De onderzoeksvraag die centraal stond in deze scriptie was: "Wat zijn invloedrijke factoren in het verklaren van de invloed van Nederlandse burgerlobby?". De theoretische verwachting was dat manifestaties van de issue context op het gebied van kampvorming, het aanjagen of juist tegenhouden van verandering, de besluitvormingsarena en framing tezamen een verklaring bieden voor de variërende invloed van Nederlandse burgerlobby's. De bevindingen worden als volgt samengevat:
De mate waarin een issue leidt tot kampvorming in het publieke debat heeft effect op invloed die er wordt uitgeoefend met dat issue. Hierbij geldt dat eensgezinde issues eerder leiden tot invloed dan verdeelde issues.
Wanneer grassroots organisaties een issue nastreven dat tracht de status quo te behouden, leidt dit eerder tot invloed dan wanneer zij verandering najagen. Dit geldt tenzij er een sleutelincident plaatsvindt: dan kan verandering van de status quo leiden tot invloed.
Burgerlobby's hebben vaak geen toegang tot relevante besluitvormingsarena's. Dit kunnen zij ondervangen door een issue te agenderen via sociale media, een issue te verplaatsen naar de rechtbank, of de decisional bias in een wetenschappelijk forum te ondergraven.
Het toepassen van legitimerende frames is afhankelijk van de gebruikte lobbystrategie en het institutionele niveau waarop besluitvorming wordt genomen. Framing kan door het creëren van draagvlak een positieve bijdrage leveren aan de invloed die grassroots organisaties met een issue kunnen uitoefenen.
De karakteristieken van de 18 burgerlobby's bevestigen de verwachtingen over de relatie tussen de manifestaties van de issue context en de variërende invloed van Nederlandse grassroots organisaties. Daarbij zijn er verschillende dwarsverbanden tussen de componenten van de issue context geïdentificeerd. De centrale verwachting, dat de issue context een invloedrijke factor is in de invloed van Nederlandse grassroots organisaties, wordt ondersteund.
Dit onderzoek had een explorerend karakter, gezien er nog niet eerder op basis van objectieve kenmerken van de issue context is geprobeerd de invloed van grassroots
66 organisaties te verklaren. De identificatie van verschillende dwarsverbanden tussen de componenten van de issue context impliceren dat er nog veel te ontdekken is over de werking van dit concept. Het uitdiepen van de onderlinge relatie en interafhankelijkheid van de verschillende componenten zou een interessant uitgangspunt zijn voor vervolgonderzoek. Een case study is hiervoor een geschikte methode.
Tijdens het onderzoek tekende er globaal een patroon af in de manier waarop de verschillende componenten van de issue context effect hebben op issues in de afzonderlijke grassroots lobbydomeinen. Kort gezegd lijkt de besluitvormingsarena een belangrijke rol te spelen in het consumentenactivisme, legitimerende frames bij de burgerinitiatieven, het behouden bij het NIMBY-activisme en kampvorming bij de sociaal-culturele issues. Deze conclusie wordt voorzichtig getrokken op basis van 4 á 5 issues per grassroots categorie. Een tweede voorstel voor vervolgonderzoek is om deze hypothese verder te onderzoeken. Idealiter zou daarvoor een kwantitatieve onderzoeksmethode worden gebruikt, om de hypothese op grote schaal te kunnen toetsen.
De bevindingen uit deze scriptie dragen bij aan het wetenschappelijke debat over burgerlobby. Er is vastgesteld op welke manier de issue context invloed heeft in de variërende invloed van dit specifieke type belangengroep, waarmee is bewezen dat niet alleen materiële of organisationele eigenschappen van belangengroepen een verklaring geven voor lobbysucces. De conclusie van deze studie is daarmee een bijdrage aan de wetenschappelijke stroming die de invloed van belangengroepen contextueel probeert te verklaren.
Uiteraard heeft deze studie ook tekortkomingen. Zo moest voor het uitvoeren van de case survey een gedetailleerde informatie worden gesimplificeerd. Hierbij zijn nuances over de cases verloren gegaan, zoals bijvoorbeeld hoe de respons van de ontvangende kant zich ontwikkelde door de tijd heen. Echter was simplificering noodzakelijk om een vergelijking te kunnen maken tussen de verschillende casussen. Wat betreft de gebruikte data bestaan er ook limitaties. Bij de casussen die niet uit scripties afkomstig waren, is geprobeerd zo veel mogelijk relevante data te verzamelen. Echter werd dit beperkt tot informatie die openbaar toegankelijk is. Dit heeft in sommige instanties geleid tot een
'educated guess'. Om daar transparantie over te bieden, is in de bijlagen voor alle
67 gekomen.
Ter afsluiting zou ik nog willen ingaan in het huidige debat over burgerlobby. Auteurs met uiteenlopende meningen publiceren over dit onderwerp: positivisten stellen dat burgerlobby de democratie versterkt en dat burgerlobbyisten een "nieuwe macht" vertegenwoordigen (Alemanno, 2017; Heimann & Timms, 2019) Anderen houden zich meer bezig met de risico's: bijvoorbeeld het ontstaan van "nep grassroots", of het feit dat niet iedereen gelijke toegang heeft tot het speelveld (Cho, Martens, Kim, Rodrigue, 2011; Skocpol, 2011).
Dit onderzoek stemt mij positief over grassroots lobby, omdat het mij heeft doen realiseren dat burgerlobbyisten in Nederland zeer kansrijke spelers zijn in de belangenbehartiging. Tijdens het schrijven zag ik zeer gevarieerde groepen burgers zich op uiteenlopende manieren organiseren, op een waaier van verschillende onderwerpen. Dit vind ik hoopgevend voor het ontstaan van meer inclusief gevormd en gedragen beleid. Daarbij hoop ik dat het bijdraagt aan het bestrijden van de frustratie die er heden ten dage bestaat ten opzichte van de politiek. De casussen maakten duidelijk dat de invloed van burgerlobby niet moet worden onderschat: in een aantal gevallen hebben burgers de gevestigde partijen op hun grondvesten doen trillen. Desalniettemin plaatst dit onderzoek een belangrijke kanttekening bij de mate waarin grassroots organisaties zelf een aandeel hebben in hun soms verstrekkende invloed. Met strategische zetten kom je een heel eind, maar voor een deel is het ook een kwestie van het kiezen van het juiste issue.
68
Bibliografie
Alemanno, A. (2017). Lobbying for Change: Find Your Voice to Create a Better Society. Londen, VK: Icon Books.
(RMO), R. voor M. ontwikkeling. (2003). Medialogica: over het krachtenveld tussen burgers, media en politiek. Advies 26. Geraadpleegd van
http://docplayer.nl/11383101-Medialogica-over-het-krachtenveldtussen-burgers- media-en-politiek-advies-26.html
Baumgartner, F, Berry, J. Hojnacki, M. Leech, B. Kimball, D. (2009). Lobbying and Policy
Change: Who Wins, Who Loses, and Why. Chicago: University of Chicago Press.
Baumgartner, F.R, Jones, B. . (1991). Agenda dynamics and policy subsystems. The Journal
of Politics, 53(4), 1044–1074.
Baumgartner, F. ., & Jones, B. . (1993). Agendas and instability in American politcs (10de ed.). Chicago: University of Chicago Press.
Berry, J. (1998). The new liberalism : The rising power of citizen groups. Washington, D.C.: Brookings Institution Press.
Betzold, C. (2013). Business insiders and environmental outsiders? Advocacy strategies in international climate change negotiations. Interest Groups & Advocacy, 2(3), 302–322. Browne, W., & Lundgren, P. (1987). Farmers helping farmers: Constituent services and the
development of a grassroots farm lobby. Agriculture and Human Values, 4(2), 11-28. Binderkrantz, A.S. & Krøyer, S. (2012). Customizing strategy: Policy goals and interest
group strategies. Interest Groups & Advocacy, 1(1), 115–138.
Birkland, T. (1998). Focusing Events, Mobilization, and Agenda Setting. Journal of Public
Policy, 18(1), 53–74.
Cho, C. H., Martens, M. L., Kim, H., & Rodrigue, M. (2011). Astroturfing Global Warming: It Isn’t Always Greener on the Other Side of the Fence. Journal of Business
Ethics, 104(4), 571–587. https://doi.org/10.1007/s10551-011-0950-6
Drimmelen, F. (2014). Handboek Public Affairs. Amsterdam: Prometheus. Dröge & Van Drimmelen. (2019). Trendrapport Burgerlobby. Geraadpleegd van
https://dr2.nl/wp-content/uploads/2019/02/trend.pdf
Dür, A., Mateo, G. (2013). Gaining access of going Public? Interest group strategies in five European countries. European Journal of Political Research, 52(5), 660–686.
69 Dür, A. & de Bièvre, D. (2007). Inclusion without influence? NGOs in European trade
policy. Journal of Public Policy, 27(1), 79–101.
Doumbia, L. (2018). Modern Africa : Land tenure and the grassroots' concern in Bamako: between social embeddedness and political alienation. Politics, history and society , 6(2), 33-54.
Eising, R. (2007). Institutional context, organizational resources and strategic choices: Explaining interest group access in the European Union. European Union Politics,
8(3), 329–362.
Entman, R. . (1993). Framing: Toward Clarification of a Fractured Paradigm. Journal of
Communication, 43(4), 51–58.
Heimans, J., & Timms, H. (2018). New Power: How Mass-Participation is Changing the
World. NY, New York: Pan Macmillan
Huisman, E. (2016, 19 januari). #pgbalarm: de doorbraak van de twitterlobby. Geraadpleegd op 9 april 2019, van https://www.volkskrant.nl/nieuws- achtergrond/pgbalarm-de-doorbraak-van-de-twitterlobby~bc250594/
Hofman, T. (2019, 29 januari). #EIGELAND - voor een kinderpardon dat wat wel werkt [petitie]. Geraadpleegd op 20 juni 2019, van https://petities.nl/petitions/eigeland- voor-een-kinderpardon-dat-wel-werkt
Hust, E. (1998). The Empowerment of Women in India: Grassroots Women's Networks and the State. Contemporary South Asia, 7(3), 373-375.
Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow. In Farrar, Straus and Giroux (Vol. 1). Kempton, W., Holland, D. C., Bunting-Howarth, K., Hannan, E., & Payne, C. (2001). No
Local Environmental Groups: A Systematic Enumeration in Two Geographical Areas.
Rural Sociology, 66(4), 557–578.
Klüver, H. (2010). Europeanization of lobbying activities: When national interest groups spill over to the European level. Journal of European Integration, 32(2), 175–191. Klüver, H. (2011). The contextual nature of lobbying: Explaining lobbying success in the
European Union. European Union Politics, 12(4), 483–506.
Lowi, T. (1964). American business, public policy, case-studies, and political theory. World
Politics, 16(4), 677–715.
Mahoney, C. (2008). Brussels versus the Beltway: Advocacy in the United States and the
70 Mangelsdorf, E., Timmermans, A. & Van Venetië, E. (z.d.). A Taxonomy of Incumbent
Response Types to Grassroots Lobbying. Paper gepresenteerd op de Comparative
Agendas Project Annual Conference, Genève, Zwitserland. Geraadpleegd van
https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/54274/2016_Mangelsdorf_P A
Mintzberg, H. (1996). Managing government. Harvard business review, 74(3), 75. Mukandala, R.S, Gasarasi, C. (2010). Governance and development at the grassroots in
Tanzania. Dar es Salaam: Research and Education for Democracy in Tanzania.
Nyika, N. (2008). Language activism in Zimbabwe: grassroots mobilisation, collaborations and action. Language matters : studies in the languages of Southern Africa , 39(1): 3- 17.
Olson, M. (1965). The logic of collective action. Harvard University Press.
Pierson, P. (2000). Increasing returns, path dependence, and the study of politics.
American political science review, 94(2), 251–267.
Polites, G. Karahanna, E. (2012). Shackled to the Status Quo: The Inhibiting Effects of Incumbent System Habit, Switching Costs, and Inertia on New System Acceptance.
MIS Quarterly, 36(1), 21–42.
Reijn, G., & Giebels, R. (2018, 29 maart). De Groningse gaskraan gaat dicht en met deze oplossingen voorkomen we een tekort. Geraadpleegd op 9 april 2019, van
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/de-groningse-gaskraan-gaat-dicht- en-met-deze-oplossingen-voorkomen-we-een-tekort~b9672c89/
Red de Sionsberg. (2018, 17 november). Red de Sionsberg | It mat oars! It kin oars!! [website]. Geraadpleegd op 19 juni 2019, van http://www.reddesionsberg.com/ Samuelson, W., & Zeckerhauser, R. (1988). Status quo bias in decision making. Journal of
Risk and Uncertaincy, 1(1), 7–59.
Schattschneider, E. (1960). The Semi-Sovereign People. New York, NJ: Holt, Rinehart and Winston.
Skocpol, T. (2004). Voice and Inequality. The transformation of American Civic Democracy. Perspectives on Politics 2(1):1-18.
Smith, D. (1997). Grassroots Associations Are Important: Some Theory, and a Review of the Impact of Literature. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 26(3), 269–306. Smith, M. (2000). American Business and political power: public opinion, elections and
71 Stokes, D. (1963). Spatial models of party competition. American political science review,
57(1), 368–377.
Stone, D. (2014). Policy Paradox. New York NY: Ww Norton & Co.
Timmermans, A. Scholten, P. (2006). The political flow of wisdom: sciences institutions as policy venues in the Netherlands. Journal of European Public Policy, 13(7), 1104–1118. Timmermans, A. (2015). The moving stages of public affairs in the Netherlands. Interest
Groups & Advocacy, 4(1), 25–89.
Titley, S. (2003). How political and social change will transform the EU public affairs industry. Journal of Public Affairs, 3(1), 83–89.
Trumbull, G. (2012). Policy Narratives and diffuse interest representation. In Strength in
numbers: the political power of weak interests (pp. 124–150). Cambridge, Mass:
Harvard University Press.
Van Schendelen, M.P.C.M., & Pauw, B. M. J. (1998). Lobbye in Nederland: Professie en
profijt. Den Haag: Sdu uitgevers.
Wildavsky, A. (1979). Speaking truth to power. The art and craft of policy analysis. Boston, MA: Little, Brown.
Wilson, J. (1980). The Politics of Regulation (B. Books, red.). New York NY.
Krantenartikelen en webdocumentatie
AD. (2013). Euroshopper: wat je zagi. Geraadpleegd op 5 augustus 2019, van https://www.ad.nl/binnenland/euroshopper-wat-je-zag-is-wat-je- kreeg~a84024e9/?referrer=https://www.google.com/
AD. (2019, 1 februari). Kamp wil open discussie over schaliegas. Geraadpleegd op 19 juni 2019, van https://www.nrc.nl/nieuws/2019/02/01/de-eeuwige-herhaling-van-het- pardon-a365267.
ANP. (2008, 15 januari). 'Ouders verantwoordelijk voor stapgedrag kinderen'. Geraadpleegd op 25 juli 2019, van https://www.volkskrant.nl/nieuws-
achtergrond/ouders-verantwoordelijk-voor-stapgedrag-kinderen~b6b2cdf2/
ANP. (2010, 1 januari). Vereniging tegen vuurwerkoverlast opgericht. Geraadpleegd op 25 juli 2019, van https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/vereniging-tegen- vuurwerkoverlast-opgericht~b21fd7d1/
72 Bonte, A., & Rietveld, D. (2009, 18 februari). Burgerinitiatief: Meer plezier met minder
vuurwerk [Petitie]. Geraadpleegd op 25 juli 2019, van
https://petities.nl/petitions/burgerinitiatief-meer-plezier-met-minder- vuurwerk?locale=nl
CO2isNee. (z.d.). CO2isNEE.nl [website]. Geraadpleegd op 19 juni 2019, van http://www.plantreproduction.nl/co2/index-co2.html
Dagblad van het Noorden. (2017, 16 augustus). Tijdlijn: Wat is er in de afgelopen vijf jaar na Huizinge gebeurd? Geraadpleegd op 5 augustus 2019, van
https://www.dvhn.nl/groningen/Tijdlijn-Wat-is-er-in-de-afgelopen-vijf-jaar-na- Huizinge-gebeurd-22428599.html
De Correspondent. (2018, 11 januari). Nee, Thierry Baudet heeft geen gelijk over het
klimaat. Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://decorrespondent.nl/7817/nee-
thierry-baudet-heeft-geen-gelijk-over-het-klimaat/861503753-97cd1455
Den Hartog, T. (2019, 21 januari). Kamermeerderheid kinderpardon: 'Stop nu al met uitzettingen'. Geraadpleegd op 5 augustus 2019, van
https://www.parool.nl/nieuws/kamermeerderheid-kinderpardon-stop-nu-al-met- uitzettingen~b4865178/
De Telegraaf. (2015, 2 februari). Twitter dwingt debat over pgb-chaos af. Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://www.telegraaf.nl/nieuws/865371/twitter-dwingt-debat-over- pgb-chaos-af
De Vereniging van Nederlandse Voedselbanken. (2018). Feiten en cijfers voedselbank 2018. Geraadpleegd van https://voedselbankennederland.nl/wp-
content/uploads/2018/03/Feiten-en-Cijfers.pdf
De Voedselbank. (2019, 5 maart). Historie - Vereniging van Nederlandse Voedselbanken. Geraadpleegd op 4 juli 2019, van https://www.voedselbankennederland.nl/historie/ De Vrienden van het Singelpark. (2019, 5 maart). Historie - Vereniging van Nederlandse
Voedselbanken. Geraadpleegd op 4 juli 2019, van https://www.singelpark.nl/de- vrienden/
De Volkskrant. (2008, 13 mei). Niet tegen drinken, wel tegen misbruik. Geraadpleegd op 25 juli 2019, van https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/niet-tegen- drinken-wel-tegen-misbruik~b39e9efd/
De Volkskrant. (2015a, 2 februari). #pgbalarm: hoe Twitter de pgb-chaos aan de kaak
stelde. Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://www.volkskrant.nl/nieuws-
73 De Volkskrant. (2015b, 21 februari). Hoe nieuws zich verspreidt: was #pgbalarm een
truc?Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://www.volkskrant.nl/nieuws-
achtergrond/hoe nieuws-zich-verspreidt-was-pgbalarm-een-truc~b7fba510/ De Volkskrant. (2018, 10 januari). Opinie: Baudets klimaattweet is grotendeels waar.
Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie- baudets-klimaattweet-is-grotendeels-waar~b0170182/
De Volkskrant. (2019a, 20 januari). De mensen die het CDA hielpen draaien naar een ruimer kinderpardon [krantenartikel]. Geraadpleegd op 19 juni 2019, van
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/de-mensen-die-het-cda-hielpen- draaien-naar-een-ruimer-
kinderpardon~b56ed758/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
De Volkskrant. (2019b, 24 mei). Burgemeesters, artsen en andere organisaties roepen op tot knal- en vuurpijlverbod. Geraadpleegd op 24 juli 2019, van
https://www.nrc.nl/nieuws/2019/05/24/burgemeesters-artsen-en-andere- organisaties-roepen-op-tot-knal-en-vuurpijlverbod-a3961453
De Volkskrant. (2019c, 9 juli). Kabinet wil zwaarste vuurwerk voor consument verbieden: Chinese rol in de ban. Geraadpleegd op 25 juli 2019, van
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/kabinet-wil-zwaarste-vuurwerk- voor-consument-verbieden-chinese-rol-in-de-ban~b6e6e715/
De Woudklank. (2012, 7 oktober). 'Vroeg op Stap' moeders stoppen op hoogtepunt. Geraadpleegd op 5 augustus 2019, van
https://www.parool.nl/nieuws/kamermeerderheid-kinderpardon-stop-nu-al-met- uitzettingen~b4865178/
Dirkse, P. (2017, 30 augustus). Procesaanpak, deelgebied Lakenpark [Brief]. Geraadpleegd op 5 juli 2019, van
https://leiden.notubiz.nl/document/5940010/1/56__Brief_Wethouder_Dirkse_d_d_3 01017_Procesaanpak_Singelpark_deelgebied_Lakenpark
EenVandaag. (2017, 10 augustus). Goed nieuws voor de Leuke Vuurwerkmensenclub? Geraadpleegd op 24 juli 2019, van https://eenvandaag.avrotros.nl/item/goed-nieuws- voor-de-leuke-vuurwerkmensenclub/
Groenlinks. (2009, 9 januari). Burgerinitiatief 'Meer plezier met minder vuurwerk' heeft 40.000 steunbetuigers. Geraadpleegd op 24 juli 2019, van
https://groenlinks.nl/nieuws/burgerinitiatief-meer-plezier-met-minder-vuurwerk- heeft-40000-steunbetuigers
74 Gorter, H., & Loonen, M. (2008, 29 januari). Vroeg Op Stap. NRC. Geraadpleegd van
https://www.nrc.nl/nieuws/2008/01/29/vroeg-op-stap-11476808-a339825
Groninger Bodem Beweging. (2019, 13 februari). Gaswinning [website]. Geraadpleegd op 19 juni 2019, van https://www.groninger-bodem-
beweging.nl/standpunten/gaswinning/
Harbers, M. (2019, 29 januari). Een nieuwe balans in het regeerakkoord [Kamerbrief]. Geraadpleegd op 5 augustus 2019, van
https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/kamerstukken/201 9/01/29/tk-een-nieuwe-balans-in-het-regeerakkoord/tk-een-nieuwe-balans-in-het- regeerakkoord.pdf
Ikbeneeneuroshopper. (z.d.). Ik ben een Euroshopper [Facebookpagina]. Geraadpleegd op 20 juni 2019, van https://www.facebook.com/unsupportedbrowser
I&O Research. (2019). Draagvlak voor afsteken vuurwerk (Analyse in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum (WODC)). Geraadpleegd van file:///C:/Users/Merel/Downloads/tk-bijlage-1-draagvlak-voor-afsteken- vuurwerk.pdf
Kick Out Zwarte Piet. (2014, 12 december). Beyond Blackface: Emancipation Through the Struggle Against Black Pete and Dutch Racism. Geraadpleegd op 20 juni 2019, van http://stopblackface.com/beyond-blackface-emancipation-through-the-struggle- against-black-pete-and-dutch-racism/
Milieudefensie. (z.d.). Hoe schaliegas opkwam en ten onder ging. Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://milieudefensie.nl/wonen-zonder-gas/hoe-schaliegas-opkwam-en- ten-onder-ging
Ministerie van Algemene Zaken. (2017, 20 oktober). 3.4 Landbouw, voedsel, natuur, visserij en dierenwelzijn. Geraadpleegd op 4 juli 2019, van
https://www.rijksoverheid.nl/regering/regeerakkoord-vertrouwen-in-de-
toekomst/3.-nederland-wordt-duurzaam/3.4-landbouw-voedsel-natuur-visserij-en- dierenwelzijn
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. (2019, 20 februari). Burgerparticipatie. Geraadpleegd op 2 mei 2019,
van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/burgerschap/burgerparticipatie Ministerie van Economische Zaken.en Ministerie van Infrastructuur & Milieu. (2016). CO-2
opslag Barendrecht. Geraadpleegd van file:///C:/Users/Merel/Downloads/CO2-
75 Minsterie van Volksgezondheid. (z.d.). Psychische gezondheid | Cijfers & Context | Huidige
situatie | Volksgezondheidenzorg.info. Geraadpleegd op 4 juli 2019, van
https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/psychische-gezondheid/cijfers- context/huidige-situatie
NOS. (2012, 8 januari). Zwaarste aardbeving in Groningen sinds 2012. Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://nos.nl/artikel/2211036-zwaarste-aardbeving-in-groningen- sinds-2012.html
NOS. (2015, 28 augustus). Rutte: Zwarte Piet geen staatsaangelegenheid. Geraadpleegd op 21 juni 2019, van https://nos.nl/artikel/2054617-rutte-zwarte-piet-geen-
staatsaangelegenheid.html
NOS. (2017, 5 mei). NAM vecht betalen immateriële schade aan. Geraadpleegd op 2 juli 2019, van https://nos.nl/artikel/2171645-nam-vecht-betalen-immateriele-schade- aan.html
NOS. (2018a, 11 december). Tim Hofman biedt Kamer handtekeningen voor kinderpardon
aan. Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://nos.nl/artikel/2263022-tim-hofman-
biedt-kamer-handtekeningen-voor-kinderpardon-aan.html
NOS. (2018b, 6 november). Meerderheid Tweede Kamer voor kernenergie, maar of het
ervan komt? Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://nos.nl/artikel/2258185-
meerderheid-tweede-kamer-voor-kernenergie-maar-of-het-ervan-komt.html NOS. (2018c, 18 november). Nederlandse wachtlijst geestelijke hulp telt 88.500 mensen.
Geraadpleegd op 4 juli 2019, van https://nos.nl/op3/artikel/2259739-nederlandse- wachtlijst-geestelijke-hulp-telt-88-500-mensen.html
NOS. (2018d, 30 juli). Tweet Limburgse burgemeester valt slecht in Groningen.
Geraadpleegd op 9 april 2019, van https://nos.nl/artikel/2243919-tweet-limburgse- burgemeester-valt-slecht-in-groningen.html
NRC. (2015, 18 juni). ‘Plan Van der Laan voor cannabis social clubs geen goed idee’.
Geraadpleegd op 19 juni 2019, van https://www.nrc.nl/nieuws/2015/06/18/plan-van- der-laan-voor-cannabis-social-clubs-geen-goed-idee-a1415412
NRC. (2017, 17 februari). Pgb is een succes op papier maar een janboel in praktijk.
Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://www.nrc.nl/nieuws/2017/02/17/pgb-is-een- succes-op-papier-maar-een-janboel-in-praktijk-6741231-a1546589
NRC. (2018a, 29 november). Wiet-experiment nu al onzeker door toenemende twijfel [krantenartikel]. Geraadpleegd op 20 juni 2019, van
76 toenemende-twijfel-a2838067
NRC. (2018b, 29 mei). De wietteelt reguleren, dat kan. Maar man, wat is het moeilijk. Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://www.nrc.nl/nieuws/2018/05/29/de- wietteelt-reguleren-dat-kan-maar-man-wat-is-het-moeilijk-a1604568
NRC. (2019a, 27 januari). Ziekenhuislandschap moet drastisch op de schop. Geraadpleegd 17 juni 2019, van https://www.nrc.nl/nieuws/2019/01/28/ziekenhuislandschap- moet-drastisch-op-de-schop-a3651915
NRC. (2019b, 1 februari). De eeuwige herhaling van het kinderpardon. Geraadpleegd op 19 juni 2019, van https://www.nrc.nl/nieuws/2019/02/01/de-eeuwige-herhaling-van- het-pardon-a3652677
NU.nl. (2013, 11 april). AH in gesprek met boze Euroshopper-fans. Geraadpleegd op 2 juli 2019, van https://www.nu.nl/economie/3395611/ah-in-gesprek-met-boze-
euroshopper-fans.html
Parool. (2018, 20 november). Kamer: 'Rutte, toon leiderschap in Zwarte Piet-discussie'. Geraadpleegd op 21 juni 2019, van https://www.parool.nl/nieuws/kamer-rutte-toon- leiderschap-in-zwarte-piet-
discussie~bafc8688/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
Parool. (2019, 5 maart). 'Vijftig windmolens gesneuveld door strenge eisen provincie'. Geraadpleegd op 28 juni 2019, van https://www.parool.nl/nieuws/vijftig-
windmolens-gesneuveld-door-strenge-eisen-provincie~b4df1fdf/