;ït: terliacnn
3.3.5 Bereikbaarheid per openbaar vervoer; interlokale verbindingen
3.3.5.1 Intercity en Eurocity
Het station Zürich Flughafen maakt sinds de openstelling in juni 1980 integraal deel uit van het Intercity-net van de SBB. In figuur 17 is te zien, hoe de luchthaven is aangesloten op de railinfrastructuur in het noordoostelijke deel van Zwitserland. Het ondergrondse luchthavenstation is door middel van een tunnelboog verbonden met het baanvak Zürich Hbf-Effretikon-Winterthur. De afstand naar Zürich Hbf is 12 km.
Figuur 17: Spoorontsluiting van de luchthaven Zürich
Bron: Swiss Travel System (brochure SBB, uitgave 1990)
Vanuit Zürich Flughafen zijn alle delen van het land bereikbaar. Met de stations ten noorden van de Alpen (met uitzondering van Basel) bestaan rechtstreekse verbindingen. Reizigers met besteraming Basel en stations in en ten zuiden van de Alpen moeten overstappen op Zürich Hbf. In de
dienstregeling is gezorgd voor een snelle aansluiting aldaar. Het aantal treinen, dat dagelijks de luchthaven aandoet is sinds 1980 voortdurend toegenomen:*^'
Aantal treinen per dag
1980 tot en met 1982 110 1983 tot en met 1986 165 1987 tot en met 1989 171 vanaf 1 juni 1990 177
Tabel 23 geeft een overzicht van de belangrijkste verbindingen met het station Zürich Flughafen. Voor de meeste daarvan geldt een frequentie van
Tabel 23: Treinverbindingen met Zürich Flughafen (1990-1991)
Bron: Fly-Rail 27.5.90 - 1.6.91 (folder SBB), blz. 7-U
1 keer per uur in beide richtingen. In de richtingen Aarau, Basel, Bern, Olten, St. Gallen en Winterthur vertrekt 2 maal per uur een Intercity.
Met Winterthur bestaat voorts 1 maal per uur een S-Bahnverbinding.
Met Zürich Hbf worden 5 verbindingen per uur onderhouden: elke 20 minuten een Intercity en 2 maal per uur een S-Bahn (zie 3.3.6.1). De eerste trein richting Zürich Hbf vertrekt om 6.04 uur, de laatste om 23.47 uur. De reistijd bedraagt ca. 10 minuten. Een enkele reis vol tarief kost in 1990 3,60 Zwitserse frank. Binnen de gestelde tijdstermijn is het kaartje ook geldig op bussen en trams in het stadsgebied Zürich. '
3.3.5.2 "Bahn 2000"
Bij een op 6 december 1987 gehouden referendum heeft het Zwitserse elec-toraat ingestemd met een nieuw openbaar vervoersconcept, "Bahn 2000".
Uitgaande van de transportketengedachte voorziet dit plan in integratie en stroomlijning van het Zwitserse openbaar vervoerssysteem. Doelstelling is intensivering en optimalisering van de dienstverlening, waardoor een aantrekkelijk en reeël alternatief kan worden geboden voor het gebruik van de auto. In het plan wordt prioriteit gegeven aan:
- uitbreiding en kwaliteitsverbetering van het treinaanbod van SBB (kortere reis- en wachttijden, meer doorgaande IC-verbindingen).
- onderlinge afstemming tussen Fern- en Nahverkehr (betere en snellere aansluiting van het spoorvervoer over lange afstand en het stads- en streekvervoer).^'
Het exploitatieconcept van "Bahn 2000" kent twee uitgangspunten:
- een half uursfrequentie van het IC-verkeer op de hoofdtransportassen (2 verbindingen per uur; momenteel is 1 verbinding per uur de regel), iets minder dan 1 uur reistijd tussen twee hoofdknooppunten.
Acht SBB-stations zijn aangewezen als hoofdknooppunt. Het gaat om de stations Basel, Bern, Biel, Lausanne, Luzern, Sargans, St. Gallen en Zürich Hbf (zie figuur 18). De reistijd tussen twee nevenliggende hoofdknooppunten (bijv. Zürich-St. Gallen of Zürich-Luzern) zal worden verkort tot minder dan 1 uur. In combinatie met de half uursfrequentie is het daardoor mogelijk, om op de acht genoemde stations rond het hele en het halve uur aansluitingen in alle richtingen te verzorgen, zowel voor het Fern- als voor het Nahverkehr. Binnen maximaal een kwartier na
aankomst vertrekt de aansluitende trein, tram of bus. ' In figuur 19 is gevisualiseerd hoe e.e.a. zal uitwerken voor het IC-verkeer op het
station Zürich Hbf.
Om de vereiste frequentie en reis/overstaptijd te kunnen realiseren, zijn o.a. infrastructurele maatregelen noodzakelijk (zie figuur 18). Daarbij gaat het zowel om de aanleg van nieuwe tracé's (Neubaustrecken) als om aanpassing van bestaande trajecten (Ausbaustrecken). Het totale investe-ringsbedrag werd in 1987 begroot op 5,4 miljard Zwitserse francs (ca. 7 miljard gulden). Volgens recente prognoses van SBB moet rekening worden gehouden met een overschrijding van ruim 1 miljard francs. '
Figuur 18; Hoofdknooppunten in het exploitatieconcept voor "Bahn 2000"
alsmede de nieuw te bouwen en aan te passen trajecten (Neu- en Ausbaustrecken)
Bron; W. Jerra en W. Wlldener, Das Konzept Bahn 2000 der SBB, blz. 425
Figuur 19; Intercity-aansluitingen op het station Zürich Hbf volgens het exploitatieconcept voor "Bahn 2000" (half uursfrequentie)
© nurzubstStd.
Zfh
Bron; W. Jerra en W. Wildener, Das Konzept Bahn 2000 der SBB, blz. 424
De in het kader van "Bahn 2000" geplande Neubaustrecken hebben een geza-menlijke lengte van ca. 120 km, verdeeld over vier grote projecten. Eén daarvan is de aanleg van een nieuw tracé tussen de luchthaven Zürich en Winterthur. De bestaande tweesporige verbinding via Effretikon vormt al jaren een bottleneck, o.a. vanwege de vele bochten en gelijkvloerse kruisingen. Het capaciteitsgebrek op dit baanvak is het gevolg van het feit, dat zowel het Intercity- als het S-Bahnverkeer ervan gebruik maken.
Figuur 20; Het bestaande en het nieuw te bouwen tracé tussen Zürich Flughafen en Winterthur
Bron; W. Schaufelberger, Bahn 2000; Zürich Flughafen-Winterthur!, blz. 204
Zoals te constateren in figuur 20, zal de afstand tussen de luchthaven en Winterthur aanzienlijk worden bekort. Het geplande tracé heeft een lengte van 10,4 km. Het grootste deel (8,2 km) voert door een tunnel onder het Brüttener Plateau. De nieuwe verbinding wordt viersporig en kruisingvrij uitgevoerd en zal voorts geschikt zijn voor exploitatie met 200 km per uur. Dat maakt in de toekomst inzet van hoge snelheidstreinen op dit stuk van het SBB-net mogelijk. SBB gaat ervan uit, dat begin 1991 met de bouw kan worden begonnen. De ingebruikname is gepland voor medio 1998. 8'
Dankzij het nieuwe tracé zal de bereikbaarheid van de luchthaven vanuit het oostelijke deel van Zwitserland aanmerkelijk verbeteren. De reistijd
op het traject Winterthur-Zurich Flughafen-Zürich Hbf zal met 1/3 worden teruggebracht (van ca. 30 naar ca. 20 minuten). Wellicht nog belangrijker is, dat de infrastructurele voorwaarden zijn geschapen voor de opname van de luchthaven Zürich in het toekomstige Europese HSL-net. Daarmee komt Zürich in een vergelijkbare positie als Frankfurt Main, Charles de Gaulle en - naar alle waarschijnlijkheid - Schiphol. Zürich Flughafen zou een schakel kunnen gaan vormen in de voorziene HSL-route München-St. Gallen-Zürich-Gotthardtunnel-Milaan. De besluitvorming hierover zal echter nog enkele jaren op zich laten wachten. '
3.3.6 Bereikbaarheid per openbaar vervoer: lokale en regionale verbindingen
3.3.6.1 S-Bahn Zürich
Op 27 mei 1990 is de S-Bahn Zürich in gebruik genomen. Dit regionale spoorwegnet - qua opzet vergelijkbaar met de S-Bahnsysteraen in bijv.
Frankfurt en München (zie 2.3.6.1 en 2.4.1.2) - heeft een totale lengte van 380 km en bestrijkt het gehele grondgebied van het kanton Zürich. "'
In figuur 21 (z.o.z.) is te zien, hoe het lijnennet er momenteel uitziet.
De basis van het S-Bahnnetwerk wordt gevormd door de bestaande railinfra-structuur van SBB. De noodzakelijke nieuwe tracé's beslaan niet meer dan 12 km. De belangrijkste en tevens kostbaarste Neubaustrecke is de vier-sporige ondergrondse "trunkroute" door het centrum van Zürich, uitkomend bij het nieuwe S-Bahnstation onder het Hauptbahnhof. Doordat Intercity-en S-Bahnverkeer gescheidIntercity-en het stationscomplex wordIntercity-en binnIntercity-engevoerd, is er sprake van een aanzienlijke ontlasting van de spoorsituatie op en nabij het Hauptbahnhof. De aanleg van de trunkroute heeft 739,2 miljoen Zwitserse francs (ca. 1 miljard gulden) gekost. 80% van dat bedrag komt ten laste van het kanton Zürich, terwijl de nationale overheid de reste-rende 20% voor zijn rekening neemt. Inclusief de overige infrastructurele aanpassingen komen de investeringen ten behoeve van het S-Bahnnet op ruim 1 miljard francs (ca. 1,4 miljard gulden). ^
Acht zgn. stamlijnen vormen de ruggegraat van het S-Bahnsysteem. Eén daarvan, de S-2 (Ziegelbrücke-Wetzikon), verbindt de luchthaven Zürich met Zürich Hbf en met verschillende delen van de agglomeratie. Op het traject luchthaven-Hbf maakt de S-2 gebruik van dezelfde sporen als het
IC-verkeer. Tussen 6.00 en 23.45 uur rijden er treinen op basis van een halfuursfrequentie. Dat komt neer op 34 S-Bahnverbindingen per dag in elk van beide richtingen. Vanaf de luchthaven bedraagt de reistijd naar
Zürich Hbf 10 a 12 minuten en naar Winterthur ca. 13 minuten. Het ligt in de bedoeling van SBB, om het aantal dagelijkse verbindingen de komende jaren verder op te voeren. *'
Figuur 21: Het S-Bahnnet van het Zürcher Verkehrsverbund met ingang van 27 mei 1990
Bron: "Jahresrückblick 1989 der anderen Eisenbahnen". In: Die Bundesbahn, februari 1990, blz. 168
Ten behoeve van de S-Bahnexploitatie heeft SBB begin 1987 een order ge-plaatst voor 97 dubbeldekstreinstellen. Deze bestaan uit een "push-pull"-locomotief en drie wagons, waarvan de laatste met een bestuurderscabine
is uitgerust. Met de bestelling is een bedrag van 585 miljoen francs (ca.
800 miljoen gulden) gemoeid. Bij de opening van het S-Bahnnet in mei 1990 werd de eerste serie van 20 dubbeldekkers in bedrijf genomen. De rest zal in de eerste helft van de jaren '90 worden geleverd. In de tussenliggende periode maakt SBB deels gebruik van conventioneel materieel.5J'
Voor wat betreft dienstregeling, kaart- en tarievenaanbod is de S-Bahn geïntegreerd in het Zürcher Verkehrsverbund ( Z W ) , dat eveneens op 27 mei
1990 van start is gegaan. Dit samenwerkingsverband van 34 zelfstandige ondernemingen coördineert het openbaar vervoersaanbod (S-Bahn, bus, tram en veerdiensten) op het grondgebied van de kanton Zürich. Op basis van het ZVV-eenheidstarief betaalt men voor een enkele reis Zürich Flughafen-Zürich Hbf 3,60 Zwitserse francs (omgerekend ca. 5 gulden) en voor een enkele reis Zürich Flughafen-Winterthur 4,80 francs (f. 6,75). Binnen de gekozen zones zijn de vervoerbewijzen ook geldig op bus en tram.5^'
Bij het ter perse gaan van dit literatuurrapport waren nog geen exacte cijfers beschikbaar over het aantal reizigers, dat gebruik maakt van de S-2 voor de verplaatsing van en naar de luchthaven. Globale tellingen van SBB geven aan, dat zich op het traject Flughafen-Zürich Hbf geen noemens-waardige groei van het aantal treinreizigers (IC en S-Bahn samen) heeft voorgedaan sinds de ingebruikname van de S-Bahn.") D6 luchthavendirectie gaat er niettemin van uit, dat de S-Bahn op termijn een substantiële bijdrage kan leveren aan de beoogde verhoging van het openbaar vervoer-aandeel in de modal split. Daarbij is de aandacht niet alleen gericht op vliegtuigpassagiers, maar m.n. ook op luchthavenwerknemers, woonachtig in de - tot voor kort alleen door streekbussen ontsloten - randgemeenten van Zürich.56) Zoals werd geconstateerd in paragraaf 3.3.4 is juist bij deze laatste categorie reizigers het autogebruik bijzonder hoog.
3.3,6.2 Buslijnen
Op het busplatform naast Parkhaus B hebben in totaal 10 busdiensten een halte. In vrijwel alle gevallen gaat het om streekvervoerlijnen, die de kleinere gemeenten in het noordelijke deel van de agglomeratie Zürich bedienen. Slechts één lijn (nr. 768 van de Verkehrsbetriebe Zürich, het gemeentevervoerbedrijf) komt tot in het stadscentrum. De rest rijdt niet verder dan de rand van het stadsgebied, waar overstapmogelijkheden
bestaan op verschillende S-Bahnen, trams en stadsbussen.57^
Tabel 24; Bus- en treingebruik door enkele categorieën reizigers bij het verlaten van de luchthaven van de luchthaven Zürich in 1989
Donderdag 28-9-1989 Zondag 1-10-1989 Totaal Bus % Trein % Totaal Bus % Trein % Vliegtuigpass. 12581 146 1,2 4318 34,3 14380 80 0,6 5060 35,2 Luchthavenpers. 8826 655 7,5 1509 17,1 4880 260 5,3 350 7,2 Begeleiders 8282 39 0,5 570 6,9 17950 190 1,1 2760 15,4 Recr. bezoekers 2400 111 4,6 498 20,8 16310 360 2,2 1380 8,5
Bron: Flughafen Zürich, Modal-Split bei der Wegfahrt (zie tabel 18 en 19)
Zoals blijkt uit tabel 24, heeft de bus hoofdzakelijk een functie bij het het doordeweekse woon-werkverkeer van luchthavenpersoneel. Op de gekozen werkdag in 1989 reisde 7,5% van deze categorie per bus. Het gaat daarbij vooral om werknemers uit de noordelijke randgemeenten van Zürich. De rei-zigersaantallen, die in de tabel zijn vermeld, hebben betrekking op de situatie vóór de ingebruikname van de S-Bahn. Verondersteld raag worden, dat de busdiensten een deel van hun klandizie zullen verliezen aan de S-Bahn. De kortere reistijden zullen daarbij de doorslag geven.
Bij het voor- en natransport van vliegtuigpassagiers speelt de bus een marginale rol. Qua frequentie, snelheid en comfort kunnen de busdiensten niet concurreren met de IC- en S-Bahnverbindingen. Vanaf Zürich Hbf ver-trekt 5 maal per uur een trein naar de luchthaven, terwijl er vanuit het centrum slechts om het half uur een bus gaat. Ook op het punt van de reistijd slaat de balans duidelijk door in het voordeel van de trein. Per spoor is men 10 a 12 minuten onderweg, per bus 45 minuten. 8'
3.3.7 Toegankelijkheid van het terminalcomplex
Het SBB-railstation is gesitueerd onder Parkhaus B, recht tegenover het terminalcomplex (zie figuur 15). De terminals A en B zijn bereikbaar door middel van tunnels, die zijn voorzien van rolpaden. De afstand naar ter-minal B is ca. 50 meter en naar terter-minal A ca. 200 meter. Aangezien het station twee lagen onder straatniveau ligt, moet onderweg een behoorlijk hoogteverschil worden overbrugd. De rolpaden zijn echter zo geconstru-eerd, dat bagagewagentjes zonder risico van wegglijden kunnen worden meegevoerd. "'
4 Geraadpleegde literatuur
Hoofdstuk 1
STUURGROEP
Plan van aanpak Schiphol en omgeving: concept-eindrapport / Stuurgroep Plan van aanpak Schiphol en omgeving (voorzitter V. Lemstra)
. - Den Haag: Ministerie van VROM, 1990 S W II
Tweede struktuurschema verkeer en vervoer ( S W II), deel a: beleids-voornemen / s.n.
In: Gedrukte stukken Tweede Kamer der Staten-Generaal, vergaderjaar 1988-1989, 20922, nr. 1-2
. - Den Haag: SDU, 1988
S W II
Tweede struktuurschema verkeer en vervoer ( S W II), deel d: regerings-beslissing / s.n.
In: Gedrukte stukken Tweede Kamer der Staten-Generaal, vergaderjaar 1989-1990, 20922, nr. 15-16
. - Den Haag: SDU, 1990
Hoofdstuk 2
ADLER, H.
Flüge in Höhe Null: Lufthansa auf der Schiene / H. Adler en E. Huther In: Die Bundesbahn. - Jg. 58, H. 3 (MMrz 1982); S. 199-206
AIRPORTS
Airports international directory 1981 / ed. M. Ginsberg en A. Bratt . - Sutton: IPC Business Press, 1981
ASTEN, N.
Frankfurt: Growing within narrow confines / N. Asten In: Airports international. - (May 1986); p. 18-19
BAUMGARTEN, H.
Frankfurt to get advanced Passenger Transfer System / H. Baumgarten en M. Frenz
In: Airport Forum. - Vol. 19, nr. 5 (Oct. 1989); p. 12-14
BAYERISCHES
Anbindung des neuen Flughafens München an den Schienennah- und
Schienenfernverkehr / Bayerisches Staatsrainisterium für Wirtschaft und Verkehr (topografische kaart)
. - München: BSWV, 1990
BEHRENDT, L.
Bahn und Flug: Möglichkeiten einer Kooperation / L. Behrendt en G.F. von Götz
In: Die Bundesbahn. - Jg. 61, H. 2 (Feb. 1985); S. 93-96
BEUDELL, M.
Much delayed Munich 2 shapes up / M. Beudell
In: Airports international. - (April 1988); p. 12-13
BLIND, W.
Heavy spending on HS infrastructure / W. Blind
In: International railway journal. - Vol. 30, nr. 6 (June 1990); p. 61-64
BLIND, W.
Köln-Frankfurt next on the high speed agenda / W. Blind
In: Railway gazette international. - Vol. 146, nr. 6 (June 1990);
p. 449-450
BRANDT, K.H.
Schienenpersonenfern- und -nahverkehr als Kontrahenten?: Verkehrs-erhebungen am Bahnhof Frankfurt (M) Flughafen / K.H. Brandt
In: Eisenbahntechnische Rundschau. - Jg. 38, H. 11 (Nov. 1989);
S. 721-723
BRANDT, K.H.
Die Erweiterung der S-Bahn Rhein-Main im Frankfurter Verkehrs- und Tarifverbund (FVV) / K.H. Brandt en K. Daumann
In: Die Bundesbahn. - Jg. 66, H. 5 (Mai 1990); S. 413-418
CEMT
Les ressources pour les transports de demain: Rapports introductifs et synthese des discussions / CEMT
. - Bruxelles: CEMT, 1988
CRAMPTON, N.
How to get from the airport to the city all around the world / N. Crampton
. - New York: M. Evans and Corapany, 1989
DB
GeschMftsbericht 1986 / Deutsche Bundesbahn (DB) . - Frankfurt am Main: DB, 1987
DB
GeschMftsbericht 1987 / Deutsche Bundesbahn (DB) . - Frankfurt am Main: DB, 1988
DB
GeschSftsbericht 1988 / Deutsche Bundesbahn (DB) . - Frankfurt am Main: DB, 1989
DB
Geschëftsbericht 1989 / Deutsche Bundesbahn (DB) . - Frankfurt ara Main: DB, 1990
DB
Rail & Fly. Mit dem Zug zum Flug / Deutsche Bundesbahn (DB) . - Frankfurt am Main: DB, 1990
DB-LUFTHANSA
DB-Lufthansa co-operation deal / s.n.
In: Railway Gazette International. - Vol. 146, nr. 5 (May 1990); p. 327
DREIMANN, K.
People Mover und M-Bahn: Einsatzfelder für moderne Verkehrssysteme und neue Materialien / K. Dreimann en B. Förster
In: Der Nahverkehr. - Jg. 8, H. 1 (Jan. 1990); S. 16-22
EILERS, W.
Entwicklung des Fahrplansysteras der S-Bahn Rhein-Main / W. Eilers en J. Bohndorf
In: Die Bundesbahn. - Jg. 66, H. 5 (Mai 1990); S. 435-442
ENGE
Enge Zusanunenarbeit zwischen Schiene und Flugzeug / s.n.
In: Eisenbautechnische Rundschau. - Jg. 38, H. 10 (Okt. 1989);
S. 602-603
FLUGGEPXCK
Fluggepack seit dem 1. Juni von allen IC-Bahnhöfen bis zum Ziel / s.n In: Die Bundesbahn. - Jg. 66, H. 7 (Juli 1990); S. 720
FLUGHAFEN
GeschMftsbericht 1986 / Flughafen Frankfurt am Main . - Frankfurt: Flughafen Frankfurt, 1987
FLUGHAFEN
GeschMftsbericht 1987 / Flughafen Frankfurt am Main . - Frankfurt: Flughafen Frankfurt, 1988
FLUGHAFEN
GeschSftsbericht 1988 / Flughafen Frankfurt am Main . - Frankfurt: Flughafen Frankfurt, 1989
FLUGHAFEN
GeschSftsbericht 1989 / Flughafen Frankfurt am Main . - Frankfurt: Flughafen Frankfurt, 1990
FLUGHAFEN
Ausbau 2000 / Flughafen Frankfurt ara Main . - Frankfurt: Flughafen Frankfurt, 1990
FLUGHAFEN
Zahlen & Daten '89/'90 / Flughafen Frankfurt am Main . - Frankfurt: Flughafen Frankfurt, 1989
FLUGHAFEN
Geschëftsbericht 1989 / Flughafen München . - München: Flughafen München, 1990
FLUGHAFEN
Info Flughafen München-Riem / Flughafen München . - München: Flughafen München, 1990
FLUGHAFEN
Richtfest 11 09 89 / Flughafen München . - München: Flughafen München, 1989 FLUGHAFEN
Flughafen und Bundesbahn: Eingespielte Fartnerschaft im Dienst des Kunden / s.n.
In: Treffpunkt. - Jg. 8, H. 1 (Jan. 1988); S. 35-37
FRANKFURTER
Fahrscheine und Preise 1990 / Frankfurter Verkehrs- und Tarifverbund . - Frankfurt: F W , 1990
FRANKFURTER
Mit dem Kombi-Ticket gratis zum Frankfurter Flughafen. Lufthansa und Condor schliessen Kooperationsvertrag mit dem F W / Frankfurter Verkehrs-und TarifverbVerkehrs-und (persbericht F W )
In: Verkehr und Technik. - Jg. 43, H. 10 (Okt. 1990); S. 394
FRANKFURTER
Verbundfahrplan 89/90 / Frankfurter Verkehrs- und Tarifverbund . - Frankfurt: F W , 1989
FRANKFURTER
Züge zum Flughafen Frankfurt und zurück (Fahrplan '88-'89) / Frankfurter Verkehrs- und Tarifverbund
. - Frankfurt: F W , 1988
FRENCH, T.
Airlines on track? / T. French
In: Airline business. - (Aug. 1989); p. 34-41
GRÜBMEIER, J.
Ausbau-/Neubaustrecken der Deutschen Bundesbahn: Korabinierte Massnamen der Bundesverkehrswegeplanung insbesondere in der Relation Karlruhe-Basel / J. Grübmeier en E. Krittian
In: Eisenbautechnische Rundschau. - Jg. 36, H. 5 (Mai 1987); S. 307-315
HAMANN, S.
In Zukunft Zug um Zug zu deutschen FlughSfen / S. Hamann In: Die Bundesbahn. - Jg. 66, H. 6 (Juni 1990); S. 608
HARLEM, D. VON
Weitere Flughafenbahnen für München / D. von Harlem
In: Verkehr und Technik. - Jg. 43, H. 1 (Jan. 1990); S. 29-30
HILSCHER, G.
German airports prepare for the year 2000 / G. Hilscher In: Airport forum. - Vol. 17, nr. 1 (Feb. 1987); p. 52-63
HOSPE, J.
Steady progress at Munich's new airport / J. Hospe In: Airport forum. - Vol. 20, nr. 3 (March 1990); p. 48
HSL
HSL van Parijs naar Straatsburg / s.n.
In: Openbaar vervoer. - jrg. 23, nr. 7/8 (juli/augustus 1990); p. 9
JAHRESRÜCKBLICK
Jahresrückblick 1988 der Deutsche Bundesbahn / s.n.
In: Die Bundesbahn. - Jg. 65, H. 1 (Jan. 1989); S. 9-80
JAHRESRÜCKBLICK
Jahresrückblick 1989 der Deutschen Bundesbahn / s.n.
In: Die Bundesbahn. - Jg. 66, H. 1 (Jan. 1990); S. 13-82
JANE'S
Jane's world railways 1989-1990 / ed. G.F. Allen . - Coulsdon: Jane's Information Group, 1989
KRULL, K.E.
Kooperation Bahn-Flug - ein Beitrag aus Marketing-Sicht zur Diskussion um Flughafenanbindungen an das Eisenbahnnetz / K.E. Krull
In: Eisenbautechnische Rundschau. - Jg. 35, H. 10 (Okt. 1986); S. 667-676
LÜBKE, D.
Das System des ICE / D. Lübke
In: ICE - Zug der Zukunft / Herausg. T. Rahn (et al.) . - Darrastadt: Hestra-Verlag, 1985. - S. 34-45
LUFTHANSA
Dienstregeling Benelux 01 Jul 90 - 27 Oct 90 / Lufthansa . - Amsterdam/Brussel: Lufthansa, 1990
LUFTHANSA
GeschMftsbericht 1986 / Lufthansa . - Köln: Lufthansa, 1987
LUFTHANSA
GeschMftsbericht 1987 / Lufthansa . - Köln: Lufthansa, 1988
LUFTHANSA
GeschMftsbericht 1988 / Lufthansa . - Köln: Lufthansa, 1989
LUFTHANSA
GeschMftsbericht 1989 / Lufthansa . - Köln: Lufthansa, 1990
LUFTHANSA
Neue Lufthansa Airport Express-Verbindung zwischen Frankfurt und Stuttgart / Lufthansa
. - Frankfurt: Lufthansa, 1990
LUFTHANSA-TICKET
Lufthansa-Ticket als FW-Fahrschein / s.n.
In: Bus + Bahn. - Jg. 24, H. 8 (Aug. 1990); S. 16
MCWHIRTER, A.
Cloud neun / A. McWhirter en A. Tillier
In: Business traveller. - Vol. 14, nr 4 (April 1989); p. 9-12
MIT
Mit dem Zug fliegen. Deutsche Bundesbahn arbeitet immer enger mit den Fluggesellschaften zusammen / s.n.
In: Verkehrsnachrichten. - H. 11/12 (Nov. 1990); S. 23-24
MORDOFF, K.F.
Munich's new international airport expected to begin operations in 1991 / K.F. Mordoff
In: Aviation week & space technology. - Vol. 128, nr. 8 (22 Feb. 1988);
p. 92-93
MÜNCHNER
Flughafenfahrplan Sommer 1990 / Münchner Verkehrs- und Tarifverbund . - München: MVV, 1990
MÜNCHNER
Report '84 / Münchner Verkehrs- und Tarifverbund . - München: M W , 1985
MÜNCHNER
Schienenverkehrsverbindung des neuen Flughafens München: Express S-Bahn / Münchner Verkehrs- und Tarifverbund
. - München: MVV, 7 Aug. 1990 (ongepubliceerde notitie)
MUNICH
Munich eases congestion / s.n.
In: International railway journal. - Vol. 30, nr. 6 (June 1990); p. 91-93
M-BAHN
M-Bahn für den Frankfurter Flughafen / s.n.
In: Eisenbautechnische Rundschau. - Jg. 37, H. 10 (Okt. 1988); S. 624
NEW
New railway station for Frankfurt Airport / s.n.
In: Airport forum. - Vol. 20, nr. 2 (April 1990); p. 53
NITSCHKE, K.
Munich 2 - an integrated traffic system / K. Nitschke
In: Airport technology international 1988 / ed. M.G. Hudson . - London: Sterling Publications, 1988. - p. 44-48
OBERSTE
Anbindung des neuen Flughafens München an das Strassennetz / Oberste Baubehörde iro Bayerischen Staatsrainisterium des Innern (topogr. kaart)
. - München: OBBSI, 1990
OECD
Cities and transport / Organisation for economie co-operation and development (OECD)
. - Paris: OECD, 1988
PIETSCH, G.
Anbindung der Grossflughafen an das Schienennetz der DB / G. Fietsch In: Die Bundesbahn. - Jg. 65, H. 11 (Nov. 1989); S. 952-954
PIETSCH, G.
Empirische Befunde zur Wirkung von Flughafenanbindungen an die Schiene und Konsequenzen. Beispiel: Frankfurt am Main / G. Pietsch
In: Kurs 111/90 lm Zug zum Flug - Zur Wirkung von Schienenverbindungen zu FlughMfen - 26.-27. April 1990 in Frankfurt. - S.I.: DVWG, 1990
PLEGER, J.
Ein modernes Transportsystem: Die M-Bahn / J. Pleger
In: Eisenbautechnische Rundschau. - Jg. 39, H. 1 (Jan. 1990); S. 39-44
PLENDERLEITH, I.
Munich II plans terminal two / I. Plenderleith In: Airports international. - (May 1989); p. 38
RAIL
Rail and air transport step-up cooperation process / s.n.
In: UIC News Service. - nr. 3 (14 May 1990); p. 3-4
SCHEURKOGEL, W.
De eeuwige race tussen trein en vliegtuig / W. Scheurkogel In: Management team. - Jrg. 11, nr. 8 (8 mei 1989); p. 60-63
SECOND
Second station at Frankfurt airport / s.n.
In: Railway Gazette International. - Vol. 146, nr. 6 (June 1990); p. 413
SMITH, P.
Wheel bases / F. Sraith
In: Business traveler. - Vol. 13, nr. 12 (Dec. 1988); p. 33-34
TOEPEL, W.
Konzeptionen für Flughafenanbindungen und erwartete Wirkungen. Beispiel:
München II / W. Toepel
In: Kurs 111/90 lm Zug zum Flug - Zur Wirkung von Schienenverbindungen zu FlughSfen - 26.-27. April 1990 in Frankfurt. - S.I.: DVWG, 1990
UTTECH, I.
Mit der Bahn zura Hamburger Flughafen: Teil I / I. Uttech
In: Verkehr und Technik. - Jg. 42,.H. 10 (Okt. 1989); S. 384-387
VOORDEELTJE
Voordeeltje voor treinreiziger naar Duitse vliegvelden / s.n.
In: De Gelderlander. - (22 feb. 1990)
VOSWINKEL, J.
Ohne Last zum Flugzeug / J. Voswinkel In: Die Zeit. - (14 Mai 1989); S. 85
WERNET, M.
Schienenverkehr - Luftverkehr: Konkurrenten oder Partner? / M. Wernet In: Die Bundesbahn. - Jg. 65, H. 11 (Nov. 1989); S. 949-951
WEZENBERG, M.
Schiphol moet geslaagd voorbeeld voor SAMOVE worden / M. Wezenberg en G. de Jong
In: Openbaar vervoer. - jrg. 22, nr.1 (jan. 1989); p. 5-8
WIESE, J.
Intercity revolution / J. Wiese
In: International railway journal. - Vol. 30, nr. 6 (June 1990); p. 35-36
WILDHARDT, H.
Perspektiven zur Entwicklung der Eisenbahn in Frankfurt a.M. / H. Wildhardt
In: Die Bundesbahn. - Jg. 66, H. 6 (Juni 1990); S. 537-544
WROBEL, A.
Connection services at major European airports / A. Wrobel In: ITA magazine. - nr. 34 (April 1986); p. 3-6
Hoofdstuk 3
AIRPORTS
Airports international directory 1981 / ed. M. Ginsberg en A. Bratt
Airports international directory 1981 / ed. M. Ginsberg en A. Bratt