N-01 Mejuffrouw Bijtelaar, archivaris van de Oude Kerk (later toegevoegd)
Deze misericorde is een eerbetoon aan mejuffrouw B.M. Bijtelaar (1899-1978) die vele jaren als archivaris in de Oude Kerk werkzaam is geweest. Tijdens de genoemde restauratie in 1974 was zij van groot belang. Op de misericorde is te zien hoe ze voor haar woning, één van de huisjes die tegen de kerk zijn aangebouwd, richting de kerk loopt.39
N-04, N-06 en N-10 Bladwerk
Ook aan deze zijde van de koorbanken is op meerdere misericordes bladwerk te zien (zie afb. 72-74).
N-08 Figuur tussen twee stoelen
Op deze misericorde zijn twee driepotige stoelen te zien waartussen een man in een ruimvallend gewaad is afgebeeld (zie afb. 75). Het lijkt alsof hij aan het vallen is of reeds is gevallen. Hij houdt beide stoelen vast met beide handen. Zijn rechterhand is in de loop der tijd verdwenen.
Witsen Elias beschrijft de voorstelling op de misericorde als ‘een man die tussen stoelen in de asch gaat zitten’ en verwijst daarbij naar het spreekwoord: ‘in ’t slampampen en mocht mij niemant verrasschen, al quit, sit ick tusschen twee stoelen in dasschen.’40 Zowel Verspaandonk, als Block en Grössinger zijn van mening dat hier het spreekwoord ‘hij zit tussen twee stoelen’ te zien is.41 Dit spreekwoord wordt gebruikt wanneer iemand niet weet te kiezen tussen twee mogelijkheden. De persoon komt hierdoor in een benarde positie omdat op deze manier geen van beide mogelijkheden verwezenlijkt wordt. Dit spreekwoord komt reeds voor in de spreekwoordenbundels uit 1549 en 1550.42 In het spreekwoordenboek van Harrebomée komt in andere woorden hetzelfde spreekwoord terug: ‘die teffens op twee stoelen wil zitten, raakt onderwijl op den grond.’43
De voorstelling op de misericorde sluit naadloos aan bij deze spreekwoorden: de besluiteloze man valt tussen de stoelen op de grond als gevolg van zijn besluiteloosheid. Block herkent een soortgelijke betekenis in
38
Verspaandonk, Amsterdam, p. 28 en Janse, Oude Kerk, p. 398-399.
39
Verspaandonk, Amsterdam, p. 28, Block, Corpus Netherlands, p. 54 en Janse, Oude Kerk, p. 398-399.
40
Witsen Elias, Koorbanken, p. 27 en Witsen Elias, Nederlandsche koorbanken, p. 73-74.
41
Verspaandonk, Amsterdam, p. 82, Block, Corpus Netherlands, p. 54 en Grössinger, World Upside-Down, p. 17.
42
Kloeke, G.G., Kamper spreekwoorden. Assen: 1959, p. 78.
43
Pieter Jacob Harrebomée (1809-1888) stelde dit spreekwoordenboek samen dat alle bekende Nederlandse spreekwoorden en –gezegden bevat. Zie: Harrebomée, Spreekwoordenboek, p. 307.
deze afbeelding. De naam die zij aan deze misericorde geeft, is dan ook besluiteloosheid.44 Ook Bond is van mening dat in deze voorstelling het gevolg van het niet kunnen kiezen, getoond wordt.45
Dit spreekwoord komt ook op andere koorbanken voor: in Bolsward,46 Emmerich47 en Rouen.48 Ook daar zijn de iconografische kenmerken van dit spreekwoord zichtbaar: een figuur, staand of in val, geplaatst tussen twee driepotige stoelen. In Bolsward steunt de figuur met zijn beide handen op de stoelen aan weerszijden van hem (zie afb. 76). Hij is nog niet gevallen en hij lijkt nog volop aan het twijfelen te zijn. De besluiteloze figuur in Rouen wordt reeds ‘gestraft’ voor het niet kunnen maken van een beslissing (zie afb. 77). Hij valt in een spagaat en tracht nog tevergeefs steun te zoeken bij beide stoelen. Zijn val is echter onvermijdelijk.
Ook Pieter Breughel nam het spreekwoord op in het eerder besproken spreekwoordenschilderij in Berlijn (zie afb. 78) en liet het daarnaast terugkomen op het laat zestiende-eeuwse schilderij ‘Twaalf spreuken op borden’ dat zich in Antwerpen bevindt (zie afb. 79).49 Het onderschrift bij de medaillon luidt: ‘int slampampen en mocht my niemant verrasschen. Al quyt, sit ick tusschen twee stoelen in dasschen.’ Beide schilderijen benadrukken de pijnlijke gevolgen van de besluiteloosheid.
Het mag duidelijk zijn dat het spreekwoord alom bekend was en veel werd afgebeeld.50 Hierdoor acht ik het zeer aannemelijk dat het ook op de Amsterdamse misericorde afgebeeld is. De priester kreeg met dit houtsnijwerk de les mee dat het nemen van een beslissing raadzamer was dan het niet kiezen en blijven twijfelen. De zwaartekracht kiest dan voor je waardoor je pijnlijk op de grond belandt.
N-09 Muur waartegen figuur lijkt op te lopen
Aan de rechterzijde van deze misericorde is een dwarsdoorsnede van een muur te zien (zie afb. 80). Naar deze muur loopt een figuur toe die en profil is weergegeven. Het is niet duidelijk of hij zijn armen richting de muur uitstrekt, aangezien de armen verdwenen zijn. Naast deze figuur staat een andere figuur die frontaal is weergegeven. Zijn rechterarm reikt in de richting van de andere man. Zijn linkerarm is niet meer aanwezig.
In de literatuur is men eenduidig over deze voorstelling. Hier is het spreekwoord ‘met het hoofd tegen de muur lopen’ afgebeeld, wat de boodschap uitdraagt dat zij die iets onmogelijks tot stand willen brengen de gevolgen daarvan niet zachtzinnig ondervinden.51 Het spreekwoord is vaak afgebeeld op misericordes. In Nederland komt het spreekwoord terug op de koorbanken in Bolsward52 (zie afb. 81) en in België is het afgebeeld in Hoogstraten (zie afb. 82).53 In de Saint-Seurin in Bordeaux te Frankrijk is deze voorstelling ook te zien.54 Breughel heeft op zijn spreekwoordenschilderij het spreekwoord afgebeeld (zie afb. 83) en hij liet het
44
Block, Corpus Netherlands, p. 54.
45
Bond, Misericords, p. 187.
46
Block, Corpus Netherlands, p. 45 en Steensma, Koorbanken Martinikerk, p. 99.
47
Block, Rhineland, p. 104-105.
48
Block, Corpus France, p. 155.
49
Het schilderij bevindt zich in het Museum Mayer van den Bergh in Antwerpen, een museum waarin de kunstverzameling van Fritz Mayer van den Bergh (1858-1901) is opgenomen.
50
Grauls benoemt dat het een zeer oud spreekwoord is die ook in het middeleeuws Latijn en in de meeste talen gebruikelijk was. Hij geeft de Franse, Duitse en Engelse versies van het spreekwoord. Grauls, J., Volkstaal en volksleven in het werk van Pieter Breughel. Amsterdam: 1957, p. 96.
51
‘Twee mannen, van wie de één met het hoofd tegen een muur loopt,’ is de beschrijving die Witsen Elias geeft voor deze beschadigde misericorde. Hij vervolgt met het spreekwoord: ‘men can met het hoofd geen muren breeken’ dat volgens hem van toepassing is op deze voorstelling. Verspaandonk beschrijft dat de twee manfiguren hier het spreekwoord ‘met het hoofd tegen de muur lopen.’ Ook Block verwijst naar dit spreekwood. Witsen Elias, Koorbanken, p. 27 en Witsen Elias, Nederlandsche koorbanken, p. 73, Verspaandonk, Amsterdam, p. 85, Block, Corpus Netherlands, p. 54.
52
In de Martinkerk is op een misericorde een man te zien die met zijn hoofd tegen een muur staat. De muur is in zijn geheel weergegeven. Steensma beschrijft dat het gaat hier om de uitbeelding ‘met het hoofd tegen de muur lopen’ of ‘men kan met het hoofd geen muren breken.’ Zie: Steensma, Koorbanken Martinikerk, p. 97.
53
Block, Corpus Netherlands, p. 19 en Steppe, Vroomheid, p. 235.
54
terugkomen in de medaillons van het museum Mayer van den Bergh. De afbeelding heeft daar het volgende onderschift: ‘Crygel ben ick en van sinnen stuer. Dus loop ick met den hooffde tegen den muer’ (zie afb. 84). Stoett noemt het spreekwoord ook en stelt dat het spreekwoord al in de middeleeuwen voorkwam: ‘Die met syn hooft wil door den muer, heeft dicke aventure seer.’55 Harrebomée heeft het spreekwoord ook behandeld en brengt naar voren hoe algemeen bekend de uitdrukking moet zijn geweest.56
Opvallend aan de Amsterdamse misericorde is het aantal personen in de voorstelling. In Bolsward en Bordeaux en op het schilderij van Breughel is één figuur te zien in combinatie met een muur. In de voorstelling op de misericorde in Hoogstraten zijn er, net als in Amsterdam, twee figuren afgebeeld (zie afb. 82). Aan elke zijde van de muur is een figuur afgebeeld: de rechterfiguur stevent met zijn hoofd onbezonnen op de muur af terwijl de ander naar zijn hoofd grijpt, kijkend naar de muur die hij tevergeefs heeft proberen te breken. De poging en het resultaat worden hier getoond.
Block stelt dat de man rechts op de Amsterdamse misericorde de ander waarschuwt, danwel uitlacht om zijn poging de muur met zijn hoofd te breken.57 Bond meent dat deze man naar zijn hoofd grijpt vanwege de pijn, net zoals de linker man in Hoogstraten dit doet.58 Ik sluit me daarbij aan en zie daarnaast dat deze voorstelling ook een waarschuwing tegen de zonde hoogmoed (Superbia) is. De rechter man lijkt namelijk inderdaad met zijn deels verdwenen linkerarm naar zijn hoofd te grijpen, waardoor hij waarschijnlijk al heeft mogen voelen hoe het is om tegen de muur te lopen. Hij heeft de zonde van hoogmoed reeds ervaren. Zijn rechterarm reikt daarom uit naar de andere hoogmoedige dwaas die overtuigd lijkt dat het hem wel zal lukken, in een poging hem tegen te houden. De rechterman weet reeds dat men met het hoofd geen muur kan breken. Met zijn lichaam frontaal afgebeeld, lijkt hij deze boodschap ook mee te willen geven aan de beschouwer en deze daarmee te willen beschermen tegen de zonde hoogmoed.
N-13 Man gebukt voor een oven met opengetrokken mond
Links is een uit bakstenen opgetrokken oven afgebeeld waarvoor een gehurkte figuur met zijn gezicht naar de oven gekeerd staat (zie afb. 85). Met zijn linkerhand trekt hij aan zijn mond, terwijl zijn rechterhand aan zijn hoofd trekt. Hij lijkt zijn mond zo ver mogelijk te willen openen.
Zowel Witsen Elias59 als Verspaandonk60 verwijzen naar het spreekwoord ‘Jegen eenen oven gapen’ wat een uitdrukking is voor ‘onnut werk doen.’ Of zoals men in de middeleeuwen gezegd heeft: ‘hi moet langhe gapen die den oven overgapen sal.’61 Hiermee wordt bedoeld dat men niet moet proberen het onmogelijke tot stand te brengen: het gat van de oven is immers niet te evenaren met de mond. Dit spreekwoord was populair en werd veelvuldig afgebeeld op koorbanken. In Nederland komt het thema terug in Breda62, in België is het te zien in Aarschot, Diest, Hoogstraten en Walcourt63 en in Duitsland is het thema onder andere opgenomen op de koorbanken in Kalkar, Emmerich, Marienheide en Kempen.64
55
Stoett, Spreekwoordenboek, p. 242.
56
Harrebomée, Spreekwoordenboek, p. 327. En Grauls beschrijft ook dat het spreekwoord in het Frans, Duits en Engels bekend is. Zie: Grauls, Volkstaal, p. 83.
57
Block, Corpus Netherlands, p. 54.
58
Bond, Misericords, p. 187.
59
Witsen Elias, Koorbanken, p. 27 en Witsen Elias, Nederlandsche koorbanken, p.73.
60
Verspaandonk, Amsterdam, p. 93.
61
Jente, Proverbia communia, p. 210.
62
Block, Corpus Netherlands, p. 53.
63
Ibidem, p.19, 24, 25 en 29.
64
In Emmerich was dit thema op een misericorde afgebeelda, maar deze afbeelding is verloren gegaan tijdens bombardementen in de Tweede Wereldoorlog. Zie: Block, Rhineland, p. 102, 116, 129 en 141.
Anderen zijn dezelfde mening toegedaan als Verspaandonk. Zo schrijft Steppe aan een gelijksoortige misericorde van de koorbanken van de St. Sulpitiuskerk te Diest ook de betekenis van dit spreekwoord toe (zie afb. 86). Steppe is van mening dat het doelt op de grootspreker die zijn eigen woorden en daden overschat en poogt iets onmogelijks te verwezenlijken.65 Hij ziet dit spreekwoord ook terugkomen op de misericorden op de banken in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Aarschot66 (zie afb. 87) en op de banken van de St. Katherinakerk in Hoogstraten67 (zie afb. 88). Block bevestigt de wijdverspreidheid en populariteit van dit spreekwoord in Nederland, België en ook Frankrijk68 (zie afb. 89). Het spreekwoord is ook door Breughel geschilderd in het schilderij ‘Nederlandse Spreekwoorden.’ (zie afb. 90).
Uit zowel Proverbia Communia69 en het spreekwoordenboek der Nederlandsche taal van Harrebomée70 blijkt dat het spreekwoord al vroeg bekend was. Het is inmiddels duidelijk dat van deze misericorde een ‘waarschuwing’ en morele les uitging door het afbeelden van een spreekwoord. Ook hier werd de beschouwer gewaardschuwd voor de zonde hoogmoed. Duidelijk werd gemaakt dat men niet moest proberen iets onmogelijks te verwezenlijken, aangezien dit niet van nut is en tot niets leiden zal, behalve een overstrekte kaak.
N-14 Twee figuren met voeten tegen elkaar
Op deze misericorde zijn net als op misericordes Z-04 en Z-18 twee figuren tegenover elkaar geplaatst (zie afb. 91). Hun voeten raken elkaar terwijl ze met hun handen een stok vasthebben. Beide lichamen zijn evenhoog van de grond opgetrokken. De spanning van deze houding is zicht- en voelbaar. Wie trekt wie op? Hier is het steigerspel afgebeeld.71 In dit spel is het de bedoeling dat men op de grond zit met de voeten tegen elkaar en de benen gestrekt. Beide deelnemers houden met twee handen een stok vast en de winnaar is degene die het is gelukt te blijven zitten terwijl hij de ander omhoog heeft getrokken.
Het spel was zowel in Nederland72 als over de grenzen bekend. In België (zie afb. 92)73 en Frankrijk (zie afb. 94)74 is het afgebeeld op misericordes. In Engeland lijkt het niet voor te komen.75 Als men deze afbeeldingen vergelijkt dan komen ze allemaal sterk overeen met elkaar: twee figuren tegenover elkaar geplaatst, waarbij de voeten elkaar raken en ze samen in hun handen iets vast hebben. Opvallend is dat de twee figuren van de Amsterdamse misercorde elkaar allebei al van de grond hebben opgelicht. Hun krachtspel is verder gevorderd en beiden zijn aan het verliezen, aangezien beide van de grond getrokken zijn. Het heeft hen al veel kracht gekost: de broek van één van de mannen, de rechter, is reeds afgezakt. Hij is ook hoger opgetrokken dan zijn tegenstander.
Block duidt het steigerspel ook als de strijd om de macht. Wie de sterkste is in dit spel krijgt de ander overeind. Steppe stelt dat het volk zijn kracht en behendigheid wilde tonen en dat kon goed met behulp van dit
65 Steppe, Vroomheid, p. 133. 66 Ibidem, p. 183. 67
Ibidem, p. 235. Hij noemt dat de dwaas het hier tweemaal probeert. De tweede poging wordt echter niet getoond.
68
Deze voorstelling komt onder andere voor op de misericordes van de koorbanken van de kathedraal van Rouen en in La Guerche de Bretagne en Saint-Illide. Zie: Block, Corpus France, p. 69 en 154.
69
Twee spreekwoorden, die met deze voorstelling te maken hebben, komen voor in de Proverbia communia: ‘het is te vergeefs, tegen den oven te gapen’ en ‘hij moet wijd (lang) gapen, die den oven overgapen zal.’ Zie: Jente, Proverbia communia, p. 210.
70
Harrebomée, Spreekwoordenboek, p. 311-312.
71
Witsen Elias, Nederlandsche koorbanken, p. 73 en Verspaandonk, Amsterdam, p. 96.
72
Zowel in Amsterdam als in Bolsward kwam dit spel voor op een misericorde. Zie: Block, Corpus Netherlands, p. 45.
73
Onder andere in Hoogstraten en Brugge. Zie: Steppe, Vroomheid, p. 285 en Block, Corpus Netherlands, p. 17 en 37.
74
Onder andere in kerken te Concressault, Ivoy-le-pré, Montbenoît, Bordeaux, Ambierle, Anastaise et Besse, Blainville-Crévon, Rouen en Négrepelisse. Zie: Block, Corpus France, p. 262, 263, 267, 289, 356, 384, 391 en 415.
75
In Remnants Catalogue of Misericords in Great Britain wordt het steigerspel niet genoemd. Ook Bond noemt het niet in zijn boek Misericords en ook in Grösinger’s The World Upside-Down, English Misericords komt het niet terug.
spel. Het refereert aan een oud spreekwoord: ‘elk poogt om ’t zijne’ of ‘elk trekt naar zijn kant.’76 Ook op het spreekwoordenschilderij van Breughel komt dit thema terug (zie afb. 93).77
Het steigerspel is dus geen ongewone uitbeelding voor een misericorde. De voorstelling van dit spel zal de priester de boodschap mee hebben gegeven dat wie wil winnen, het veel kracht en inspanning kost en dat de overwinning er uiteindelijk voor zorgt dat een ander verliest. Het willen winnen loont dus niet en daarmee sluit de boodschap op deze misericorde aan bij de zonde van hoogmoed (Superbia).
N-15 Bouwkundig tekenaar J. Verhaar (later toegevoegd)
Hier is bouwkundig tekenaar J. Verhaar aan zijn tekentafel afgebeeld.78
76
Steppe, Vroomheid, p. 234.
77
Het spel wordt op het schilderij anders vormgegeven. Een figuur omklemt een paal met zijn linkerarm terwijl hij zijn andere arm gebruikt om de andere krachtpatser omhoog te trekken. Deze andere figuur hangt over een langgerekt bankje naar achteren. Hij lijkt te verliezen omdat hij omhooggetrokken wordt.
78