Beperkingen en focus van het onderzoek

Het onderzoek ziet op de bredere problematiek van het seksueel misbruik in relatie tot de aangifteplicht en de (on)mogelijkheden tot verruiming daarvan. Seksueel misbruik betreft echter een veelomvattend probleem dat zich in verschillende vormen (bijvoorbeeld met of zonder seksueel binnendringen, met of zonder dwang) kan manifesteren jegens verschillende soorten slachtoffers (minderjarig, meerderjarig, verschil naar mate van kwetsbaarheid) in te onderscheiden contexten (binnen particuliere kring of in een institutionele context). Binnen het bestek van deze studie kan niet op alle onderdelen recht worden gedaan aan deze variëteit van (f)actoren. Het onderzoek kent zekere beperkingen die hieronder worden geduid.

1.4.1 Eerste algemene beperking: geen evaluatie van de aangifteplicht

daarin gelegen verplichting om aangifte te doen van verkrachting (artikel 242 Sr).28 De regeling en de achtergrond daarvan worden beschreven, maar niet wordt bezien in welke mate en op welke gronden de aangifteverplichting wordt nageleefd. Niet uitgesloten is dat daarover op grond van de verzamelde data iets kan worden gezegd. Het betreft dan echter bruikbare bijvangst en geen representatief oordeel over de effectiviteit van de in artikel 160 Sv neergelegde aangifteplicht.

1.4.2 Tweede algemene beperking: de onderzochte sectoren

Doel van het onderzoek is in kaart te brengen wat er is aan bestaande wet- en regelgeving. Daarbij wordt primair gefocust op de twee sectoren waarvoor regelingen zijn opgesteld rondom het melden van seksueel misbruik: de zorg en het onderwijs.29 Een derde sector die aanvullend wordt geadresseerd is de sport. Daarvoor geldt echter dat nog geen sprake is van uitgekristalliseerde regelingen en praktijken. Gelet op de ontwikkelingen op dat veld is er aanleiding om ook hieraan enige aandacht te besteden.30

1.4.3 Focus van het onderzoek I: overdracht en samenwerking ten behoeve van de bestrijding van seksueel misbruik in het particuliere spoor respectievelijk het institutionele spoor

Seksueel misbruik ziet op verschillende situaties met verschillende (f)actoren. Onderscheid kan worden gemaakt tussen seksueel misbruik binnen het particuliere spoor en seksueel misbruik binnen het institutionele spoor. De eerste variant omvat niet-consensuele seksuele handelingen tussen particulieren (bijvoorbeeld een ouder ten opzichte van diens minderjarige kind) en/of seksuele handelingen die weliswaar consensueel zijn, maar gelet op de context zijn aan te merken als zedenmisdrijf. Het tweede type seksuele handelingen ziet op contacten die plaatsvinden in een institutionele context. Dat kunnen seksuele contacten zijn tussen een beroepskracht en een cliënt31 of non-consensuele contacten tussen ten tijde van het seksueel misbruik in een instelling verblijvende cliënten.32 Niet uitgesloten ook is dat een slachtoffer in een periode in beide sporen seksueel is misbruikt, maar het seksueel misbruik kan ook opeenvolgend in verschillende sporen plaatsvinden.

Voor allebei de sporen ligt de vraag voor welke hoedanigheid de (potentiële) melder en/of aangever heeft en waartoe deze is gehouden. Voor het particuliere spoor geldt het regime van de aangifteplicht van artikel 160 Sv bij verkrachting en de in artikel 136 Sr geformuleerde strafbaarstelling van het nalaten aangifte te doen van een voorgenomen verkrachting. Deze bepalingen zien op burgers en hun onderlinge relaties (bijvoorbeeld ouders, familie, buren, kennissen en overige particuliere derden). De morele dilemma’s waarvoor deze melders/aangevers staan zijn van een andere aard dan die welke spelen voor beroepskrachten die ambtshalve vermoedens of wetenschap hebben van seksueel misbruik. Het melden of het       

28 Op het nalaten aangifte te doen van actueel seksueel misbruik, dat (onder andere) onder de reikwijdte van artikel 242 Sr zou vallen of van verleden seksueel misbruik dat kan worden gekwalificeerd als verkrachting staat geen straf.

29 De keuze voor deze sectoren lag besloten in de startnotitie. De sector zorg wordt daarbij begrepen als te zien op een brede verzameling van hulpverlenende activiteiten waarbij de (meeste van de zestien) in de meldcode Huiselijk Geweld & Kindermishandeling genoemde sectoren zijn begrepen.

30 Daarbij wordt het rapport van de commissie De Vries besproken met de daarin opgenomen aanbeveling om een meldplicht in te voeren binnen de sport; De Vries 2017, p. 141-142 en Bijlage 4, Organisatorische inbedding, de juridische structuur en de toereikendheid van de maatregelen.

31 Dergelijke seksuele contacten kunnen consensueel zijn, maar zijn niettemin uit hoofde van de relationele afhankelijkheid en de zorgverantwoordelijkheid van de beroepskracht verboden (artikel 249 Sr).

32 Het onderzoek is niet toegespitst op deze laatste categorie, maar wanneer relevant wordt daar aandacht aan besteed.

aangeven van seksueel misbruik staat in die context op gespannen voet met de vertrouwelijke aard van de professionele relatie met het slachtoffer en het aan hem toekomende recht op zelfbeschikking.33 Zeker wanneer het doen van een aangifte of melding mogelijk een strafrechtelijk gevolg kan hebben in de vorm van een opsporingsonderzoek en/of strafrechtelijke vervolging en overdracht van informatie in beginsel afstuit op het beroepsgeheim met de daaraan verbonden zwijgplicht. Hier geldt dat de meldcode verplicht tot het doen van een interne melding, die kan uitmonden in een (externe) aangifte. Het betreft een binnen de beroepsgroep gemaakte afspraak die een doorbreking van het beroepsgeheim impliceert; gesproken wordt van een meldrecht.34

Een ander scenario is aan de orde wanneer het gaat om seksueel misbruik door een beroepskracht (het institutionele spoor). Seksueel misbruik door een beroepskracht wordt binnen het beleid namelijk van een ander kaliber geacht dan seksueel misbruik binnen de (brede) huiselijke kring.35 In het seksueel misbruik door een beroepskracht ligt een schending van diens professionele zorgverantwoordelijkheid besloten, waarmee ook het publieke vertrouwen in de (klinische- en ambulante) zorg36 en het onderwijs wordt ondergraven.37 Anders dan voor seksueel misbruik binnen het particuliere spoor geldt hier geen beroepsgeheim dat melding en/of aangifte in de weg kan staan. Sterker nog: de toepasselijke wet- en regelgeving kent als uitgangspunt dat de afhandeling via het strafrechtelijk spoor verloopt, met daarvoor benodigde ontsluiting van informatie vanuit de beroepsgroep/instelling.

1.4.4 Focus van het onderzoek II: het temporele element

Naast het onderscheid in sporen is het van belang oog te hebben voor het temporele element. Vermoedens en/of wetenschap van seksueel misbruik kunnen betrekking hebben op dreigend misbruik, actueel misbruik of misbruik in het verleden. Voor alle drie de vormen geldt dat strafrechtelijk optreden gelet op de ernst van de (vermoedelijke) rechtsschending is geïndiceerd, maar voor dreigend en actueel seksueel misbruik is strafrechtelijke interventie gelet op de (af te wenden) veiligheidsrisico’s veelal meer urgent dan voor verleden seksueel misbruik. Dat laat onverlet dat de strafrechtelijke sanctionering van verleden seksueel misbruik een eigen urgentie heeft, het kan immers bijdragen aan de preventie van toekomstig misbruik én kan rechtsherstel bieden aan de slachtoffers. Bij de beschrijving van (de uitvoeringspraktijken van) bestaande wet- en regelgeving in eigen land en elders wordt aandacht besteed aan het temporele element.

.

1.4.5 Focus van het onderzoek III: focus op maatschappelijk kwetsbaren, in het bijzonder minderjarigen

Deze studie kan, als opgemerkt, niet op alle fronten recht doen aan de variëteit van situaties en actoren die op enigerlei wijze betrokken zijn bij de ontsluiting van seksueel misbruik voor de       

33 Conform de geldende spellingsregels wordt ‘het slachtoffer’ met het oog op de leesbaarheid aangeduid in de mannelijke vorm. Daaronder worden ook vrouwelijke slachtoffers van seksueel misbruik begrepen.

34 Zie § 1.5.3. Zie ook artikel 21d onder 3 Wmo 2015 (Stbl. 2013, 42) , waarin derden die gehouden zijn aan het beroepsgeheim zonder toestemming van degene die het betreft desgevraagd og uit eigener beweging inlichtingen mogen verschaffen aan een Steunpunt Huiselijk Geweld, ofwel: Veilig Thuis, als dat noodzakelijk is om een situatie van huiselijk geweld te beæëindigen of een redelijk vermoeden daarvan te kunnen onderzoeken. Uit deze bepaling lijkt op te maken dat het beroepsgeheim bij vermioedens van huiselijk geweld niet, althans minder zwaar, weegt.

35 Kamerstukken II 2010/11, 28345, 111, p. 1-2.

36 Seksueel misbruik door een beroepskracht kan daarnaast ook plaatsvinden in de context van ambulante hulpverleningscontacten. In het voorliggende onderzoek worden dergelijk handelen gekwalificeerd als seksueel misbruik binnen het institutionele spoor.

37 Op die gronden geldt in die gevallen voor de sector onderwijs een aangifteplicht voor het bevoegd gezag (Wet bestrijding seksueel misbruik en seksuele intimidatie, Stb. 1999, 313). Zie hoofdstuk 3, § 3.6.3.

strafrechtspleging. Eén van de aandachtspunten die werd benoemd in de interviews en de groepsgesprekken is dat er gerede aanleiding is om de problematiek van het seksueel misbruik niet te verengen tot minderjarige slachtoffers. Benadrukt werd dat andere groepen maatschappelijk kwetsbaren evenzeer een verhoogd risico lopen seksueel te worden misbruikt, zoals licht verstandelijk beperkten (hierna: LVB), (ex-)cliënten uit de geestelijke gezondheidszorg, minder validen en ouderen. Aangegeven werd dat er (ook) expertisevorming plaatsvindt gericht op deze groepen maatschappelijk kwetsbaren, in het bijzonder vanuit Veilig Thuis. In dat verband ook kan er op worden gewezen dat het nationale beleid ter zake van seksueel misbruik en de uitwerking daarvan in samenwerkingsafspraken,38 deel uitmaakt van het bredere beleid ter bestrijding van huiselijk geweld en kindermishandeling.

Dat laat onverlet dat de aandacht van de wetgever, het beleid en de politiek in het huidige vertoog uitgaat naar de problematiek van seksueel misbruik van minderjarigen. Daarin ook ligt de aanleiding voor dit onderzoek. Dit stemt overeen met de focus die spreekt uit internationale en Europeesrechtelijke regelgeving, zoals het Internationaal Verdrag inzake de rechten van het kind,39 het Verdrag van Lanzarote,40 het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna: EVRM) en de uitleg daarvan in de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM),41 de Richtlijn 2011/93/EU42 en het Handvest van de Europese Unie.43

Ook hiervoor geldt dat de bestrijding van seksueel misbruik een belangrijk aandachtspunt vormt, zij het dat de regelgeving een breder bereik heeft. En ook bij de gehouden vraaggesprekken en expertmeetings werd de in het onderzoek voorliggende vraag naar de verruiming van de aangifteplicht vooral gekaderd in het licht van de zorg over seksueel misbruik van minderjarigen.44

Deze kleurstelling van het huidige politieke en maatschappelijke vertoog, gereflecteerd binnen het werkveld, klinkt door in het onderzoeksverslag. Om niettemin recht te doen aan de andere categorieën (potentiële) slachtoffers van seksueel misbruik wordt gesproken van

maatschappelijk kwetsbaren ter aanduiding van de verzamelde (potentiële) slachtoffers van seksueel

misbruik.

1.5 Terminologie

In deze paragraaf worden enkele omschrijvingen gegeven van centrale begrippen gebruikt in het onderzoeksverslag.

1.5.1 Seksueel misbruik

Het opstellen van een eenduidige definitie van seksueel misbruik die als uitgangspunt kan gelden bij het beantwoorden van de vraag voor welke seksuele misdrijven een verruiming van de       

38 Gedoeld wordt op de afspraken gemaakt door het Landelijk Netwerk zorg/straf, welke zijn neergelegd in de Handreiking samenwerking bij strafbare kindermishandeling (Kwakman 2017 en Landelijk Netwerk zorg/straf 2018). Zie ook hoofdstuk 3, § 3.5.2.6.

39 Art. 19 lid 1 en 39 IVRK. Zie ook: Hokwerda 2017, p. 21.

40 Art. 11-14 Verdrag van de Raad van Europa inzake de bescherming van kinderen tegen seksuele uitbuiting en seksueel misbruik (Verdrag van Lanzarote), CETS 2007, nr. 201/Trb. 2010, 2010/56.

41 Art. 3 EVRM; Kool 2011b en 2018a.

42 Richtlijn 2011/93/EU van het Europees Parlement en de Raad van 13 december 2011 ter bestrijding van seksueel misbruik en seksuele uitbuiting van kinderen en kinderpornografie, L 335/1.

43 Art. 3 en 34 Handvest Europese Unie, C 364/1.

aangifteplicht mogelijk zou zijn is gelet op de complexiteit van de problematiek niet eenvoudig.45

Een handvat biedt de (gelijkluidende) omschrijving van kindermishandeling opgenomen in artikel 1.1 van de Wet op de jeugdzorg en artikel 1.1.1 Wet maatschappelijke ondersteuning (hierna: Wmo 2015):

‘Elke vorm van voor een minderjarige bedreigende of gewelddadige interactie van fysieke, psychische of

seksuele aard, die de ouders of andere personen ten opzichte van wie de minderjarige in een relatie van afhankelijkheid of van onvrijheid staat, actief of passief opdringen, waardoor ernstige schade wordt berokkend of dreigt te worden berokkend aan de minderjarige in de vorm van fysiek of psychisch letsel.’

Deze begripsomschrijving is relevant, omdat deze het vertrekpunt vormt voor het handelen van beroepskrachten werkzaam in de zorg en het onderwijs. Als uitgangspunt voor dit onderzoek schiet het echter tekort, omdat de definitie onvoldoende is toegesneden op de juridische context, in het bijzonder op de aangifteplicht van artikel 160 Sv. De te beantwoorden vraag naar de (on)mogelijkheden van een verruiming daarvan voor de zedenmisdrijven moet worden bezien in het licht van de strafrechtelijke kwalificatie van het handelen: voldoet het (vermoede) handelen aan de omschrijving van een zedenmisdrijf als gegeven in Boek 2, Titel XIV Sr? Daarmee wordt geen afbreuk gedaan aan de bovenvermelde omschrijving. Gerelateerd aan de aangifteplicht is het echter nodig de definitie van seksueel misbruik te koppelen aan de bewoordingen van de delictsomschrijvingen en de daaraan verbonden juridische kwalificatie van het handelen van de pleger.46 Alleen wanneer dat handelen voldoet aan de bestanddelen van de strafbepaling is in beginsel sprake van strafbaar handelen,47 met daaraan verbonden vraag naar de verruiming van de aangifteplicht.

Eenzelfde opmerking geldt voor mogelijke verschillen van benoeming van gedrag als seksueel misbruik afkomstig van het slachtoffer (of diens sociale omgeving). Dergelijke verschillen over de strafwaardigheid van seksuele contacten spelen met name wanneer het gaat om de vraag of seksuele handelingen juridisch zijn te kwalificeren als ‘ontucht’ of ‘ontuchtige handelingen’.48 Soms ook wordt een seksueel contact vanuit de strafrechtspleging geduid als seksueel misbruik, maar wordt die kwalificatie door betrokkenen niet gedeeld. Ook hier geldt dat de definitie van seksueel misbruik gehanteerd in dit onderzoek gebaseerd moet zijn op de objectieve, in de strafbepalingen beschreven criteria.

De in het rapport gehanteerde definitie omvat seksuele contacten waarbij slachtoffer en pleger lijfelijk aanwezig zijn geweest (hands on misbruik in de analoge wereld)49 en seksueel misbruik dat plaatsvindt zonder dat fysiek contact tussen pleger en slachtoffer heeft plaatsgevonden (hands off seksueel misbruik in de digitale wereld).50 Onder dat laatste worden ook       

45 Nationaal Rapporteur 2014, p. 30.

46 Dit vormt ook het reguliere uitgangspunt voor registratie in de verschillende systemen; Nationaal Rapporteur 2014, par. 2.1, in het bijzonder p. 24-25.

47 Zie artikel 1 Sr: ‘Geen feit is strafbaar dan uit kracht van een daaraan voorafgegane wettelijke strafbepaling’ (legaliteitsbeginsel).

48 Als vermeld in art. 247, 247, 248c en 248e Sr respectievelijk art. 249 en 250 Sr. Hierover: Lindenberg & Van Dijk 2016, hoofdstuk 4, § 4.4.

49 Daarbij kan het ook gaan om seksuele handelingen waarbij geen sprake is geweest van fysiek contact tussen het slachtoffer en de pleger, maar het slachtoffer lijfelijk aanwezig was bij het plegen van seksuele handelingen (art. 248d Sr: seksueel corrumperen van een minderjarige).

50 Bijvoorbeeld het door een meerderjarige plegen van seksuele handelingen voor de webcam ten overstaan van een minderjarige (art. 247 Sr).

strafbare voorbereidingshandelingen begrepen (artikel 248e Sr: grooming).51 Voorts valt ook de strafbare poging (artikel 45 Sr) tot seksueel misbruik onder de definitie. Aldus kan de volgende definitie van seksueel misbruik worden geformuleerd:

‘Seksueel misbruik omvat alle handelingen met een seksuele intentie waarbij de (seksuele) autonomie van het slachtoffer, neergelegd in diens strafrechtelijk gewaarborgde recht op fysieke en psychische integriteit wordt geschonden.’

1.5.2 Meldcode

Verplicht tot het hebben van een meldcode zijn de instellingen die dienstverlening aanbieden waarbinnen sprake is van (dagelijkse) contacten met minderjarigen en/of maatschappelijk kwetsbaren.52 Ook de binnen deze sectoren zelfstandig werkende beroepskrachten zijn gebonden aan een meldcode. Zij kunnen gebruik maken van een voor de sector opgestelde modelcode. Deze meldcodes zien op het melden van huiselijk geweld of kindermishandeling, dat laatste omvat seksuele kindermishandeling.53 Het begrip meldcode wordt in het rapport als volgt gedefinieerd:

‘Een leidraad, met een daarin opgenomen stappenplan op grond waarvan de uitvoerder54conform het binnen de beroepsgroep overeengekomen afwegingskader een beslissing kan nemen over de noodzaak tot het doen van een melding naar aanleiding van vermoedens en/of wetenschap van dreigend, actueel of verleden seksueel misbruik.’55

1.5.3 Melding: de interne meldplicht en het meldrecht

Welk regime geldt ten aanzien van het doen van een melding van seksueel misbruik is afhankelijk van de vraag of het seksueel misbruik binnen het particuliere spoor of het institutionele spoor betreft. Voorts gelden voor de sectoren maatschappelijke zorg en onderwijs verschillende regelingen. Deze worden in hoofdstuk 3, § 3.5 en 3.6 uitgebreid beschreven, maar we ontkomen er bij het opstellen van de definitie niet aan daar enigszins op vooruit te lopen. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen de meldplicht, het meldrecht en de niet-strafvorderlijke aangifteplicht.

De interne meldplicht

Binnen de zorg en het onderwijs schrijven de meldcodes voor dat vermoedens over seksueel misbruik intern dienen te worden gemeld. Het daarop volgende traject verloopt binnen beide sectoren verschillend en is afhankelijk van de vraag wie de (vermoedelijke) pleger is: iemand die werkzaam is binnen de sector of een particulier.

Voor seksueel misbruik binnen het institutionele spoor geldt dat sprake is van een interne meldplicht aan de bestuurlijk verantwoordelijke, die op diens beurt melding maakt aan de       

51 Zie Lindenberg 2016a.

52 Zie hoofdstuk 3, § 3.5 en 3.6.

53 Onderzoek heeft uitgewezen dat er een sterk verband bestaat tussen de fenomenen huiselijk geweld en (seksuele) kindermishandeling. Die bevinding vormt het vertrekpunt binnen het overheidsbeleid ter bestrijding van huiselijk geweld en kindermishandeling; Aanwijzing huiselijk geweld en kindermishandeling (2016A003), Stcrt. 2016, 19416.

54 Gekozen is voor de term ‘uitvoerder’ omdat zodoende ook de sport en de daarin ‘werkzame’ vrijwilligers onder de definitie te kunnen brengen, naast de professioneel werkenden uit de sectoren maatschappelijke zorg en onderwijs.

toezichthouder (Inspectie Onderwijs, Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (hierna: Inspectie IGJ)). Daarop volgend kan aangifte volgen.56 Deze meldplicht is gebaseerd op een wettelijke grondslag en moet worden begrepen in het licht van de institutionele verantwoordelijkheid van de instellingen en toezichthouders om zorg te dragen voor hun domein. Niet naleving kan leiden tot interne, op tuchtrechtelijke leest gestoelde sanctionering. Tot zoverre kan worden gesproken van een institutionele meldplicht, waaronder te verstaan:

‘De op wettelijke basis berustende verplichting om signalen en vermoedens uit hoofde van een hulpverleningscontact of onderwijscontact ter zake van seksueel misbruik in het particuliere spoor te melden aan de toezichthouder.’

Het meldrecht

Wanneer het gaat om seksueel misbruik binnen het particuliere spoor ligt het melden daarvan door een beroepskracht gecompliceerder. Hiervoor geldt dat sprake is van een beroepsmatig vertrouwelijk contact met daaraan verbonden beroepsgeheim en zwijgplicht Het opleggen van een meldplicht aan een externe, zij het bovensectorale instantie, als Veilig Thuis impliceert een inbreuk op de zwijgplicht. Het betreft een inbreuk en geen schending, want de meldcodes schrijven voor dat de beroepskracht die voornemens is te melden bij Veilig Thuis zich inspant om daartoe toestemming te krijgen van het slachtoffer, althans deze daarover te informeren.

Wanneer die toestemming er niet is, maar toch wordt gemeld aan Veilig Thuis behoeft de doorbreking van de zwijgplicht een wettelijke grondslag om te voorkomen dat sprake is van schending van het beroepsgeheim. Het Besluit wijziging verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling 2017 (hierna: Besluit 2017)57 voorziet hierin; dat bevat namelijk een meldrecht voor beroepskrachten. De term meldrecht staat weliswaar niet letterlijk in het Besluit 2017, maar mag worden afgeleid58 uit de formulering van artikel 2 lid 1 onder b, dat bepaald dat de meldcode dient te voorzien in:

‘Een op afwegingskader op basis waarvan de professionals het risico op en de aard en de ernst van het huiselijk geweld of de kindermishandeling wegen en dat hen in staat stelt te beoordelen of sprake is van dusdanig ernstig huiselijk geweld of ernstige kindermishandeling, dan wel van een vermoeden daarvan, dat een melding is aangewezen.’

De in de laatste zin bedoelde melding ziet dus op een externe melding, namelijk aan Veilig Thuis. Overigens blijkt ook uit de memorie van toelihting op de Wet verplichte meldcode 2013 dat de wetgever ten deze een meldrecht heeft beoogd als gerectvaardigde inbreuk op het beroepsgeheim.59

Onder meldrecht wordt in het voorliggende onderzoek begrepen:

In document Verruiming van de aangifteplicht voor ernstige seksuele misdrijven? (pagina 28-39)