Haaksbergerveen en Langelose Veen (24,25) (buiten grenzen waterschap) 24 Haaksbergerveen
Bijlage 8 Beschrijving transect Kloppersblok
1 Algemeen
Het Kloppersblok ligt ten noordoosten van Deurningen aan de weg Deurningen- Weerselo (figuur 1). Het is een bosgebied bestaand uit onder meer Elzenbroekbos met een rijke ondergroei. Langs de zuidrand van het gebied stroomt de Lemselerbeek. In het gebied liggen twee glaciale erosiedalen die zich ten westen van het Klopperblok verenigen tot één dal (figuur 1). In het gebied is Noord-Zuid richting een transect uitgezet dat dwars door het bos loopt en beide aanwezige erosiedalen en de Lemselerbeek (net beneden de stuw) snijdt.
Figuur 1 Hoogteligging onderzoeksgebied, variërend van ca 18 meter (lichtgrijs) tot ruim 21 m +NAP (donkergrijs).
In het transect zijn op 11 plekken boringen uitgevoerd. Per boring zijn de volgende gegevens verzameld:
- beschrijving bodemopbouw en aanwezigheid hydromorfe kenmerken
- veldschatting GHG en GLG voor huidige en referentiesituatiepH op een aantal diepten (mbv van pH-papiertjes)
- aanwezigheid vrije kalk (druppelen met zoutzuur) - grondwaterstand tijdens veldwerk ( oktober 2002 )
- grondwatersamenstelling (laboratoriumbepaling op basis van watermonster) - beknopte vegetatiebeschrijving
168 Alterra-rapport 801
In de volgende paragrafen wordt een beschrijving gegeven van het transect. Voor de interpretatie van de aangetroffen bodempatronen is gebruik gemaakt van de geologische beschrijving van Ebbers en van het Loo (1992), die voor dit gebied weer voor een groot gedeelte gebaseerd is op onderzoek door Van der Hammen (onder meer 1961, 1967).
Tabel 1 Overzicht van aangetroffen bodemformaties
Aard materiaal Geologische aanduiding (van der Hammen)
Periode van afzetting
Veen Formatie van Singraven Holoceen,
Dekzand Jong dekzand Weichselien, Laat-Glaciaal
Gelaagd materiaal (zand, lemig
zand en leem) Weichselien, Boven-Pleniglaciaal
Fluviatiel zand
Oud dekzand
Leem Fluvioperiglaciaal Weichselien, Midden-
Pleniglaciaal
2 Geologie en bodem
De ondergrond bestaat uit fluvioperiglaciale leem die is afgezet tijdens het midden van de laatste ijstijd (Weichselien). In die periode lag in het bekken van Hengelo een groot meer waarin diverse erosiedalen vanuit de stuwwal uitmonden. De leem heeft een loessachtig karakter en bestaat waarschijnlijk voor een groot deel uit door de wind aangevoerd materiaal.
Aan het einde van het pleniglaciaal trad een nieuwe erosiefase op en werden op het leem nieuwe sedimenten afgezet. Aanvankelijk waren dat grof- tot matig fijnzandige fluviatiele zanden. Later neemt neemt het fluviatiele karakter van de afzetting af en neemt het aandeel van windafzettingen toe. Het zand wordt fijner en lemiger een heeft een zwak golvende horizontale gelaagdheid. Door van der Hammen (1967) wordt deze laag vanwege de periode van afzetting gerekend tot het oude dekzand, hoewel bij de bodemkartering de afzetting vaak vanwege de wijze van afzetting als fluvioperiglaciaal materiaal wordt aangeduid (mond. med. Mekkink, van Delft). In het transect zijn de opeenvolging van fluvioperiglaciale leem, fluviatiel zand en daaropvolgend sterk gelaagd materiaal bestaan uit zand, lemig zand en leem zeer goed waarneembaar. In het transect is ook te zien dat het gebied wordt doorsnede door twee glaciale erosiedalen, waarvan met name de noordelijke vrij diep is ingesneden. Opvallend is dat insnijding van erosiedalen in verschillende perioden lijkt te hebben plaatsgevonden (zowel in de fluvioperiglaciale leem, het fluviatiele zand als in het gelaagd materiaal zijn erosiedalen uitgesneden) waarbij de as van het dal zich telkens iets heeft verplaatst (in het noordelijke deel is het laagste deel van de opeenvolgende erosiedalen verschoven naar het zuiden, in het zuidelijke deel juist naar het noorden). In het zuidelijke erosiedal komen ook grindlagen voor, die aangeven dat hier in perioden een sterke afstroming door het dal moeten hebben plaatsgevonden.
Figuur 2 Overzicht Kloppersblok en ligging transect.
Figuur 3 Dwarsprofiel in noord-zuid richting aan de hand van het transect. Aangegeven zijn grondsoort, bodem- pH, ontkalkingsdiepte en grondwaterstanden ten tijde van het veldwerk.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 0 100 200 300 400 500 1 2 3 4 5 6 7 8 9a 9b 10 11 Lemselerbeek leem
matig grof/matig fijn leemarm zand gelaagd: zand, lemig zand, leem dekzand veen opgebracht materiaal walletje walletje N Z m cm gws okt 2002
Kloppersblok
3.03.0 4.0 4.5 5.0 4.5 4.5 4.5 6.5 5.0 6.0 5.0 7.0 4.0 4.5 7.0 4.5 5.0 7.0 3.0 4.0 4.0 7.0 5.5 6.5 4.0 6.5 grindbeekpeil voor stuw beekpeil na stuw 4.5 pH X X X X X X x ontkalkingsdiepte grondwaterstand
170 Alterra-rapport 801
Jonge dekzanden komen in het transect nauwelijks voor. Alleen in het noordelijk deel van het transect komt een dunne laag lemig fijn zand voor die is geïnterpreteerd als jong dekzand. Wel heeft zich na de laatste ijstijd in de erosiedalen veen gevormd, die gerekend kan worden tot de formatie van Singraven. Het pakket veen is in het verleden dikker geweest dan nu. Aan de steltwortels van de aanwezige Elzenbomen kan worden afgelezen dat in het recente verleden (< 100 jaar) de oppervlakte van het veenpakket nog met enkele decimeters is gedaald.
De Lemselerbeek die door het gebied loopt is van antropogene oorsprong. In het transect is te zien dat de beek is gegraven iets ten zuiden van het zuidelijke erosiedal. Een dergelijke ligging aan de rand van een bestaand dal is niet ongebruikelijk. Het graven en onderhouden van een beek in minerale grond aan de rand van een dal is makkelijker dan in het centrum van een moerassige, met veen bedekte laagte. Vóór de aanleg van de beek zal afwatering grotendeels via het grondwater hebben plaatsgevonden, waarbij alleen in zeer natte perioden water over het veen zal zijn afgestroomd.
De bodem in het bos bestaat in de hogere delen uit beekeerd- en vlakvaaggronden, in de natte erosiedalen komen broekeerdgronden voor. In tabel 2 wordt per boorpunt een overzicht gegeven van de in het transect aangetroffen bodemtypen.
Tabel 2 Overzicht vegetatie en bodem bij de boorpunten
Boor-
punt Vegetatie Bodemtype Opmerkingen
1 Witbolgrasland Veldpodzol
2 Witbolgrasland Beekeerdgrond van 15 tot 70 cm sterk oranje gekleurd door roest, ws door laterale aanvoer met oppervlakkig boven leem afstromend grondwater
3 Rand Elzenbos met Els, Zomereik, Es en Hop, in ondergroei met Ijle zegge en Framboos.
Broekeerdgrond 4 Permanent nat Elzenbroekbos met
ondergroei van Watermunt, Kleine watereppe en Bitterzoet
Madeveengrond/
Vlierveengrond veen bestaand uit veraard zandig veen (0-10 cm), half veraard zeggenveen (10- 35) en slecht herkenbaar veen overgaand in onderwaterbodemafzetting (35-50). 5 Elzenbroekbos met IJle zegge, Ruwe smele,
Moerasspirea, Ruw beemdgras en Brede stekelvaren
Broekeerdgrond 6 Eikenbos met Zomereik, Lijsterbes,
Krentenboompje, Hazelaar en Kamperfoelie, weinig ondergroei
Vlakvaaggrond 7 Essen-Elzenbos met naast Els en Es ook
Grove Den, Krentenboompje, Vuilboom, Zomereik en Lijsterbes. In ondergroei met Ruwe smele, Framboos, Braam, Brede stekelvaren en IJle zegge.
Vlakvaaggrond
8 Eikenbos met naast Zomereik ook Krentenboompje, Lijsterbes, Els, Hulst en Vuilboom. Ondergroei van Braam, Bosklaverzuring, Brede stekelvaren en Haarmos (Polytrichum formosum)
9 Elzenbroekbos met ondergroei van Gele lis, Cyperzegge, Bosbies, Ijle zegge, Elzenzegge, Holpijp, Mannagras en Moeraswalstro.
Broekeerd 10 Eiken-Essenbos met naast Zomereik en es
ook Zoete kers en Hazelaar, met ondergroei van Bosklaverzuring, IJle zegge, Robertskruid en Braam
- bestaan uit opgebracht materiaal afkomstig uit gegraven beekprofiel
11 Maisakker Beekeerdgrond
3 Vegetetatie
Het Kloppersblok bestaat in de lagere delen grotendeels uit Elzenbroekbos en Elzen- Essenbos, in de hogere delen uit een gemengd Eiken-Essenbos en Eiken-Berkenbos. In de ondergroei komen soorten voor als Dotterbloem, Slanke sleutelbloem, Zwarte bes, Bosanemoon, Bosklaverzuring, Bosviooltje, Elzenzegge, IJle zegge, Wisselbladig goudveil, Bittere veldkers, Bosbies en Holpijp. In vergelijking met vroegere beschrijvingen lijkt in de soortensamenstelling van het bos weinig veranderd te zijn In de omgeving van het Kloppersblok kwamen in de jaren 50 van de vorige eeuw nog kleine stukjes natte hooilanden en heide voor. Ten oosten van het Kloppersblok lag een klein heideterreintje waar volgens van Leeuwen (1959) Breed wollegras, Vlozegge, Blonde zegge, Moeraswespenorchis, Blauwe zegge, Stekelbrem, Veelstengelige waterbies en Schildvruchtereprijs voorkwamen. Ten westen lag in dezelfde periode nog het (verruigde) restant van een nat hooiland met Dotterbloem, Gulden boterbloem, Slanke sleutelbloem en Orchideeën (Breedbladige orchis?) (Van der Ven 1958, NJN 1959). Deze terreintjes zijn inmiddels veranderd in intensief gebruikt grasland en akkers. Door van Dijk (1947) worden voor het Kloppersblok nog genoemd Ronde zegge, Grote muggenorchis en Parnassia
In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de aard van de vegetatie in de directe omgeving van de boorpunten. Een kaartbeeld van het gebied rond het Kloppersblok is te vinden in figuur 2.
172 Alterra-rapport 801
Figuur 4 Overzicht grondwaterstand tijdens veldwerk en geschatte
referentiegrondwaterstanden 4 Hydrologie en zuurgraad
In figuur 4 wordt een overzicht gegeven van de grondwaterstand tijdens het veldwerk en de op grond van bodemkenmerken en aanvullende kenmerken geschatte referentiegrondwaterstanden. De schatting van de referentiegrondwaterstanden is relatief nauwkeurig omdat er veel kenmerken zijn waaraan de huidige en vroegere GHG en GLG kunnen worden afgelezen, omdat de bodem rijk aan ijzer en organisch materiaal is.
Indicatief voor de vroegere GHG zijn de aanwezigheid van roest in de bovengrond, de aanwezigheid van veen in de laagten en de ‘steltwortels’ van de Elzenbomen in de laagtes (door inklinking van de veenbodem komen de Elzenbomen op stelwortels te staan; aan de hoogte van de steltwortels kan worden afgelezen hoe groot de veendaling moet zijn geweest sinds de vestiging van de boom). Op basis van de veldkenmerken wordt ingeschat dat de GHG gemiddeld met enkele decimeters (1-3 dm) is gedaald.
De huidige GLG is goed herkenbaar als de overgang naar een egaal grijs of groen gekleurde horizont als gevolg van de reductie van ijzer. De vroegere GLG is geschat op basis van de dikte van een op de meeste plekken aanwezige overgangshorizont waarin de matrix van de bodem nog opvallend bleek is, de roestvlekken slecht ontwikkeld en vaal van kleur zijn (nog niet uitgekristalliseerd, voornamelijk amorfe ijzerhydroxiden), en nog houtresten aanwezig zijn (die nog niet zijn geoxideerd). Naar schatting is de GLG recent (<100 jaar) in de lagere delen met 3 à 4 dm gezakt. Op de noordelijke dekzandrug is de daling waarschijnlijk groter geweest.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 0 100 200 300 400 500 1 2 3 4 5 6 7 8 9a 9b 10 11 Lemselerbeek walletje walletje N Z m cm GHGref GHGact GLGref GLGact Referentiegrondwaterstanden Op basis bodemkenmerken gws okt 2002
In de laagste delen van het transect is de ondergrond kalkhoudend, wat wijst op de aanwezigheid van kalkhoudende kwel die hier een buffer vormt of in het recente verleden heeft gevormd tegen verzuring door infiltrerend regenwater. In de hogere delen is de ontkalkingsdiepte groter hetgeen wijst op een sterkere infiltratie van regenwater. De noordelijke dekzandrug is al van oudsher een infiltratiegebied zoals blijkt uit de goed ontwikkelde veldpodzol (met uitspoelingshorizont en zeer lage pH) bij punt 1. De intensieve roestvorming in de ondergrond bij punt 2 wijst er op dat hier een sterke afstroming van grondwater over de leemondergrond plaatsvindt of heeft plaatsgevonden. In de lagere delen is de bodem nog goed gebufferd (pH minimaal 5). In het tussengelegen hogere gedeelte met beekeerd- en vlakvaaggronden is duidelijk sprake van verzuring. Het sterkst is dat bij punt 8 waar zich in de aanwezige beekeerdgrond een micropodzol heeft gevormd.
In de analyseresultaten van de grondwatermonsters is te zien dat ten tijde van het veldwerk, met uitzondering van een grondwaterput in het grasland bij de punten 1 en 2, overal sprake is van kalkrijk en hard grondwater.
Tabel 3 Analyseresultaten grondwatermonsters
Punt Ec pH K Na Ca Cl SO4 HCO3
[uS] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] waterput 171.0 7.6 6.2 2.4 22.5 2.6 13.4 41.9 Punt 2 385.0 8.7 3.2 3.0 78.8 4.4 20.2 188.5 Punt 3 400.0 8.8 4.3 8.9 75.7 17.0 2.2 218.3 Punt 4 417.0 8.7 3.2 12.3 79.8 24.9 1.9 221.9 Punt 5 427.0 8.4 3.1 14.1 117.8 22.2 35.8 305.2 Punt 6 673.0 8.8 1.4 13.2 82.7 15.8 3.8 249.6 Punt 7 372.0 8.7 1.0 3.7 76.1 8.0 30.6 188.3 Punt 8 446.0 8.5 1.5 14.7 120.0 17.3 40.7 330.6 Punt 9a 432.0 8.7 4.0 16.7 74.6 37.0 1.9 201.1 Punt 9b 448.0 8.4 1.1 13.9 125.8 57.8 3.0 300.9 Punt 10 500.0 8.5 3.7 12.8 110.5 36.3 15.0 284.1 beek 464.0 8.5 8.8 18.9 69.5 32.8 72.3 143.1
5 Conclusies over veranderingen in waterhuishouding
Op grond van de transectgegevens kan worden geconcludeerd dat de grondwaterstanden enige decimeters zijn gedaald. De effecten op de standplaatscondities en de vegetatie zijn echter beperkt omdat het lage deel van het gebied nog steeds onder invloed staat van kwel. Op de hoogste delen in het bosgebied is wel sprake van oppervlakkige verzuring als gevolg van de verminderde invloed van grondwater, zoals kan worden afgelezen uit de beginnende podzolisatie in de daar aanwezige beekeerdgrond. De lagere delen zijn als gevolg van veeninklinking nog steeds zeer nat. De maaiveldsdaling heeft hier waarschijnlijk gelijke tred gehouden met de grondwaterstanddaling.
174 Alterra-rapport 801
6 Literatuur
Ebbers, G. en H. van het Loo, 1992. Bodemkaart van Nederland 1:50.000. Toelichting bij kaartblad 28 Oost – 29 Almelo-Denekamp.
Dijk, J. van, 1947. Hele dag Fietsexcursie naar het bos “De Louwmanskamp en het Kloppersblok”. Verslag kamp plantensociologische werkgroep NJN (SJOC)
Hammen, T. van der, 1961. De quartair-geologische geschiedenis van Oost-Twente. In: Anderson, W.F., H. Krul en J.H. Römer (reds), Geologie van twente: gedenkboek ter gelegenheid van het gouden jubileum van het natuurhistorisch museum ‘Natura Docet’ te Denekamp. Ned. Geol. Ver., 23-49.
Hammen, T. van der, C.G. Maarleveld, J.C. Vogel en W.H. Zagwijn, 1967. Stratiagraphy, climatic succession and radiocarbon dating of the Last Glacial in The Netherlands. Geol. en Mijnb. 46: 79-95.
Jansen, A.J.M, 2000. Hydrology and restoration of wet heathland and fen meadow communities. Dissertatie R.U. Groningen.
Joost van der Ven, 1958. Excursieverslag NJN, 29 augustus 1958.
C. van Leeuwen, 1959. Excursierapport Staatsbosbeheer van Heideterreintje ten oosten van het Kloppersblok.
Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN), 1959. Verslag Kloppersblok 19-4- 1959.