Besluitvormingsproces met betrekking tot terugkeer

Allereerst zal worden ingegaan op de factoren die volgens eerder onderzoek van invloed zijn op het besluitvormingsproces van illegale migranten met betrekking tot vrijwillige terugkeer. Onderzoek naar het besluitvormings-proces van illegale migranten (Black et al., 2004; Leerkes et al., 2010; Van Wijk, 2008) heeft aangetoond dat het keuzeproces met betrekking tot vrijwil-lige terugkeer wordt beïnvloed door een veelvoud aan factoren. Deze facto-ren lopen veelal door elkaar en het is een combinatie van factofacto-ren die ervoor zorgt dat illegale migranten beslissen om (illegaal) in Nederland te blijven, te vertrekken naar een ander land of terug te keren naar het herkomstland. De theorieën die in deze paragraaf besproken worden geven een verklaring voor de mate van de vertrekbereidheid van illegale migranten. Deze theorieën worden behandeld om een algemeen beeld te geven van factoren die van invloed zijn op de vertrekbereidheid van illegale migranten en die (groten-deels) los staan van het verblijf in de vreemdelingenbewaring.

5.1.1 Sociale bindingen

De sociale bindingen van illegale migranten vormen een factor op micro-niveau (in het privédomein van de individuele migrant) die het besluitvor-mingsproces ten aanzien van (vrijwillige) terugkeer beïnvloedt. De eerste fac-tor die verband houdt met de sociale bindingen van illegale migranten zijn schulden. Schulden kunnen migranten ervan weerhouden om terug te keren naar het land van herkomst. Het kan daarbij gaan om financiële schulden die mogelijk gemaakt zijn om de reis naar Nederland te bekostigen. Naast finan-ciële schulden kunnen illegale migranten ook sociale schulden ervaren. Dit zijn schulden die de migrant bijvoorbeeld ervaart wanneer hij of zij de ‘uit-verkorene’ was om te migreren en van hem of haar wordt verwacht de achter-blijvers financieel te steunen met het geld dat verdiend wordt in Nederland. Ook kunnen migranten emotionele schulden ervaren wanneer zij geen con-tact hebben onderhouden met familie of vrienden in het land van herkomst. Van Wijk (2008) stelt dat voor illegale migranten een onafgeloste (migra-tie)schuld een mogelijke belemmering kan vormen voor terugkeer.

Ook andere factoren die betrekking hebben op de sociale bindingen met het land van herkomst kunnen het besluitvormingsproces ten aanzien van terug-keer beïnvloeden. Onder arbeidsmigranten blijkt de kans op terugterug-keer toe te nemen wanneer het opleidingsniveau van migranten hoger is en zij daarmee in het land van herkomst hun voordeel kunnen doen (Constant & Massey, 2002; Dustmann & Kirchkamp, 2002; Dustmann & Weiss, 2007; Jensen & Pedersen, 2007). Verder kan worden verondersteld dat illegale migranten meer bereid zijn om terug te keren wanneer zij familieleden (bijvoorbeeld een partner of een kind) in het land van herkomst hebben of wanneer familie

en vrienden (in Nederland) besluiten naar het land van herkomst terug te keren.

Naast de bindingen met het land van herkomst kan worden verondersteld dat ook de bindingen met het bestemmingsland (Nederland) het

besluit-vormingsproces ten aanzien van terugkeer beïnvloeden. Naarmate (arbeids-)migranten langer in het land van bestemming wonen, daar betaalde arbeid verrichten en een partner en/of kinderen hebben (vooral wanneer die zijn opgegroeid in het land van bestemming en daar een beter toekomstperspectief hebben dan in het herkomstland) neemt de bereidheid om terug te keren af (Constant & Massey, 2002; Jensen & Pedersen, 2007). De Haan en Fokkema (2011) laten echter zien dat niet alle typen bindingen met het bestemmingsland de kans op een terugkeerintentie verkleinen. Sociaal-culturele integratie (wanneer migranten in het bestemmingsland familie en vrienden hebben wonen en zich er thuis voelen) blijkt inderdaad een negatief effect te hebben op terugkeer, maar economische integratie (het al dan niet hebben van werk) heeft een minder duidelijk en soms zelfs positief effect op terugkeer.

5.1.2 Toekomstperspectief

Het toekomstperspectief van illegale migranten omvat factoren die met name op macroniveau (het publieke domein van migranten) van invloed zijn op hun besluitvormingsproces ten aanzien van terugkeer. Met betrekking tot het toekomstperspectief kunnen twee factoren worden onderscheiden, namelijk de levenskansen in Nederland en de levenskansen in het land van herkomst. Onder levenskansen worden de kansen verstaan die een individu heeft om in gegeven maatschappelijke omstandigheden een bepaalde kwaliteit van leven te verwerven (Dahrendorf, 1979). Opgemerkt dient te worden dat het hier gaat om de levenskansen die illegale migranten ervaren. Deze zullen naar verwachting in grote lijnen overeenkomen met hun objectieve levenskansen maar kunnen hier ook van afwijken (bijvoorbeeld door hun emoties). Het (verwachte) perspectief van illegale migranten in Nederland kan de kans op terugkeer vergroten of verkleinen. Zolang de politieke en economische omstandigheden in Nederland als beter worden beschouwd dan in het land van herkomst zal de kans op terugkeer klein zijn. De laatste decennia heeft de Nederlandse overheid echter een steeds restrictiever migratiebeleid ontwik-keld. Er zijn diverse wetten en maatregelen ingevoerd om illegaal verblijf effectiever te ontmoedigen en te bestrijden. Hierdoor zijn illegale migranten steeds meer formeel uitgesloten van (sociale) voorzieningen en is de toegang tot huisvesting, educatie en arbeid afgenomen. Ook de levenskansen van ille-gale migranten zijn daardoor beperkter geworden. Wanneer illeille-gale migran-ten het niet langer reëel achmigran-ten om een legale verblijfstatus te verwerven (waardoor hun levenskansen dus zouden verbeteren) kan dit ervoor zorgen dat hun bereidheid om Nederland te verlaten toeneemt (zie Van Wijk, 2008).

Ook de levenskansen van illegale migranten in het land van herkomst beïn-vloeden het besluitvormingsproces ten aanzien van terugkeer. Wanneer de economie, de politieke situatie of de veiligheid van het herkomstland verbe-tert kan dit ervoor zorgen dat de terugkeerbereidheid van illegale migranten toeneemt (Black et al., 2004; Bloch & Atfield, 2002; Morrison, 2000; Simmons, 2000; Van Wijk, 2008).

5.1.3 Praktische voorwaarden voor terugkeer

Eerder onderzoek laat zien dat ook enkele praktische voorwaarden van invloed zijn op het besluitvormingsproces ten aanzien van terugkeer van ille-gale migranten. Een belangrijke praktische voorwaarde voor terugkeer is de (fysieke en mentale) gezondheid van migranten (Black et al., 2004; King, 2000; Leerkes et al., 2010; Van Wijk, 2008). Over de invloed van de gezondheid op de terugkeer van illegale migranten bestaan verschillende opvattingen. Sommige onderzoekers stellen dat een slechte gezondheid kan bijdragen aan de bereidheid om terug te keren. Illegale migranten met een slechte gezond-heid (die mogelijk het gevolg is van het (illegale) verblijf in Nederland) zou-den in sommige gevallen aangeven aan hun herstel te willen werken in hun vertrouwde, oorspronkelijke omgeving. Andere auteurs stellen daarentegen dat een slechte gezondheid doorgaans afbreuk doet aan de wil om terug te keren (Leerkes et al., 2010). Redenen hiervoor zijn dat de medische voorzie-ningen in Nederland vaak beter zijn dan in het land van herkomst en dat mensen met een slechte gezondheid vaak minder goed in staat zijn om zaken met betrekking tot terugkeer te regelen.

Ook praktische voorwaarden als financiële ondersteuning bij de terugkeer (bijvoorbeeld voor reiskosten) en de toegang tot reisdocumenten kunnen het besluitvormingsproces ten aanzien van terugkeer beïnvloeden.

De theorieën die in deze paragraaf zijn besproken geven zoals eerder gezegd een verklaring voor de mate waarin illegale migranten bereid zijn om Neder-land te verlaten. Veel factoren die in deze theorieën aan bod komen zijn rela-tief constant en worden verwacht niet dermate te veranderen dat de vertrek-bereidheid gedurende het verblijf in de vreemdelingenbewaring toe- of afneemt. Dit geldt wellicht het minst voor de gezondheid van migranten en de praktische voorwaarden voor terugkeer. In andere landen is vrij veel onderzoek gedaan naar de invloed van detentie – zowel strafrechtelijke detentie als vreemdelingendetentie – op de gezondheid van ingeslotenen. Daaruit komt naar voren dat detentie een negatief effect heeft op de

(geestelijke) gezondheid (Coffey et al., 2010; Newman et al., 2008; Steel et al., 2006). Ook is het mogelijk dat de praktische voorwaarden voor terugkeer tij-dens de detentie verbeteren voor zover migranten tijtij-dens de detentie op de hoogte worden gesteld van bepaalde terugkeerondersteuning waarvan ze

aanvankelijk niet wisten dat die ondersteuning kan worden geboden (zie ook paragraaf 5.4).

In dit onderzoek staat niet de mate van de vertrekbereidheid centraal maar zijn we geïnteresseerd in de ontwikkeling van de vertrekbereidheid gedu-rende het verblijf in de vreemdelingenbewaring. Er kan worden veronder-steld dat het verblijf in de vreemdelingenbewaring een effect heeft op besluit-vormingsprocessen ten aanzien van terugkeer en dat de vertrekbereidheid van illegale migranten door het verblijf in de vreemdelingenbewaring kan veranderen. We veronderstellen dat eventuele effecten zullen verlopen via drie centrale mechanismen, namelijk de afschrikwekkende werking van de vreemdelingenbewaring, de gepercipieerde legitimiteit van de vreemdelin-genbewaring en de gepercipieerde terugkeerondersteuning in de vreemde-lingenbewaring. Deze mechanismen zullen in de volgende paragrafen wor-den besproken.

5.2 De afschrikwekkkende werking van de vreemdelingenbewaring