstmatige vermindering van CO2 uitstoot prioriteren boven de risico’s van opslag onder de grond. Er zijn bij deze issues echter geen tegenbewegingen opgestaan die deze argumenten ventileren en hiermee het debat politiseren, terwijl bij de casussen die zijn gekarakteriseerd als position issue dit wel het geval is.

Casus Respons Burgerinitiatieven

Open, Semi- open, Gesloten Valence of position issue Veranderen of behouden Sleutel incident Besluitvormingsarena Legitimere nde frame aanwezig?

Voedselbank Open Valence Veranderen Nee Tweede Kamer,

Gemeenteraad, vrije markt, burgers Ja, narrative of access Singelpark Leiden

Open Valence Veranderen Nee Gemeenteraad, vrije markt, burgers Ja, narrative of access Psychische hulp jongeren

Open Valence Veranderen Nee Gemeenteraad, vrije markt, burgers

Ja, narrative

of access

Casus Respons NIMBY-activisme

Open, Semi- open, Gesloten Valence of position issue7 Veranderen of behouden Sleutel incident Besluitvormingsarena Legitimer ende frame aanwezig? A13/A16 Open (compro mis)

Valence Behouden Nee Tweede Kamer, Provinciale Staten en Gemeenteraad; Rijkswaterstaat Nee Barendrecht CO2

Open Valence Behouden Ja Tweede Kamer, Provinciale Staten en Gemeenteraad, verscheidene onderzoeksbureaus (o.a TNO) Ja; narrative of protection Gaswinning Groningen Open (compro

Valence Veranderen Ja Vrije markt, Tweede Kamer en de media

Ja: narrative

45

mis) of access

Schaliegas Open Position Behouden Nee Ministerie van

Economische Zaken (EZ): klankbordgroep Schaliegas; onderzoeksbureau Witteveen + Bos Ja, narrative of protection Asielzoekers Centrum

Gesloten Position Behouden Nee Centrale overheid en Gemeenteraad

Nee

Windmolens Open Position Behouden Nee Gemeenteraad en

Provinciale Staten, onderzoeksbureau Bosch & van Rijn

Nee

Casus Respons Sociaal-cultureel activisme

Open, Semi-open, Gesloten Valence of positio n issue Veranderen of behouden Sleutel incident Besluitvormingsarena Legitimere nde frame aanwezig?

Zwarte Piet Gesloten Position Veranderen Ja Media, Tweede Kamer

en rechtspraak Ja, narrative of protection Kinder pardon

Open Position Veranderen Ja Media, Tweede Kamer Ja: narrative of access Sluitings tijden horeca Open (compromis )

Position Veranderen Nee Media, Tweede Kamer en Gemeenteraad Ja: narrative of protection Vuurwerk verbod

Gesloten Position Veranderen Nee Media, Tweede Kamer Ja: narrative

of protection

46

5. Analyse

In dit hoofdstuk zullen de zojuist gepresenteerde bevindingen worden geanalyseerd. Dat zal geschieden door apart op elk onderdeel van de issue context in te gaan, waarna wordt gewend tot de samenhang tussen de verschillende onderdelen. De analyse bevestigt de centrale verwachtingen, maar tegelijkertijd wordt een genuanceerd beeld geschetst van de manier waarop de verschillende onderdelen van de issue context zich manifesteren in de praktijk. Ook wordt er een patroon geïdentificeerd in de wijze waarop verschillende onderdelen van de issue context zich verhouden tot de grassroots lobbydomeinen. In de conclusie wordt verder ingegaan op de implicaties van de analyse.

5.1 Kampvorming

De eerste aanname uit het theoretisch kader is dat er in het consumentenactivisme en bij burgerinitiatieven vaker valence issues zullen voorkomen en in NIMBY-activisme en sociaal-cultureel activisme vaker position issues. Dit wordt veroorzaakt door de verschillende burgerrollen die in deze grassroots domeinen worden opgenomen (Mintzberg, 1998). Een analyse van de casussen laat zien dat in de eerstgenoemde categorie inderdaad vier keer zoveel valence als position issues voorkomen. In de tweede categorie komen er meer dan drie keer zoveel position als valence issues voor. De aanname kan aan de hand van deze bevindingen voorzichtig worden bevestigd.

Desalniettemin zijn sommige bevindingen tegenstrijdig zijn met de gestelde verwachting: sommige casussen in het consumenten- en cliëntenactivisme zijn position issues, en sommige casussen in NIMBY- en sociaal cultureel activisme valence issues. Daartoe is het in eerste instantie interessant om deze tegengestelde bevindingen nader te analyseren. Bij de position issues in het consumentenactivisme valt op dat de private en publieke sector met elkaar in aanraking komen. Bij de sluiting van ziekenhuis de Sionsberg wordt verdeling in de publieke opinie veroorzaakt door de vraag of ziekenhuizen met steun van overheidsgeld overeind moeten worden gehouden of niet (NRC, 2018). Bij het issue gereguleerde wietteelt gaat het debat over de wenselijkheid van gelegaliseerd wietgebruik (Trouw, 2018). Opinie over deze onderwerpen zijn afhankelijk van politieke kleur: bij de ziekenhuiskwestie ontstaat er een tweedeling tussen meer rechts- en links georiënteerde

47 politieke partijen, en bij wietteelt tussen meer progressieve- en conservatieve partijen. Het debat wordt dus gestuurd door politieke opvattingen, die vanwege diens persoonlijke aard meer in overeenstemming zijn met de inwoners-burgerrol, dan met de consumentenrol. Zodoende zou de combinatie van rollen die in deze issues wordt opgenomen een verklaring kunnen bieden voor het feit dat er verdeling over deze onderwerpen bestaat.

Bij issues waarin de burger enkel de rol van consument of cliënt op zich neemt, zoals bij de woekerpolis, euroshopper en het persoonsgebonden budget, is de publieke opinie zoals verwacht niet verdeeld. Dit is opmerkelijk, gezien met name de woekerpolis zou kunnen worden gezien als een 'linkse lobby': immers is het een aanval op banken en verzekeraars. Programmamakers van Radar concludeerden echter dat het consumentenrecht iets is waar vrijwel iedereen zich in kan vinden, omdat slachtoffers afkomstig zijn uit allerlei verschillende maatschappelijke groeperingen. Hierdoor ontstond unaniem draagvlak voor het issue (Scriptie H, 2012). Samengevat is de aanname dat de publieke opinie eensgezind is over issues waarin burgers lobbyen in hun consumenten- of cliëntenrol juist, maar schetst de werkelijkheid een genuanceerder beeld over wanneer burgers deze rollen op zich nemen dan is vastgesteld op basis van de grassroots mobilisatiedomeinen.

Andersom kan het bestaan van valence issues in de NIMBY- en sociaal-culturele lobbydomeinen niet op dezelfde manier worden verklaard. Bij drie NIMBY-issues, namelijk Groningse gaswinning, de A13/A16 casus en CO2 opslag onder Barendrecht, bestaat eensgezindheid in het publieke debat terwijl de burger alleen in zijn rol als onderdaan optreedt. Theoretisch werd verwacht dat er kampvorming ontstaat wanneer issues in de fysieke levenssfeer komen, omdat de perceptie van beleid en de bijbehorende kosten en baten dan voor verschillende groepen burgers verschilt. Waarom is er bij deze issues geen kampvorming ontstaan? Een eerste verklaring voor het uitblijven van een tegenbeweging zou het eerder genoemde free riders probleem kunnen zijn. Infrastructuur, gas en milieu zijn collectieve goederen waar iedereen van profiteert, maar tegelijkertijd voelt niemand zich persoonlijk verantwoordelijk voor de verwezenlijking ervan (Olson, 1965). Dit collectieve actieprobleem kan ervoor zorgen dat eventuele tegenstanders van de burgerlobby’s zich niet mobiliseren. Hieruit vloeit voort dat kampvorming wordt bemoeilijkt bij issues die collectieve goederen betreffen.

48 Desalniettemin is deze verklaring op zichzelf nog niet afdoende, gezien er ook NIMBY-issues zijn waar collectieve goederen in het spel zijn en waar wel kampvorming plaatsvindt. Een tweede verklaring is dat de burgerlobby’s bij gaswinning in Groningen en de CO2 opslag onder Barendrecht waarschijnlijk overtuigend hebben overgebracht dat de risico’s voor omwonenden zwaarder wegen dan de baten voor de samenleving als geheel. Deze overtuigingskracht zou in verband kunnen staan met dat bij zowel het gaswinnings- als CO2 issue de risico’s van het beleid waar tegen verzet wordt bekend is bij het grote publiek. Zo haalden de aardbevingen het nationale nieuws en tonen zij onomstotelijk de schadelijkheid van gaswinning aan. Daarnaast zond Zembla een veelbekeken documentaire uit (“CO2 bom onder Barendrecht”) waarin de risico’s van CO2 opslag voor omwonenden

In document De invloed van context: het effect van issues op het succes van Nederlandse burgerlobby (pagina 37-50)