3.1 Misericordes in België en Nederland
3.2 Amsterdamse misericordes vergeleken
Uit het vorige hoofdstuk is naar voren gekomen wat de misericordes van de Oude Kerk in Amsterdam kenmerkt. Gebleken is dat op de Amsterdamse misericordes geen voorstelling te vinden is die een religieus thema of motief verbeeldt, iets wat mogelijk verband houdt met de opdrachtgevers. Daarnaast is ook naar voren gekomen dat de voorstellingen geen groter iconografisch thema hebben in de vorm van tot in detail uitgewerkt overkoepelend beeldprogramma. Ondanks de verscheidenheid aan thema’s en onderwerpen die afgebeeld zijn, blijkt er van het geheel wel een belerende boodschap uit te gaan en tussen een aantal misericordes wel een deelsamenhang te bestaan. Verder zijn voorstellingen met daarop spreekwoorden in ruime mate vertegenwoordigd en deze dienen veelal om de beschouwer bij de les te houden. Ten slotte zijn er een aantal, naar het lijkt, unieke voorstellingen te vinden onder de zittingen van de Amsterdamse koorbanken. Aan de hand van deze, hierboven kort samengevatte, kenmerken wordt de vergelijking gemaakt met de overgeleverde misericordes in Nederland en België.
Religieuze voorstellingen
Zoals in het vorige hoofdstuk en uit de in de bijlage opgenomen betekenisduidingen is gebleken, zijn op de misericordes van de koorbanken in de Oude Kerk geen religieuze voorstellingen aangebracht.280 In de literatuur wordt aangenomen dat religieuze voorstellingen amper voorkomen op misericordes in het algemeen. 281 Religieuze voorstellingen komen echter helemaal niet zo weinig voor. Op meer dan de helft van de hier te bespreken koorbanken282 komen op de misericordes namelijk religieuze voorstellingen voor. Alleen op de misericordes van de koorbanken in Sittard, Ter Apel, Haarlem en Utrecht zijn louter profane voorstellingen te zien. Deze afwezigheid van religieuze voorstellingen valt per kerk te verklaren. In de St. Petruskerk te Sittard bevinden zich de oudste kerkbanken van Nederland. De banken zijn circa 1425 tot stand gekomen.283 Aangenomen wordt dat de vroegste afbeeldingen louter en/of voornamelijk decoratief van aard waren.284 Het is dus niet opmerkelijk dat
279
Block, Corpus Netherlands, p. 13-39.
280
Onder religieuze voorstellingen versta ik alle afbeeldingen waarvan de betekenis een religieuze connotatie heeft. Logischerwijs vallen hier voorstellingen onder die gebaseerd zijn op het Oude en Nieuwe Testament en andere christelijke geschriften. Daarnaast behoren tot deze categorie ook religieuze symbolen (inclusief dieren), scènes uit het dagelijks leven in klooster en kerk en scènes uit de levens van heiligen. Ik schaar engelen ook onder de noemer religieus, daar in de klassieke monotheïstische religies, waartoe het christendom behoort, de engelen beschouwd worden als geestelijke schepsels. De duivel, een gevallen engel, valt ook onder dit domein. Zie ook: Kraus, Hidden World, p. 79.
281
Grössinger, World Upside-Down, p.13, Wood, Wooden Images, p. 140, Block, Corpus Netherlands, p. 13 en 43.
282
Inclusief de Amsterdamse koorbanken.
283
Verspaandonk, J.A.J.M., Sittard: de koorbanken van de St. Petruskerk (Misericorde-reeks 6). Venlo: 1993, p. 6 en Block, Corpus Netherlands, p. 47.
284
Als reden hiervoor wordt gegeven dat het snijden van plantenmotieven waarschijnlijk goedkoper was, omdat het makkelijker tot stand kwam. Zie: Verspaandonk, Sittard, p. 24. Dit wordt ook genoemd door Steensma in: Steensma, Koorbanken Martinikerk, p. 191. Er zijn misericordes waarop het bladwerk op een dergelijke wijze is vormgegeven dat het niet doet vermoeden dat dit makkelijk is. Echter vanaf de veertiende eeuw wordt het decoratieve bladwerk meer gestandaardiseerd en is het wellicht goed mogelijk dat het daardoor ook goedkoper werd. Zie: Bond, Misericords, p. 200.
zich op de misericordes van deze koorbanken geen religieuze voorstellingen bevinden. De koorbanken in het klooster Ter Apel in Ter Apel en de Bavokerk in Haarlem hebben vooral een variatie aan koppen onder de zittingen. In Haarlem worden de koppen afgewisseld met dieren, waarvan geen enkele een religieuze connotatie lijkt te hebben.285 Het coherente beeldprogramma zorgt er in deze kerken voor dat er geen ruimte is voor religieuze voorstellingen. Een dergelijke voorstelling zou immers detoneren in het aangebrachte beeldprogramma.286 Het aantal overgeleverde misericordes in Utrecht is beperkt tot slechts drie. Over de afbeeldingen op de andere misericordes is niets bekend en dus valt er ook niet te zeggen of hier wel of geen religieuze voorstellingen te zien moeten zijn geweest.
Daar waar op de misericordes religieuze voorstellingen te aanschouwen zijn, hebben de religieuze voorstellingen niet de overhand in het geheel van voorstellingen, maar zijn ze wel ruim vertegenwoordigd. Zo komen onder andere287 in de St. Martinuskerk in Venlo op vijf van de negentien oorspronkelijke misericordes (1497-1499)288 religieuze voorstellingen voor: een Bijbels tafereel, te weten de Zondeval, drie engelen en een afbeelding van de evangelist Marcus.289 In de Onze-Lieve- Vrouwe of Grote Kerk in Dordrecht zijn nog veertig oorspronkelijke misericordes (1538-1541) bewaard gebleven.290 Op elf misericordes komen religieuze taferelen voor.291 De koorbanken van de St. Lambertuskerk in Nederweert (1500-1530)292 bevatten nog acht oorspronkelijke misericordes. Op twee misericordes is een religieuze voorstelling afgebeeld: een verwijzing naar de zondeval en een engel.293
Deze voorbeelden maken duidelijk dat het aantal religieuze voorstellingen op de Nederlandse koorbanken niet zo minimaal is als wordt beweerd.
In België is het aantal koorbanken met daarop aanwezige religieuze voorstellingen nog hoger en ook zijn er meer voorstellingen met een religieuze inhoud, terwijl onder andere Block aangeeft dat er maar een klein percentage van de Belgische misericordes religieuze onderwerpen hebben.294 Van de veertien koorbanken waarop nog misericordes aanwezig zijn, bevatten slechts drie koorbanken geen misericordes waarvan het thema of onderwerp religieus van aard is. Alleen in de St. Michelkerk in
285
In de middeleeuwen vertegenwoordigden bepaalde dieren christelijke kwaliteiten of stonden ze symbool voor een religieus thema of motief. In bestiaria waren deze dieren opgenomen en werd hun betekenis beschreven. Zie: Grössinger, World Upside-Down, p. 135. Op de banken van Haarlem lijken geen dieren voor te komen die een dergelijke symbolische betekenis met zich meedragen.
286
Tussen de afgebeelde dieren op de misericordes van de koorbanken in de Bavokerk te Haarlem zijn geen dieren afgebeeld die ook een christelijke betekenis hebben. Middeleeuwse bestiaria zijn gebaseerd op klassieke dierenbeschrijvingen uit de Physiologus waaraan een christelijke moraal is toegevoegd. Bestiaria werden geregeld gebruikt als bron voor aan te brengen afbeeldingen op misericordes. De dieren op de Haarlemse misericordes lijken hier niet van te zijn afgeleid en hebben daarom waarschijnlijk geen christelijke betekenis. Zie: Grössinger, World-Upside Down, p. 135.
287
Voor een compleet overzicht, zie bijlage 5.
288
Block, Corpus Netherlands, p. 48.
289
Zie bijlage 4, Block, Corpus Netherlands, p. 48-49 en Verspaandonk, J.A.J.M., Venlo: de koorbanken van de St. Martinuskerk (Misericorde-reeks 5). Venlo: 1993.
290
Block, Corpus Netherlands, p. 57.
291
Zie bijlage 5, Block, Corpus Netherlands, p. 57-59 en Steensma, Koorbanken Martinikerk, p. 193.
292
Block, Corpus Netherlands, p. 47.
293
Zie bijlage 5, Block, Corpus Netherlands, p. 47 en Verspaandonk, J.A.J.M., Weert: de koorbanken van de St. Martinuskerk; Nederweert: de koorbanken van de St. Lambertuskerk (Misericorde-reeks 7-8). Venlo: 1993.
294
Waulsort, de Heilige Kruiskerk en de St. Jacobskerk, beide te Luik, zijn alle voorstellingen louter profaan. Dit zijn de oudste, overgeleverde koorbanken. Alle dateren uit de veertiende eeuw en daarmee is, zoals eerder aangegeven, het niet geheel onlogisch dat op de misericordes van deze koorbanken alleen decoratieve elementen en koppen te vinden zijn en geen uitgebreide voorstellingen, laat staan religieuze voorstellingen.
De overige koorbanken in België bevatten allemaal één of meerdere voorstellingen van religieuze aard (zie bijlage 5). In slechts twee kerken is het percentage religieuze voorstellingen lager dan tien procent. In Diest staat de St. Sulpitiuskerk en op een van de vierentwintig overgeleverde misericordes aldaar (1491-1493) is een pelikaan te zien die haar eigen jongen met haar bloed voedt, een voorstelling met een duidelijke christelijke connotatie.295 De andere kerk waar slechts één religieuze voorstelling is aangebracht op een misericorde, is de St. Pieterskerk in Leuven. Op de bank aan de zuidelijke kant van het koor is een duivel met vleugels afgebeeld.296
Op nagenoeg alle andere ‘Belgische’ koorbanken beslaat het aantal voorstellingen met een religieuze betekenis meer dan twintig procent.297 De Onze-Lieve-Vrouwekerk in Aarschot bijvoorbeeld, die destijds een collegiale kerk was met een kapittel van kanunniken, herbergt koorbanken298 met achtenveertig oorspronkelijke misericordes299 waarop een ruime hoeveelheid religieuze voorstellingen te vinden zijn (zie bijlage 5). Oudtestamentische voorstellingen worden afgewisseld met enkele Nieuwtestamentische taferelen. Daarnaast zijn er prefiguraties, een heilige en andere religieuze voorstellingen aangebracht. In totaal bevatten deze koorbanken elf religieuze voorstellingen (zie bijlage 5).
In België zijn op twee paar koorbanken opvallend veel religieuze voorstellingen op de misericordes afgebeeld. De misericordes van de Onze-Lieve-Vrouwe-ten-Predikherenkerk en de St. Gertrudiskerk te Leuven zijn namelijk zelf niet voorzien van profane afbeeldingen. De voorstellingen op de zesentwintig nog aanwezige misericordes van de koorbanken in de St. Gertrudiskerk in Leuven (1538-1543)300 zijn onderling verbonden door middel van het hoofdthema: Verlossing.301 Vanwege dit ontbreken van profane afbeeldingen zijn deze koorbanken een zeldzaamheid in hun soort.
295
De pelikaan die haar jongen voedt met haar bloed was in de middeleeuwen een verwijzing naar de Passie. Volgens de verhalen werden de volwassen pelikanen boos op hun opstandige kinderen die naarmate ze ouder werden minder gehoorzaamden. De ouders doden hun kinderen, maar hadden direct daarna diepe spijt. Ze rouwen voor drie dagen totdat de moeder zichzelf in haar borst pikt. Het bloed brengt de jongen weer tot leven. Dit verwijst naar het bloed van Christus dat de mensheid heeft verlost van zijn zonde. Wood benoemt deze religieuze connotatie. Wood, Wooden Images, p. 155. Block refereert hier ook aan. Zie: Block, Corpus Netherlands, p. 30.
296
Zie bijlage 5.
297
Behalve in Hoogstraten en Hastière, waar het percentage religieuze voorstellingen in het geheel respectievelijk 12,5% en afgerond 19% bedragen. Zie bijlage 5.
298
De koorbanken zijn opgesteld in dubbele rijen en zijn rond 1515 mogelijk door de handen van houtsnijder Jan Borchmans vervaardigd. Block, Corpus Netherlands, p. 25 en Steppe, Vroomheid, p. 173. Steppe noemt ook dat er twee handen te onderscheiden zijn. Zie: Steppe, Vroomheid, p. 178.
299
De koorbanken hebben veel aanpassingen ondergaan en zijn beschadigd geraakt, onder andere door de verwoestingen door het Spaanse leger in 1578. Zie voor de verdere aanpassingen en beschadigingen: Koldewij, Koorbanken, p. 119-133. De koorbanken telde oorspronkelijk vierenvijftig zetels en waren in een winkelhaak opgesteld. Zie: Koldeweij, Koorbanken, p. 128-132.
300
Deze koorbanken kennen een turbulente geschiedenis. De koorbanken bleven de opkopingen tijdens de Franse Revolutie bespaard, maar werden in 1848 wel ingrijpend gewijzigd. Een kleine eeuw later werd de laatste wereldoorlog de kerk fataal; door een bombardement werd de kerk grotendeels vernield. Het koor was ingestort en de banken lagen ernstig beschadigd onder het puin. In 1954 werden de banken opgesteld na een langdurige restauratie en reconstructie. Steppe, Vroomheid, p. 287-190.
301
De andere kerk met louter religieuze afbeeldingen op de misericordes was oorspronkelijk de kerk van het klooster van de dominicanen of predikheren dat in 1228 werd opgericht. Enkele decennia later werd begonnen met de bouw van de Onze-Lieve-Vrouw-ten-Predikherenkerk in Leuven. De tussen 1530 en 1540 vervaardigde koorbanken van de Onze-Lieve-Vrouw-ten-Predikherenkerk bestonden uit dertig zetels, opgesteld in een dubbele rij.302 De zesentwintig overgeleverde misericordes zijn thans niet meer in hun oorspronkelijke hoedanigheid te bewonderen.303 De voorstellingen op deze misericordes vormden echter een opvallende iconografische eenheid. De beeldsnijder heeft louter scènes uit het Oude Testament uitgesneden waarbij hij mogelijk gebruik heeft gemaakt van een Biblia
Pauperum.304
Ook aan de hand van deze voorbeelden valt op te maken dat het aantal religieuze voorstellingen op de Belgische koorbanken ruimer is dan wordt beweerd.
De in dit onderzoek centraal gestelde laat vijftiende-eeuwse Amsterdamse koorbanken met een volledige afwezigheid van religieuze afbeeldingen op de misericordes zijn in deze (overgeleverde) vijver vol koorbanken met meerdere misericordes waarop een religieus thema of motief is verbeeld duidelijk een vreemde eend in de bijt.
Overkoepelend beeldprogramma
Op de hier besproken koorbanken worden religieuze voorstellingen afgewisseld met profane afbeeldingen. Deze afbeeldingen kunnen onderling wat thema en onderwerp sterk van elkaar verschillen. In de bijlage is een overzicht van het afgebeelde per koorbank in Nederland en België opgenomen. Hierin komt deze variatie duidelijk naar voren (zie bijlage 5).
De koorbanken in Breda zijn een treffend voorbeeld van koorbanken waar een dergelijke afwisseling van voorstellingen aangebracht is. De Grote of Lieve Vrouwekerk kent het grootste aantal overgeleverde misericordes van Nederland: vijfenvijftig van de tweeënzestig koorstoelen hebben nog de oorspronkelijke misericordes onder de zitting.305 Op de in circa 1460 tot stand gekomen twaalf meter lange dubbele rij koorbanken,306 is een levendige en grote verscheidenheid aan thema’s te zien, waarbij profane voorstellingen worden afgewisseld met religieuze voorstellingen.307
Niet alleen in Nederland is een dergelijke variatie aanwezig in het afgebeelde op de misericordes, ook in België komt dit terug. Onder de tweeëndertig van de tweeënvijftig aanwezige stoelen van de koorbanken (1425-1449)308 van de St. Salvatorskathedraal in Brugge is ook een
302
Block, Corpus Netherlands, p. 31.
303
De misericordes zijn tijdens de restauratie in 1992-1994 gedemonteerd en niet meer terug geplaatst. Zie: Block, Corpus Netherlands, p. 31.
304
Block, Corpus Netherlands, p. 31 en bijlage 5.
305
Verspaandonk, Breda, p. 50 en Block, Corpus Netherlands, p. 50-53.
306
Block, Corpus Netherlands, p. 50.
307
Zie bijlage 4 voor de voorstellingen op de misericordes.
308
dergelijke, grote variatie aan voorstellingen te zien (zie bijlage 5).309 De voorstellingen hebben voornamelijk het sociale leven als onderwerp. Er komen een aantal voorstellingen voor waarbij verschillende soorten reizigers afgebeeld zijn, waaronder een bootman en bedevaartgangers. Ook sport en spel zijn vertegenwoordigd. Daarnaast zijn verschillende ambachten en beroepen. Bijbelse taferelen ontbreken ook niet in dit geheel.
Deze twee voorbeelden zijn kenmerkend voor het merendeel van de koorbanken (zie bijlage 5) In Nederland en België is op de misericordes veelal een confetti aan verschillende onderwerpen te vinden. Deze confetti hangt zeer waarschijnlijk samen met het niet aanwezig zijn van een vooraf bedacht beeldprogramma op basis van een thema dat, zoals reeds is gebleken, zowel profaan als religieus kan zijn.310 Hieruit kan de conclusie getrokken worden dat een doordacht en tot in detail coherent samengesteld beeldprogramma onder de zittingen van de koorbanken in Nederland en België uitzonderlijk is. Een overeenkomst met marginalia dringt zich hierbij op. Ook deze in de marges van manuscripten aangebrachte afbeeldingen vormen veelal geen coherent verhaal of samenhang.311
Kijkend naar het geheel van afbeeldingen op de misericordes in Nederland, dan is er slechts in twee gevallen sprake van een coherent beeldprogramma onder de zittingen van de koorbanken aldaar. Op de misericordes van de kloosterkerk Ter Apel en de Bavokerk in Haarlem zijn, zoals reeds gezegd, voornamelijk koppen te zien. In Ter Apel worden deze koppen louter afgewisseld met decoratie in de vorm van bladwerk. De eenheid in het beeldprogramma is hier sterker dan in Haarlem, waar naast een overheersende hoeveelheid uitbeeldingen van diverse koppen ook decoratieve elementen en dieren zijn afgebeeld. Haarlem komt op zijn beurt weer overeen met de St. Jacobskerk in Luik, waar mogelijk ook een beeldprogramma is aangebracht waarbinnen de thema’s en het afgebeelde beperkt zijn. Bladwerk wordt in de St. Jacobskerk afgewisseld met voorstellingen waarin griffioenen en draken in diverse houdingen voorkomen. Daartussen zijn nog drie soortgelijke afbeeldingen te vinden waarbij een man met een staart op een pot plaats heeft genomen. Het is niet duidelijk of de staart daadwerkelijk een staart is of dat dit mogelijk feces is.312 De twee andere kerken in België waar sprake is van een doordacht beeldprogramma op de misericordes zijn de reeds genoemde Onze-Lieve- Vrouwe-ten-Predikherenkerk en de St. Gertrudiskerk, beide in Leuven. Deze koorbanken zijn opvallend om de al eerdere genoemde reden dat alle voorstellingen religieus van inhoud zijn.
De misericordes op de Amsterdamse koorbanken zijn, met de afwezigheid van een tot in de detail uitgewerkt overkoepelend beeldprogramma, geen opvallende verschijning tussen de Nederlandse en
309
Zie bijlage 4 en Block, Corpus Netherlands, p. 36-39.
310
De misericordes van de koorbanken van het klooster Ter Apel in Ter Apel, van de koorbanken van de Grote Bavokerk in Haarlem en van de St. Jacobskerk in Luik hebben een profaan thema dat alle misericordes met elkaar verbindt, terwijl in de Onze-Lieve-Vrouwepredikheren en de St. Gertrudiskerk in Leuven het overkoepelende thema religieus is. Zie Block, Corpus Netherlands, 21, 33-35, 46-47, 55-56 en bijlage 5.
311
Randall, L., Images in the Margins of Gothic Manuscripts. Berkeley: 1966, p. 1-20. Voor meer over marginalia zie (onder andere): Camille, M., Image on the Edge. The Margins of Medieval Art. Londen: 1992 en McIlwain Nishimura, M., Images in the Margins. Los Angeles: 2009.
312
Belgische varianten, waar slechts op vijf koorbanken een coherent iconografisch programma te vinden is.
Deelsamenhang
Hoewel er geen sprake is van een gedetailleerd iconografisch doordacht programma wat betreft de voorstellingen op de misericordes van de Amsterdamse koorbanken, is uit het vorige hoofdstuk wel naar voren gekomen dat er door middel van de misericordes wel degelijk een didactische boodschap gecommuniceerd wordt en er tussen enkele misericordes een deelsamenhang kan bestaan. Tussen de geldbuidels op de zuidelijke bank en de omliggende misericordes (Z-03, Z-05, Z-06 en Z-07), tussen de arts (N-02) en de vos (N-03) en ten slotte tussen de misericordes waarop nachtdieren afgebeeld zijn (N-11 en N-12), is een aangetoond verband te zien.
Een dergelijke deelsamenhang is niet zeldzaam op de Nederlandse en Belgische koorbanken. Op de voorste koorbanken aan de noordzijde van het koor van de Grote of Lieve Vrouwekerk in Breda zijn de planetengoden Saturnus en Jupiter naast elkaar afgebeeld. Zij worden beide vergezeld van tekens van de dierenriem die zij beheersen. Saturnus is afgebeeld met de Steenbok en de Waterman, terwijl Jupiter de Boogschutter en de Vissen naast zich heeft (zie afb. 53 en 54).313
In België komt een dergelijke deelsamenhang tussen misericordes vaker voor dan in Nederland.314 In de St. Catharinakerk in Hoogstraten zijn op de voorste rij banken aan de noordzijde twee misericordes geplaatst die bij elkaar horen. De eerste misericorde laat een goed geklede man zien die met grote scharen een schaap aan het scheren is (zie afb. 55). Op de volgende misericorde is te zien hoe een simpel geklede man met kleine scharen een varken tracht te scheren (zie afb. 56). Samen laten de misericordes de spreekwoorden ‘veel wol, weinig geschreeuw’ en ‘weinig wol, veel geschreeuw’ zien, zoals deze ook te zien zijn op het Spreekwoordenschilderij van Breughel (zie afb. 57).315 Een vaker terugkerend thema op de misericordes van de Belgische koorbanken zijn de zeemeermin en de zeeridder, die samen een deelsamenhang vormen (zie afb. 58 en 59).316 In de St. Pieterskerk in Leuven, in de St. Maternekerk in Walcourt en in de St. Sulpitiuskerk in Diest komen beide voorstellingen voor op de misericordes.317 Ten slotte zijn in de St. Jacobskerk in Luik misericordes geplaatst die ook een duidelijk iconografisch verband hebben. Op zeven misericordes zijn griffioenen in diverse houdingen afgebeeld. Op drie andere misericordes zijn drie draken
313
Zowel Block als Verspaandonk duiden deze voorstelling op deze wijze. Zie Block, Corpus Netherlands, p.51 en Verspaandonk, Breda, p. 118-120.
314
Het reikt in dit onderzoek te ver om te onderzoeken of de voorstellingen op de misericordes zoals overgeleverd in Nederland en België voorzien zijn van dubbele lagen, danwel een anders betekenis dan reeds geduid, waarmee er wel deelsamenhang zou kunnen worden geconstateerd. Al op basis van een simpele vergelijking tussen de misericordes van Nederland en België valt reeds op te maken dat er een significant verschil is wat betreft de deelsamenhang tussen verschillende misericordes. Zie ook bijlage 5.
315
Zie Block, Corpus Netherlands, p. 17.
316
Voor meer over de zeemeermin en zeerridder: zie, Wood, Wooden Images, p. 30-32, Steppe, Vroomheid, p. 102-103 en Grössinger, World