De gemeente Utrecht is met betrekking tot het gebiedsbeleid ook nog aan de slag gegaan met het vormen van omgevingsvisies voor andere wijken en buurten (Gemeente Utrecht, 2019a). Een voorbeeld daarvan is de omgevingsvisie voor Lunetten. Aan de vorming van die omgevingsvisie van die wijk gaat nog meer geschiedenis vooraf dan enkel en alleen
de geschiedenis die rechtsreeks betrekking heeft op de vorming van de omgevingsvisie. In de inleiding op die visie benadrukt de gemeente dat ze meer wil samenwerken met ‘de stad’. In de jaren 2015-2016 werd daarom in de wijken Lunetten en Lombok een proef gestart om burgers uit deze wijken meer invloed te geven op hoe gemeentelijke gelden in hun wijk besteed worden. Actieve burgers en ambtenaren vormden in dit kader de
kerngroep Buurtbudgetten. Deze kerngroep kwam met het idee om tevens aan de slag te
gaan met het opstellen van een omgevingsvisie voor Lunetten (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 9; Centrum voor Budgetmonitoring en Burgerparticipatie, 2016, pp. 3-4).
Om te inventariseren welke thema’s leven onder de bevolking van Lunetten, organiseerde de kerngroep op 4 november 2017 de zogenoemde Burgertop (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 9). Aan de hand van de uitslag van een loting werd aan twaalfhonderd willekeurig geselecteerde Lunettenaren een uitnodiging verstuurd om deel te nemen aan de top. Uiteindelijk hebben ruim tachtig wijkbewoners zich aangemeld. De reden voor de gemeente om te kiezen voor een loting was om te kunnen zorgen voor een goede afspiegeling van de bevolking. Dat past binnen het motto van de stad om Utrecht samen te maken (Gemeente Utrecht, 2018a, p. 9; 2019b, p. 62). De dag begon met
brainstormsessies waarbij de deelnemers geen beperkingen werden opgelegd. Daaruit volgde een lijst met thema’s (Hustinx, 2017). Die centrale thema’s vormden een basis aan de hand waarvan, per individueel thema, ideeën konden worden geopperd. De
deelnemers aan de top konden daarbij overigens putten uit ideeën die al eerder door burgers naar voren waren gebracht tijdens de Wijkdag. Op deze Wijkdag kregen burgers de mogelijkheid om hun droom voor de wijk te verwoorden op één post-it. Die input is uiteindelijk meegenomen in de discussies en gesprekken die hebben plaatsgevonden op tijdens de Burgertop (Kerngroep Buurtbudgetten, 2017). Over de opbrengst van de Burgertop wordt in het ontwerp van de omgevingsvisie voor Lunetten het volgende gezegd:
Het kernteam Buurtbudgetten presenteerde de resultaten van de Burgertop als mooie basis voor de omgevingsvisie voor Lunetten. Een basis, want een
omgevingsvisie is meer dan de ambities van wijkbewoners. Een omgevingsvisie is een coproductie van de gemeente, bewoners en andere betrokkenen uit de wijk. (…) De gemeente is verantwoordelijk voor het opstellen van een
(deel)omgevingsvisie [sic]. De gemeenteraad als volksvertegenwoordiging van de bewoners van de stad bepaalt immers de belangrijkste punten van het beleid van de gemeente. De ambities van de omgevingsvisie Lunetten moeten zich daarom goed verhouden tot het door de gemeenteraad vastgestelde beleid voor de stad (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 10).
Na de Burgertop volgden vier workshops met betrekking tot de omgevingsvisie voor Lunetten waaraan bewoners die al hadden deelgenomen aan de Burgertop, samen met andere actoren, konden deelnemen. De workshops vonden plaats in de periode januari tot en met april 2018. Het initiatief hiervoor lag bij de gemeente. Bewoners en andere partijen, waaronder vastgoed- en winkeleigenaren, energieleveranciers, woningbouwcorporaties, zorg- en welzijnsorganisaties, de provincie Utrecht en het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden, namen deel aan de workshops. Tijdens de workshops gingen deze actoren aan de slag met de tijdens de Burgertop vastgestelde centrale thema’s. Onder de noemer LunettenLab - de naam is volgens de gemeente
gekozen vanwege de experimentele werkwijze die zou zijn toegepast - werd dit vervolg op de Burgertop ingeluid (Gemeente Utrecht, 2019b, p.6; p. 10; p. 17; pp. 62-63).
Het traject van het LunettenLab bestond uit een bijeenkomst op 29 januari 2018, de vier reeds eerder genoemde workshops, een terugkoppelingssessie op 28 mei en een presentatie van de resultaten op de Wijkdag die plaatsvond op 15 september. Tevens werd er gewerkt met participatieve kunst, Parti-art, waarvan een nadere uitwerking nog volgt, en er was nog een strategisch overleg met een relatief klein aantal actieve
Lunettenaren gedurende het hele traject. De bijeenkomst van 29 januari, waar ruim vijftig deelnemers aanwezig waren, stond in het teken van het proces rondom de vorming van de omgevingsvisie. De gemeente stelt dat deelnemers zowel enthousiast als kritisch waren. De daaropvolgende workshops stonden elk in het teken van bepaalde specifieke thema’s. (Gemeente Utrecht, 2019b, pp. 62-65; p. 74). Merk overigens op dat de Wijkdag waarop hier gedoeld wordt een andere is dan de eerdergenoemde Wijkdag.
De eerste workshop stond in het teken van persona’s en waarden. Het doel was daarbij om vier verschillende stereotypen te creëren van de Lunettenaren. Die vier
uiteenlopende stereotypen van ‘de typische Lunettenaar’ worden persona’s genoemd. De persona’s die zijn opgesteld zijn: de dorpeling in de stad, de passant, de avonturier en de wijkgebondene. Aan elke individuele persona werden bepaalde waarden gekoppeld. Ze krijgen ook allemaal een voornaam (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 66). Een overzicht hiervan is te vinden in bijlage VI. In een latere bijeenkomst wordt overigens de vraag gesteld of het goed is dat er alleen maar ‘Nederlandse’ voornamen worden gebruikt (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 68).
Tijdens de tweede workshop stonden de onderwerpen wonen en duurzaamheid centraal. Twee wijkbewoners hebben een pitch gehouden, aan de hand waarvan ideeën en opvattingen gedeeld, besproken en opgehaald zijn. In totaal hebben zestig mensen deelgenomen aan de bijeenkomst. De deelnemers hebben daarin laten blijken dat hoge ambities voorstaan wat betreft duurzaamheid. De gemeente geeft aan dat deze ambities in geval gelden voor de deelnemers aan de bijeenkomst, maar ze gaat er tevens van uit dat dit niet per definitie voor alle Lunettenaren het geval hoeft te zijn (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 68). Bij het formuleren van de ambities voor de wijk is de gemeente echter stelliger: “Uit de participatie met de bewoners blijkt dat bewoners aan de slag willen met energiebesparing, de overstap naar een aardgasvrije wijk en het opwekken van duurzame energie in de wijk (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 27).” Hoewel er niet letterlijk staat dat alle bewoners hiermee aan de slag willen, wekt het toch de schijn dat er eensgezindheid bestaat binnen de totale groep Lunettenaren om aan de slag te gaan met verduurzaming, maar dat kan feitelijk gezien helemaal niet gezegd worden op basis van een bijeenkomst waaraan zestig mensen hebben deelgenomen en bij wie men zich ook kan afvragen of ze een goede afspiegeling vormen van de bevolking van de wijk.
Een derde workshop stond in het teken van groen, waterbeheer en verkeer. Daarnaast werd er nog een vierde workshop georganiseerd, die ging over werken en ontmoeten. Aan beide deden ongeveer vijftig mensen mee. De derde workshop werd ingeleid door een medewerker van het waterschap die aan de hand van een simulatie toonde wat de gevolgen van zware regenval voor de wijk zijn. Ook vertelde een vakspecialist van de gemeente aan het begin van de bijeenkomst iets over het
mobiliteitsplan van de gemeente, Slimme Routes, Slim Regelen, Slim Bestemmen (Gemeente Utrecht, 2019b, pp. 70-73). In dat mobiliteitsplan komen tien punten terug die volgens de gemeente moeten terugkomen in onder andere omgevingsvisies; ze dienen als randvoorwaarden te worden opgenomen bij het formuleren van een visie op mobiliteit in de omgevingsvisie (Gemeente Utrecht, z.d.-d; Gemeente Utrecht, 2016c, p. 78). Uit deze opzet van de derde workshop, en uit het feit dat betreffende randvoorwaarden moeten worden meegenomen in de omgevingsvisie, ontstaat het beeld dat de gemeente een sturende rol wil innemen, in elk geval tijdens deze derde workshop. Tijdens de vierde en tevens laatste workshop was dat overigens anders, omdat het toen juist diverse
wijkbewoners waren die de verantwoordelijkheid voor het voorbereiden en begeleiden van de workshop op zich genomen hadden (Gemeente Utrecht, 2019b, pp. 72-73). Het zou een avond moeten worden “(…) voor en door Lunettenaren (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 72).”
In totaal hebben honderdvijfendertig mensen, bijvoorbeeld wijkbewoners,
ondernemers en vertegenwoordigers van verenigingen, deelgenomen aan de workshops. Een duidelijk onderscheid naar type participant wordt niet gemaakt. De resultaten hieruit werden, samen met de resultaten van de Burgertop, verwerkt in een eerste conceptversie, aangeduid als de dummy, van de omgevingsvisie voor Lunetten. Wat betreft de
mogelijkheden tot participatie bleef het niet bij de vier workshops. Deelnemers aan de workshops hadden namelijk allereerst de mogelijkheid om tijdens een bijeenkomst in mei 2018 te reageren op de dummy. Van tevoren ontvingen ze de die dummy per e-mail en ze ontvingen daarbij tevens een uitnodiging voor de bijeenkomst. Aan de bewoners werd gevraagd om te reflecteren op de vraag of in de dummy uiteindelijk de juiste zaken uit de workshops zijn meegenomen. De participanten gingen met elkaar aan de slag en ze kwamen met reacties, opmerkingen en aanvullingen. Aan het einde van de bijeenkomst werd hun ook gevraagd of de dummy als conceptversie voldoende goed was om
voorgelegd te worden aan een bredere groep burgers. Uiteindelijk beoordeelde een meerderheid van de participanten de dummy, naar zeggen van de gemeente, met een ruime voldoende. De reacties, opmerkingen en aanvullingen uit de bijeenkomst zijn uiteindelijk meegenomen in de uiteindelijke conceptversie. (Gemeente Utrecht, z.d.-e; 2019b, p.17; p. 74). Wat hier precies bedoeld wordt met een ruimte voldoende wordt overigens niet duidelijk.
De uiteindelijke conceptversie werd gepresenteerd tijdens de Wijkdag in september 2018. Op twee verschillende plekken in de wijk werd de conceptvisie
gepresenteerd aan de Lunettenaren. In totaal kwamen er ongeveer honderdvijftig burgers langs, van wie er eenendertig een reactieformulier invulden. Onderdeel van de
conceptversie was tevens de formulering van drie ambities voor de wijk. Die werden geformuleerd met de opbrengsten uit de workshops in de hand. Burgers herkenden zich, naar zeggen van de gemeente, in deze ambities en ook in verdere voorstellen uit de conceptversie. Ook de reacties die burgers gaven tijdens deze Wijkdag zijn meegenomen in weer een nieuwe conceptversie (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 6; p. 74).
De gemeente Utrecht heeft ook nog voor een andere aanpak gekozen wat betreft participatie, namelijk via Parti-art, wat zoveel wil zeggen als participatiekunst. Deze aanpak wordt gekenmerkt door het feit dat het niet medewerkers van de gemeente zijn die het faciliteren van participatie op zich nemen maar juist kunstenaars. Zo zijn twee
Utrechtse kunstenaars de wijk in gegaan om daar te praten met bewoners. De rationale daarachter was dat op die manier mensen bereikt zouden kunnen worden die niet deelnemen aan de workshops (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 63; p. 74). De gemeente verwoordt dat onder andere als: “Het is spannend om te kijken of we dan
andere meningen, wensen en dromen ophalen, dan we in de workshops te horen krijgen (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 74).”
Een ander voorbeeld van een onderdeel dat deel uitgemaakt heeft van Parti-art in Lunetten was de plaatsing van een luisterpaal in het winkelcentrum van de wijk, in de maand maart 2018. Mensen hadden de mogelijk via die paal de bellen met een betrokken kunstenaar. In de drie weken dat de paal daar heeft gestaan is er meer dan zeshonderd keer mee gebeld. Volgens de gemeente zijn via de luisterpaal veel meningen, dromen en wensen binnengekomen voor de wijk (Gemeente Utrecht, 2019b, p. 74). Hoewel er in de media geen verslag te vinden is over de luisterpaal in Lunetten, zijn er wel een aantal artikelen te vinden over de plaatsing van dezelfde luisterpaal in andere buurten en wijken van Utrecht. Dat was nadat de paal al in Lunetten had gestaan. Zo zijn er artikelen te vinden over de plaatsing van de paal in de buurt Tuindorp en de wijk Binnenstad (De Utrechtse Internet Courant, 2018; 2019; RTV Utrecht, 2018).
Kunstenaar Paul Hohner, die, in samenwerking met de gemeente Utrecht, verantwoordelijk is voor het project met de luisterpaal (De Utrechtse Internet Courant, 2019), stelt dat het doel van de plaatsing van de paal in de wijk Binnenstad is “(…) om burgerparticipatie laagdrempeliger maken (De Utrechtse Internet Courant, 2019).” In het kader van een eerder artikel (De Utrechtse Internet Courant, 2018), over de plaatsing van de paal in de buurt Tuindorp, wordt hem gevraagd naar de gedachte achter de plaatsing. Daarop antwoordt hij als volgt:
Het [de plaatsing van de praatpaal] is een pilot vanuit de gemeente waarmee we willen kijken of dit een goede manier is om met buurtbewoners in contact te komen. Als gemeente spreek je voornamelijk dezelfde soort bewoners van Utrecht: [sic] hoge opgeleide [sic], [sic] blanke mensen. Met dit project willen we juist contact leggen met volstrekt willekeurige bewoners die vaak nog nooit contact hebben gehad met de gemeente, maar er wel een sterke mening op nahouden [sic] (De Utrechtse Internet Courant, 2018).
Hohner (in De Utrechtse Internet Courant, 2018) geeft aan dat hij in Tuindorp veertig tot zestig gesprekken per dag voert. Soms duren die volgens hem één minuut, maar het komt soms ook voor dat ze een half uur duren. Hij benadrukt dat elk verhaal uniek is en dat in de gesprekken zowel problemen naar voren komen waar mensen tegenaan lopen in de buurt maar ook juist zaken waar ze tevreden over zijn. Tegelijkertijd zitten er veel mensen tussen “(…) die hun hart komen luchten. Mensen die zich alleen voelen en na een eerste gesprek ook vaker terugkomen. Op de een of andere manier creëren ze een soort band met de praatpaal (De Utrechtse Internet Courant, 2018).” Er wordt hier overigens in de tegenwoordige tijd gesproken, omdat het artikel geschreven is op een moment waarop de paal nog in Tuindorp stond (De Utrechtse Internet Courant, 2018).