Eigendom terrestrische natuur
3.2.4 Burgers als eigenaar natuur
Mattijssen et al. (2015) hebben in 2014 aan de hand van direct beschikbare bronnen een verkennend onderzoek uitgevoerd naar groene burgerinitiatieven. Onderdeel van die diversiteit zijn initiatieven waarbij burgers het eigendom verwerven van een gebied. Deze burgers werken mee aan de realisatie van het natuurnetwerk en het herstel van internationaal beschermde biodiversiteit. Mattijssen et al., vonden zeven dergelijke initiatieven. Van één initiatief is niet duidelijk of het nog bestaat. Mooi Binnenveld is toegevoegd aan het lijstje van zeven.
183 https://www.bij12.nl/wp-content/uploads/2018/11/2018-08-06-DUIN-3.3-vastgest-SKP-Natuur-en-Landsch-
2018subsidie-2019.pdf; geraadpleegd op 22 november 2018
184 https://natuurenmilieudevechtstreek.nl/index.php/12-algemeen/183-het-varsenerveld; geraadpleegd op 22 november
Twee initiatieven hebben de grond al heel lang in eigendom, 1956 en 1985, de overige initiatieven zijn gestart tussen 2005 en 2014. Ze hebben allemaal Ecologie en natuurbescherming als doel, al dan niet in combinatie met gebruik en beleving, en/of in combinatie met Bewustwording en educatie. Ze beheren voor zover bekend tussen de 1,7 en 115 hectare, deels in eigendom. Deze initiatieven richten zich op natuurontwikkeling, herstel en of beheer van specifieke soms heel bijzondere natuurwaarden of habitats, met daarbij aandacht voor speciale landschapselementen, of habitats voor specifieke soorten: natte natuur, veenweidelandschap, schraalgrasland, natte heide, hoogveen, blauwgrasland en zelfs trilvenen. De ecologische potenties zijn heel hoog. Hieronder volgt een nadere beschrijving van vier van deze initiatieven:
• Stichting Marke Gorsselse Heide en met een grote oppervlakte in eigendom/beheer (115 ha). • Stichting Marke Vragenderveen, met een grote oppervlakte in eigendom/beheer (100 ha). • Stichting Mooi Binnenveld: Het jongste initiatief, nog midden in het proces van verwerven, ook
groot, en met hoge ambities qua natuurwaarden.
• Dommelbimd: een nabij de dorpskern gelegen natuurgebied dat door een particuliere stichting wordt aangekocht en ingericht
Stichting Marke Gorsselse Heide
De Gorsselse Heide, een voormalig militair oefenterrein, wordt in 2005 door Defensie verkocht aan het toenmalige ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). Dienst Landelijk Gebied (DLG) kreeg de opdracht om nieuwe bestemmingen en eigenaren voor het gebied te zoeken. Dit was in 2008 voor betrokken burgers uit de omgeving van Lochem aanleiding voor de oprichting van Stichting Marke Gorsselse Heide (MGH). De stichting wil het gebied herstellen en in stand houden, en dit vanuit de Marke gedachte: door en voor de gemeenschap. De stichting wil het gebied aan kopen, maar in eerste instantie lukt het niet om de financiering rond te krijgen. Daarnaast speelde dat DLG
vertrouwen moest hebben in de aanwezige kennis van natuurherstel en beheer, en continuïteit bij de koper. Samenwerking met onder andere Stichting IJssellandschap geeft de verkoper dat vertrouwen. De samenwerking bestaat daaruit dat Stichting IJssellandschap het gebied koopt en aan MGH in erfpacht geeft. Het gebied kon ook nog iets worden vergroot. De gemeente heeft met MGH, provincie en een aantal andere partijen gesproken over mogelijkheden om de Gorsselse Heide beter te
verbinden met andere natuurgebieden langs de hele IJsselvallei. Ondanks de toenmalige discussies over de EHS structuur, waarbij de stukken die de verbinding tussen gebieden konden vormen juist eruit gehaald werden, zijn dankzij vrijwillige kavelruil aangrenzende landbouwpercelen aan de Gorsselse Heide toegevoegd (Van Dam et al., 2016).
MGH wil conform het natuurherstelplan geschreven door DLG, verspreid over het gebied ongeveer zeven natuurdoeltypen realiseren. In grote lijnen gaat het om het vernatten van het gebied en het vermindering van verzuring en vermesting. Daarnaast beoogt MGH de ontwikkeling van
overgangsmilieus tussen bos, heide en vennen die door achterstallig beheer zijn verdwenen. Een recreatieve zonering moet zorgen voor een goede balans tussen natuur en recreatie.
De volgende natuurwaarden plantenassociaties worden nagestreefd185: • Zuur ven, met de associatie van snavelbies en veenmos.
• Zwakgebufferd ven, met de associatie van veelstengelige waterbies; Pilvarenassociatie; Associatie van vlottende bies.
• (Veenmosrijke) natte heide, met de associatie van dopheide en veenmos en de Associatie van moeraswolfsklauw en snavelbies met soorten als ronde zonnedauw en veenpluis.
• Heischraal grasland, met de associatie van klokjesgentiaan en borstelgras met soorten als heidekartelblad, blauwe zegge.
• Gagelstruweel: rompgemeenschap gagel.
• Gemengd bos: rompgemeenschap pijpenstrootje.
185 https://www.markegorsselseheide.nl/images/pdf/MGH-doelen%20van%20herstel.pdf; geraadpleegd op 20 november
Naast natuur gaat het ook om beleving, recreatie, en betrokkenheid bij natuur. In verband met de kwetsbaarheid is een deel van het gebied alleen toegankelijk met een gids. Maar daarnaast zijn 5 km wandelpad beschikbaar en zijn er fiets- en ruiterpaden. Om de heide beleefbaar te houden is
bosopslag langs de paden verwijderd en er komt een panorama/ informatiepunt186. Loslopende honden, aangespannen paarden, gemotoriseerde voertuigen en bromfietsen zijn niet toegestaan. Behalve door recreatie wordt de betrokkenheid van de omgeving ook vormgegeven in de
samenwerking die MGH met veel partijen aangaat (zie tabel 3.1). MGH onderhoudt daarnaast nog veel contacten met ‘gebruikers’ van de heide of met ‘buren’ zoals bijvoorbeeld Dorpsraden, een ruiters- en koetsiersvereniging, wielerclubs, en een aangrenzende motorcrossbaan en verzorgt eens per jaar de Markemaaltijd.
Tabel 3.1 Betrokken partijen bij Marke Gorsselse Heide (Van Dam et al., 2016).
Betrokken partijen Aard van betrokkenheid
Gemeente Heeft de herstel- en beheerplannen planologisch mogelijk gemaakt en
vergunningen om niet geregeld (stond subsidie tegenover).
Stichting IJssellandschap Koopt het gebied en staat borg voor de aanwezigheid van kennis (richting DLG en gemeente) en geeft het gebied in erfpacht. Ook draagt IJssellandschap bij aan de beheerkosten de eerste drie jaar.
Expertgroep MGH heeft ook een eigen expertgroep die actief meedenkt over de verdere
detailinrichting van de heide.
Natuurcollectief VALA Om voor beheersubsidie in aanmerking te komen (eis >150ha) bundelen 58 eigenaren van natuurgebieden, waaronder MGH, de krachten in Natuurcollectief VALA
Provincie MGH overlegt met de provincie o.a. over de definitieve tekeningen voor het
beheer en maatregelen, over de begrazing en over subsidie
IVN IVN Zutphen en twee andere IVN-afdelingen leiden gidsen op en organiseren
maandelijkse excursies (gemiddeld voor 450 mensen per jaar).
ANV ’t Onderholt Het beheer wordt zoveel mogelijk door lokale partijen en vrijwilligers uitgevoerd ANV ’t Onderholt voert grotere werkzaamheden uit
Natuurwerkgroep Gorssel Natuurwerkgroep Gorssel doet het kleinere werk (gemiddeld één ochtend in de maand, buiten het broedseizoen met35 vrijwilligers (2014)). De
natuurwerkgroep schakelt ook een school in: alle tweedeklassers helpen een keer mee.
Lokale agrariërs Lokale agrariërs laten schapen en koeien op de heide grazen en nemen plagsel af. Drie huisakkertje worden door aanwonende boeren onderhouden.
Lokale imkersvereniging De lokale imkersvereniging heeft bijenkasten op de heide Filmgroep het Accent Legt het hele traject vast op film
Vrienden van de Gorsselse Heide
Volgt de MGH kritisch. Zij willen meer rust op de heide en waarschuwen de MGH en overheden over bedreigingen (verdroging, gemotoriseerde recreatie, schade door loslopende honden, ruiters en fietsers). Ook verschaffen ze informatie over de flora en fauna op de heide
Dank zij Stichting IJssellandschap is er financiering voor de aankoop van het gebied, d.w.z.
IJssellandschap koopt het gebied en maakt Marke Gorsselse Heide verantwoordelijk voor het beheer via een erfpachtconstructie. Geraamde kosten voor natuurherstelmaatregelen bedragen circa € 600.000. Dit is meer dan de subsidies (ontvangen SKNL: 528.087 euro). Er zijn slechts beperkt opbrengsten uit het gebied. IJssellandschap levert naast de verwervingskosten een bijdrage voor het herstel en voor de eerste drie jaar van het beheer. MGH dient zelf aanvullende financiering te vinden voor het herstel en voor langdurig beheer187. De Rabobank heeft bijvoorbeeld drie keer een bedrag geschonken vanuit het Coöperatiefonds, dankzij de leden van de bank die op de Marke hebben gestemd (Van Dam et al., 2016).
186
https://www.markegorsselseheide.nl/images/pdf/MGH-beheer.pdf; https://www.markegorsselseheide.nl/images/pdf/MGH- doelen%20van%20herstel.pdf; geraadpleegd op 20 november 2018
187
Effecten op flora en fauna van de herstelwerkzaamheden en het beheer worden in 2022 geëvalueerd, maar ook nu al worden geregeld metingen gedaan naar de ontwikkeling van flora en fauna. Daaruit blijkt dat met name waar wordt begraasd en geplagd veel jonge heide is te vinden. Ook zijn kleine ronde zonnedauw, groengele zegge en is naast de struik- ook dopheide weer aanwezig. Ook vlinders en libellen worden waargenomen (MGH jaarverslag, 2016)
Stichting Marke Vragender Veen188.
Stichting Marke Vragender Veen (SMVV) dat in 1956 werd opgericht, beheert het Vragenderveen in de Achterhoek. Natuurmonumenten, eigenaar van het Korenburgerveen waarvan het Vragenderveen deel uitmaakt, wilde het Vragenderveen in handen krijgen, maar de boeren die het veen gebruikten om onder meer turf en hout te winnen verzetten zich hiertegen. Na jaren touwtrekken is de eigendoms- strijd in het voordeel van de boeren beslecht. In eerste instantie bleef het gebied eigendom van de boeren en kreeg SMVV het gebied in beheer. Sinds 25 jaar koopt de stichting het veen, dat nu 40 hectare omvat, ook op. Inclusief het buffergebied is het totale eigendom inmiddels 80 ha groot. Inclusief andere gronden zoals ‘Het Grote Goor’ heeft de stichting 110 ha in beheer. SMVV is de oudste agrarische natuurbeschermingsorganisatie in Nederland.
Het Vragenderveen is een levend, groeiend hoogveen en daarvan is in Nederland minder dan honderd hectare over. Het Vragenderveen is een van de laatste venen waar een ongestoord profiel aanwezig is. De bufferzone is zo ingericht dat het landschapspatroon sterk overeenkomt met de situatie in de landbouw in de jaren dertig, inclusief de voortplantingswateren voor de kamsalamander. De hoofdoelstelling van de bufferzone is het beschermen van het veen maar de zone heeft door de inrichting ook cultuurhistorische en recreatieve waarden. Er zijn wandelroutes uitgezet die worden onderhouden door de SMVV. Verder is het veen niet toegankelijk omdat het kwetsbaar en gevaarlijk is, maar er worden wel excursies onder leiding van gidsen georganiseerd. Educatie vindt plaats via de samenwerking met een school en het informatiecentrum dat door vrijwilligers van de stichting is gebouwd. Ook is er een natuurobservatiepost.
SMVV heeft samen met de gemeente en Natuurmonumenten het herstelplan gemaakt. Het beheer wordt voor zover mogelijk uitgevoerd door agrariërs uit de buurt. Er zijn hiervoor twee werkgroepen met in totaal meer dan dertig vrijwilligers actief. Werkgroep Het Veen onderhoudt het veen samen met de Vrienden van de stichting. Zij leveren ook de gidsen voor de excursies en beoordelen de druk die het veen kan hebben m.b.t. de aantallen bezoekers van het veen. Werkgroep Tweede tak verricht ook werkzaamheden buiten het veen, zoals onderhoud van beken en bermen in de omgeving van Vragender, waar bijvoorbeeld 12 hectare aan bermen worden gemaaid. Ook hier werkt de gemeente aan mee evenals het waterschap. Daarnaast heeft Tweede tak plannen ontwikkeld voor Vragender, die passen in het kader van het uitvoeringsprogramma Nationaal Landschap Winterswijk (2007) en voert die plannen ook uit. Het bestuur adviseert belanghebbenden over subsidiemogelijkheden die in het uitvoeringsprogramma passen. De projecten dienen binnen de gemeenschap breed te worden gedragen en het is de bedoeling dat mensen uit het gebied zelf hierin gaan participeren. Bij verschillende projecten wordt ook samengewerkt met Vragenders Belang, bijvoorbeeld bij de herinrichting van het bomenbestand langs de Heelweg of de herinrichting van een terrein van de Jacobskapel. De stichting heeft een vriendenclub, met ruim 600 leden, die de stichting mentaal en financieel steunen en de handen uit de mouwen steken. De stichting werkt samen met een school, alle klassen bezoeken de bufferzone en voeren daar opdrachten uit om over de natuur te leren.189
Omdat het Vragenderveen in een Nationaal Landschap ligt zijn er subsidies beschikbaar voor plannen die het landschap en de leefbaarheid verbeteren. De gemeente geeft financiële ondersteuning aan de projecten die met hulp van vrijwilligers het landschap gaan versterken.
Landbouwgrond in de bufferzone wordt niet bemest en er worden geen bestrijdingsmiddelen gebruikt, met als resultaat dat het hoogveen weer groeit. 28 jaar monitoring van de broedvolgels laat zien dat broedvogels van het agrarisch cultuurlandschap, zoals patrijs en veldleeuwerik, sterk achteruit zijn
188 http://www.vragenderveen.nl/; geraadpleegd op 2018
189 http://www.antoniusvragender.nl/1290/3874/vaene(k)wakers/samenwerking-smvv.html; geraadpleegd 201 november
gegaan of zijn verdwenen conform de landelijke (negatieve) trend. Maar soorten van jonge opgaande beplanting en soorten die houden van ruigte en struweel zijn sterk toegenomen, zoals de spotvogel, braamsluiper en tuinfluiter. Ook de koekoek neemt toe. Door het ouder worden van de bossen nemen ook de populaties van de meeste bosvogelsoorten toe, zoals de grote- en kleine bonte specht, zwartkop en grauwe vliegenvanger. Bijzonder is de kolonisatie van de bufferzone door water- en moerasvogels. Sinds de aanleg van de poelen en moeras behoren dodaars, wintertaling en waterral tot de vaste broedvogelsoorten. Verder komen er een groot aantal vlinders voor, libellen en waterjuffers. In de bufferzone zijn verschillende amfibieën en reptielen waargenomen, waaronder kamsalamander, levendbarende hagedis en ringslang. In het natuurontwikkelingsgebied groeien diverse zeer zeldzame plantensoorten zoals de kleine zonnedauw, gevlekte orchis, dubbelloof en ondergedoken moeras- scherm. Op één plek zijn een aantal kiemplanten aangetroffen van de rijsbes. De vestiging van deze zeer zeldzame soort in de bufferzone is volgens de website het gevolg van succesvol beheer. Deze soort komt verder alleen in het Vragenderveen zelf voor en is daar zeer talrijk. In het begraasde deel ontbreken tot dusver nog zeldzame soorten, maar de percelen worden door het verschralingbeheer steeds soortenrijker. In de gegraven poelen groeien grote populaties drijvend fonteinkruid, snavel- en blaaszegge, waterpostelein en klein bronkruid, terwijl op de oever van één van de poelen de zeldzame stijve moerasweegbree, een Rode Lijstsoort, zich heeft gevestigd.
Mooi Binnenveld en Coöperatie Binnenveldse Hooilanden
De Binnenveldse Hooilanden tussen Ede en Wageningen, zijn door de provincie Gelderland
aangewezen als nieuwe natuur, als onderdeel van het Gelders Natuurnetwerk. Het is de bedoeling dat hier een aaneengesloten natuurgebied ontstaat van 280 ha. Vereniging Mooi Wageningen, een burgerinitiatief, meldt zich aan als belangstellende voor de aankoop van een deel van het gebied ter grootte van 50 ha. Tegelijk met Mooi Wageningen meldt ook LTO/ANV Het Binnenveld zich voor aankoop van dezelfde grond. Op initiatief van de provincie werken beide partijen inmiddels samen en is ook samenwerking gezocht met Staatsbosbeheer, reeds eigenaar van een deel van het gebied190. Het schetsontwerp Binnenveldse Hooilanden (2016) beschrijft de plannen waarin de huidige
voedselrijke landbouwgrond wordt omgevormd tot een aaneengesloten natuurgebied van 200-300 hectare geïnspireerd op de natuurwaarden die er vroeger waren, waaronder trilvenen, dotterbloem- hooilanden en blauwgraslanden. Deze natuurtypen zijn in Nederland zeer zeldzaam en bevatten een grote diversiteit aan bijzondere planten en dieren. Daarnaast is er ruimte voor overgangsgebieden – zoals van voedselrijk en droog naar voedselarm en nat - die van belang zijn voor diverse soorten planten en dieren. Bestaande natuurwaarden zoals in de Bennekomse Meent en percelen met
weidevogels moeten worden behouden. In het gebied zullen lichte vormen van recreatie mogelijk zijn (wandel-, struin- en fietspaden, en picknicken). De meest waardevolle delen van het gebied worden afgesloten voor publiek. Een groot deel van het gebied is al in handen van Staatsbosbeheer, van een deel wordt zoals hierboven vermeld aankoop nagestreefd, deels is er grond in handen van
particulieren, Wageningen University & Research en agrariërs. De inrichting van deze gronden vindt alleen plaats als de eigenaren hieraan mee willen werken.
Met het schetsontwerp wordt aangesloten bij de provinciale natuurdoelen (Omgevingsvisie, Natuur- beheerplan) en de Europese Kaderrichtlijn Water-doelen langs de Grift, zoals die zijn vastgesteld door Waterschap Vallei en Veluwe. Een deel van het gebied blijft in agrarisch gebruik en het gebied wordt beleefbaar voor recreanten.
Vanuit Mooi Wageningen en LTO/ANV Het Binnenveld zijn twee nieuwe lokale organisaties opgericht, respectievelijk Mooi Binnenveld en de Coöperatie Binnenveldse Hooilanden. Beide streven aankoop van ongeveer 50 hectare na. Staatsbosbeheer heeft al ongeveer 140 hectare in bezit. Deze partijen hebben samengewerkt aan het natuurontwikkelingsplan, daarbij ondersteunt door de provincie Gelderland, vrijwilligers en professionals. Inmiddels is een overeenkomst ondertekend door zeven organisaties: provincie Gelderland, waterschap Vallei en Veluwe, gemeente Ede, gemeente
Wageningen, Staatsbosbeheer, en beide nieuw opgerichte lokale organisaties. Daarin is vastgelegd de planning voor de uitvoering, de verdeling van de kosten en het voornemen van de verkoop van de
grond door de provincie aan Coöperatie Binnenveldse Hooilanden en SMB. De werkzaamheden voor de inrichting starten naar verwachting in het najaar van 2018 onder regie van Waterschap Vallei en Veluwe191.
Het is de bedoeling dat Staatsbosbeheer straks ongeveer 150 ha gaat beheren en ANV Het Binnenveld en Stichting Mooi Binnenveld respectievelijk 50 en 150 ha. Daarbij zal ook een beroep worden gedaan op vrijwilligers, onder meer om de betrokkenheid van de lokale bevolking bij het gebied te
vergroten192 Verder heeft SMB een comité van aanbeveling en een wetenschappelijke adviescommissie in het leven geroepen. Vrijwilligers van KNNV houden zich bezig met monitoring van het gebied. Beide nieuwe lokale organisaties zijn nog doende om de financiering voor de aankoop rond te krijgen. De agrarische coöperatie gaat waarschijnlijk via een lening. Stichting Mooi Binnenveld heeft ongeveer 4 ton nodig voor de aankoop van het gebied. De crowdfunding heeft tot dusver € 100.000,-
opgeleverd. De gemeente Wageningen heeft 50 eurocent toezegt bovenop elke euro die de
crowdfunding oplevert. Samen met overige middelen uit fondsen en subsidies was er september 2018 bijna 70% van het aankoopbedrag binnen.
Het resultaat is dat er een gezamenlijk opgesteld inrichtingsplan ligt. Zeven organisaties (provincie Gelderland, waterschap Vallei en Veluwe, gemeente Ede, gemeente Wageningen, Staatsbosbeheer, de Coöperatie Binnenveldse Hooilanden en de Stichting Mooi Binnenveld) hebben een overeenkomst ondertekend met daarin de planning, de verdeling van de kosten, en de verkoop van de grond door de provincie aan de twee nieuw opgerichte organisaties: Coöperatie Binnenveldse Hooilanden en de Stichting Mooi Binnenveld, respectievelijk opgericht vanuit LTO/ANV Het Binnenveld en Mooi Wageningen. De werkzaamheden starten naar verwachting in het najaar van 2018.193 Stichting Dommelbimd194
In 2013 kwam een extensief agrarisch gebied van 6,5 hectare in Boxtel in de openbare verkoop. In het verleden was er al van verschillende kanten belangstelling voor het gebied getoond, zowel in positieve als negatieve zin voor natuur. Drie inwoners van Boxtel wilden niet afwachten wat er met het gebied zou gebeuren, zij zagen in de aankoopmogelijkheid vooral een kans om het gebied, oud
Brabants boerenland, met de hooi- en weilanden en de natuurlijke uitstraling te behouden. De overheid wil de ecologische hoofdstructuur boven- en benedenstrooms van Boxtel verbinden. De Dommelbimd vormt, mede door de oppervlakte én de aanwezige abiotische (hydro-morfologie) omstandigheden en natuurwaarden een belangrijke schakel in die verbinding.
Stichting Dommelbimd wil de natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten van het gebied versterken en de variatie in milieuomstandigheden in het gebied vergroten waardoor de biodiversiteit verder kan toenemen. Het gaat om 6,5 hectare natte graslanden, rietmoeras, met een gevarieerde boomopstand op het dijkje langs de Dommel. Er zijn bij aanvang al bijzondere vogels te vinden als de ijsvogel en watersnip. Dommelbimd is opengesteld voor burgers van Boxtel en omgeving, scholen kunnen gebruikmaken van het gebied voor buitenlessen.
De initiatiefnemers vonden Brabants Landschap bereid om de aankoop voor te financieren. Stichting Dommelbimd kreeg zo tijd om het benodigde geld bij elkaar te krijgen door middel van de verkoop van certificaten (crowdfunding), donaties, subsidies en sponsoring. De netwerken van de initiatief- nemers met daarin natuurbeherende organisaties, waren hierbij erg belangrijk. Het maakte dat er