De Canon van de Nederlandse geschiedenis
‘De maatschappelijke ontwikkelingen van de laatste jaren zijn aanleiding om opnieuw na te denken over de identiteit van Nederland en de wijze waarop deze tot uitdrukking komt in het onderwijs. Het begin van de 21e eeuw lijkt een stroomversnelling in het proces van ontwikkeling van deze identiteit teweeg te brengen. Er lijkt in brede kringen behoefte te zijn aan een nieuw “verhaal Nederland”.’184
180
Linders, Doe nooit wat je moeder zegt.
181
Van Zijl, Anna; Hans Vogel, Wacht maar tot ik dood ben (Amsterdam, 2000); Ton Vorstenbosch, Annie M.G., de dochter van een dominee, 2003.
182 AVROTROS, ‘Het leven van Annie M.G. Schmidt, door de ogen van haar kleinzoon’ (13 september
2018) geraadpleegd op: https://pers.avrotros.nl/het-leven-van-annie-mg-schmidt-door-de-ogen-van- haar-kleinzoon/ (17 november 2018).
183 ‘Carré brengt hommage aan Annie M.G. Schmidt’, Het Parool (16 juli 2018) geraadpleegd op: https://www.parool.nl/stadsgids/carre-brengt-hommage-aan-annie-m-g-schmidt~a4601507/ (17-11- 2018).
184 Maria J.A. van der Hoeven, ‘Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon’,
Den Haag (26 mei 2005) geraadpleegd op:
39 In 2005 schreef minister van Onderwijs, cultuur en wetenschap Maria van der Hoeven een opdrachtbrief aan professor Frits van Oostrom. Rond de eeuwwisseling waren er grote zorgen ontstaan over het afnemende historische besef van de Nederlandse jeugd. Door ontzuiling, ontkerkelijking en globalisering was de angst ontstaan dat de Nederlandse jeugd geen eenduidige versie van de geschiedenis meer kende. Dit zorgde volgens haar voor een gebrek aan algemene kennis.185 Aan het begin van de 21e eeuw zorgden de multiculturele samenlevingen van Europa bovendien voor spanningen binnen de maatschappij. Naast de autochtone Nederlandse jongeren, moesten ook Nederlandse jongeren met een migratieachtergrond een beter besef van geschiedenis krijgen, om zich meer betrokken te voelen bij de maatschappij.186
De regering stelde dat een van de problemen zat in het geschiedenisonderwijs. Bij gebrek aan landelijke richtlijnen voor geschiedenisonderwijs was het onderwijs fragmentarisch en miste er één duidelijk narratief. Hier kon volgens de regering winst worden geboekt op het gebied van historische kennis bij jongeren en integratie.187
Aan Van Oostrom de taak om een commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon op te stellen en daarmee de Canon van de Nederlandse Geschiedenis vorm te geven. De Canon moest de geschiedenis van Nederland in nationale en internationale context weergeven. Hierbij moest ook aandacht zijn voor de negatieve kanten van de Nederlandse geschiedenis.188 Bovendien vroeg Van der Hoeven of de commissie kon aangeven in welke mate er periodiek onderhoud aan de Canon nodig zou zijn.189 In 2006 presenteerde de commissies de vijftig onderwerpen die volgens hen de geschiedenis van Nederland samenvatten. De Canon werd verwerkt in een boek, lesmethodes en een website.190 In 2017 opende het Openluchtmuseum in Arnhem een tentoonstelling van de Canon van Nederland.191
Al voordat de Canon was opgesteld, was er kritiek op het idee van een Canon.192 Na presentatie van de samengestelde Canon hield deze kritiek aan. Het vaststellen van één historisch narratief zorgde er, volgens historici, per definitie voor dat alternatieve vertellingen
185 Maria Grever en Kees Ribbens, ‘De historische canon onder de loep’, Kleio, 7 (2014) 2-7, aldaar: 3. 186 Maria Grever, ‘Nationale identiteit en historisch besef. De risico’s van een canon in de
postmoderne samenleving’, Tijdschrift voor geschiedenis (2006) 29-58, aldaar: 31.
187 Van der Hoeven, ‘Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon’. 188
Ibidem.
189
Ibidem.
190 Rijksoverheid, ‘Wat is de canon van Nederland’, geraadpleegd op:
https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/voortgezet-onderwijs/vraag-en-antwoord/wat-is-de-canon- van-nederland (21 juni 2018).
191 Nederlands Openluchtmuseum, ‘Nieuw in het Nederlands Openluchtmuseum: de Canon van
Nederland’ (23 mei 2018) geraadpleegd op: https://www.openluchtmuseum.nl/over-ons/nieuws/nieuw- het-nederlands-openluchtmuseum-canon-van-nederland (21 juni 2018).
40 uit de aandacht verdwijnen. Bij het kiezen van vijftig onderwerpen zullen er altijd belangrijke punten uit de geschiedenis niet aan bod komen.193 Recent verscheen er nog een artikel in
NRC waarin kritiek wordt geleverd op het feit dat van de twintig historische figuren in de
canon, er slechts drie vrouw zijn.194
Dat er van de vijftig vensters van de Canon, twintig om een historisch persoon draaien, is niet gek. In nationale geschiedenissen nemen historische figuren een belangrijke plaats in. Door middel van levens en daden van historische figuren kunnen ideologieën, stromingen en periodes worden uitgelegd. Ze kunnen echter ook symbool staan voor het karakter of de identiteit van een land of bevolkingsgroep.195 Door de omgang met historische figuren te analyseren kan veel gezegd worden over de nationale identiteit van een land. De karaktereigenschappen die worden uitgelicht, kunnen inzicht geven in de normen en waarden die binnen een natie belangrijk worden geacht.196
Met haar venster in de Canon van de Nederlandse geschiedenis is Schmidt een vast onderdeel geworden van het Nederlandse geschiedenisonderwijs. De Canon heeft zich ondertussen ontwikkeld van een website en lesmateriaal tot een bron voor boeken, tv- programma’s en musea. Waarom is Schmidt, als een van de weinige vrouwen, een belangrijk onderdeel van deze Canon, en hoe wordt ze verbeeld?
Annie M.G. Schmidt in de Canon
‘Lekker stout in een keurig land’197 is het onderschrift van het venster van de Canon dat aan
Schmidt gewijd is. Hoewel haar venster Annie M.G. Schmidt 1911-1995 heet, is het ingedeeld na de Tweede Wereldoorlog. Schmidt wordt met name behandeld in het kader van de jaren zestig.
Figuur 1 Screenshot website Entoen.nu198
193 Grever en Ribbens, ‘De historische canon onder de loep’, 6.
194 Floor Rusman, ‘Heeft de Canon van Nederland een glazen plafond?’, NRC Handelsblad (21 mei
2018) geraadpleegd op: https://www.nrc.nl/nieuws/2018/06/12/heeft-de-canon-van-nederland-een- glazen-plafond-a1606360, (21 juni 2018).
195
Eric Hobsbawm & Terrence Ranger, The invention of tradition (Cambridge, 1983) 13.
196 Robert S. Jansen, ‘Resurrection and appropriation: reputational trajectories, memory work, and the
political use of historical figures’, American journal of sociology, 112 (2007) 4, 953-1007, aldaar: 955.
197 Entoen.nu, ‘Annie M.G. Schmidt. Lekker stout in een keurig land.’, Canon van Nederland,
geraadpleegd op: https://www.entoen.nu/nl/anniemgschmidt (17 november 2018).
198
41 De hoofdafbeelding die in de Canon gebruikt wordt voor dit venster is de voorkant van het boek Pluk van de Petteflet. Dit boek kwam niet uit in de jaren zestig, maar in 1971. Pluk van
de Petteflet is een perfect voorbeeld van het ‘stoute’ waar Schmidt om bekend stond. Pluk
ging in tegen volwassenen om een speeltuin te redden. Het ingaan tegen de gevestigde orde wordt zo al door de keuze in afbeeldingen aangeduid als het belangrijkste aspect van dit venster. Op de achtergrond zijn bovendien Jip en Janneke te zien. Hoewel deze verhalen in de jaren zeventig bekritiseerd werden om hun traditionele rollenpatroon, waren ze in de jaren vijftig en zestig juist vernieuwend: de verhalen gingen over kinderen die kattenkwaad konden uithalen, zonder dat daar een morele les aan verbonden hoefde te zijn.199
Op de website wordt Schmidt ‘komisch-tegendraads’200 en ‘tintelfris’201 genoemd. Ze
wordt neergezet als een vernieuwer. In een korte biografie wordt Schmidt omschreven als een ‘vroegwijs kind’.202 Hieruit lijkt door te klinken dat Schmidt altijd al een bijzonder persoon
is geweest. Dit is anders dan hoe ze tijdens haar leven werd afgeschilderd, waar de nadruk vaak lag op het feit dat ze zo ‘doodgewoon’ was.203 Verder wordt gezegd dat haar
radioprogramma door leden van elke zuil beluisterd werd. Ze wist met deze radioshow en andere teksten perfect de tijdsgeest te omschrijven. Het Canonvenster wordt het beste gevat in de volgende zin:
‘Met haar tegendraadse teksten was Annie M.G. Schmidt een van de meest invloedrijke en tegelijk zachtaardigste critici van het brave, burgerlijke en verzuilde Nederland.’204
Hierin wordt benadrukt dat Schmidt wel kritiek leverde, maar dat altijd op een vriendelijke en subtiele manier deed. Haar rebelse kant wordt dus enigszins genuanceerd. Het woord ‘zachtaardig’ komt meer overeen met de ‘lieve juffrouw van de bibliotheek’, zoals ze in de jaren vijftig werd omschreven in De Tijd de Maasbode.205 Het is opvallend dat dit woord nu gebruikt wordt, omdat het niet essentieel is om Schmidts rol te beschrijven. Hoewel het een afzwakking lijkt van Schmidts werk, maakt het ook dat Schmidt geschikter lijkt als verbindende factor. Een harde criticus kan wellicht minder groepen aanspreken. Het lijkt voor de Canon belangrijk dat Schmidt het eigendom blijft van een zo groot mogelijke groep mensen. Toch is haar rebelse kant wel de voornaamste reden dat ze in de Canon is opgenomen. Dit blijkt ook uit de andere media waarin de Canon vertaald is.
199 Ibidem. 200 Ibidem. 201 Ibidem. 202 Ibidem.
203 ‘Annie Schmidt wist zelf niet dat ze schrijven kon’, De Leeuwarder Courant. 204 Entoen.nu, ‘Annie M.G. Schmidt’.
42
Het Klokhuis
Kinderprogramma Het Klokhuis maakte in 2012 en 2013 een serie afleveringen over onderwerpen uit de Canon van de Nederlandse geschiedenis, waaronder een aflevering over Annie M.G. Schmidt. Nog meer dan de tekst op de website van de Canon focust Het
Klokhuis op het feit dat iedereen Schmidt en haar werk kent: ‘Annie M.G. Schmidt is van ons
allemaal, van jong tot oud’.206 Met een komische sketch, waarmee het informatieve gedeelte
onderbroken wordt, laat Het Klokhuis zien dat de personages van Schmidt erg herkenbaar zijn: ‘Jip en Janneke zijn net mijn broertje en zusje!’.207 De hoofdvraag van de aflevering is:
hoe kan het dat na zoveel tijd haar werk nog steeds zo populair is? Het Klokhuis legt uit dat Nederland ‘best een keurig landje’208 was na de Tweede Wereldoorlog en dat Schmidt juist
ondeugende versjes schreef.209 Haar uitgebreide fantasie en humor maken dat iedereen nog steeds fan is van haar werk.210 Net als de Canon, legt Het Klokhuis zo de nadruk op de verbindende rol die Schmidt in de Nederlandse samenleving speelt.
Niet meer alleen
In 2008 verscheen er een reeks kinderboeken, gebaseerd op vensters van de Canon. In elk boek stond een fictief verhaal dat zich afspeelde rond of tijdens belangrijkste historische gebeurtenissen en personen. Niet meer alleen is het boek geschreven voor het venster van Annie M.G. Schmidt. Het verhaal gaat over Lisa, een jong meisje dat in de jaren negentig verhuist van Lemmer naar Amsterdam. Daar ontmoet ze haar buurvrouw, Annie M.G. Schmidt. Ze raken bevriend omdat Schmidt zich kan verplaatsen in Lisa, die zich eenzaam voelt in een nieuwe stad. Schmidt wordt afgeschilderd als een knorrige oude vrouw, die stiekem heel aardig is. Ze vertelt over haar jeugd waarin ze zich altijd anders voelde en hoe ze door lezen gelukkig is geworden. Ze wordt in het boek op subtiele wijze neergezet als iemand die tegen de stroom ingaat, een dwarse oude vrouw: ‘Heerlijk vind ik dat, sip kijken. Lekker sip met je lip naar beneden. En vooral niet lachen. En mopperen, dat kan ik ook. Urenlang.’211 Een juffrouw van een bibliotheek legt in het boek uit waarom Schmidt zo
bijzonder was: ‘Schmidt durfde zoveel, zij ging dwars tegen de truttigheid in’.212 Wederom wordt het tegendraadse van Schmidt het meest belicht.
206 NPO Zapp, ‘Canon - Annie M.G. Schmidt.’, Het Klokhuis, 13 september 2012, geraadpleegd op: https://schooltv.nl/video/het-klokhuis-canon-annie-mg-schmidt/ (17 november 2018).
207 NPO Zapp, ‘Canon - Annie M.G. Schmidt.’. 208 Ibidem. 209 Ibidem. 210 Ibidem. 211
Margriet Breet & Iris Boter, Niet meer alleen. De tijd van televisie en computers 1950-heden (Drunen, 2008) 22.
212
43
Lesmethode Feniks
Ook op scholen wordt lesgegeven aan de hand van de Canon. Annie M.G. Schmidt is daarmee onderdeel van het curriculum. De geschiedenismethode Feniks behandelt haar heel kort in het hoofdstuk dat gaat over de opstandige jaren zestig. Dit hoofdstuk zit in een boek voor de tweede klas van het vmbo of de havo. Bij een paragraaf waarin de veranderende rol van vrouwen wordt besproken, staat een kort uitstapje met de titel: ‘Wie
was Annie M.G. Schmidt?’. Hierin worden de bekendste werken van Schmidt genoemd en
dat ze vaak samenwerkte met Fiep Westendorp.213 In de laatste drie regels wordt verteld dat ze vaak ondeugende teksten schreef en dat Nederlanders zich in haar werk konden herkennen. Dit schepte, volgens de schrijvers, een band in het veranderende Nederland.214 Ook hier wordt er dus de nadruk gelegd enerzijds op de opstandige kant van Schmidts werk en anderzijds de verbindende rol die het heeft gespeeld.
Nederlands Openluchtmuseum
In het Nederlands Openluchtmuseum is sinds 2017 een vaste tentoonstelling te zien die draait om de Canon van de Nederlandse geschiedenis.215 Als bezoeker loop je door een interactieve weergave van de tijdvakken heen. In het gedeelte rondom het jaartal 1966 wordt verteld over de komst van televisie en de nieuwe welvaart, opstandigheid en multiculturele samenleving. Schmidt wordt in dit gedeelte niet genoemd. In de hele tentoonstelling ligt de nadruk op de manier waarop in een bepaalde tijd werd geleefd. Specifieke personen of gebeurtenissen zijn minder belangrijk en worden niet vaak uitgelicht. Schmidt komt slechts aan het einde aan bod, waar alle vensters verwerkt zijn in een interactieve wand. Hier wordt kort uitgelegd wie Schmidt was en waarom ze belangrijk was. Hier ligt de nadruk weliswaar weer op haar opstandigheid, al wordt er weinig ingegaan op haar imago. Bij elk venster staan drie icoontjes die verschillende thema’s aangeven waar het onderwerp mee te maken heeft. Bij Annie M.G. Schmidt staan de thema’s ‘vrouwen’, ‘kinderen’ en ‘schrijvers’.216
Haar vrouw-zijn speelt hier dus een duidelijke rol, al wordt dat uit de tekst niet duidelijk.
Welkom in de jaren 60
Niet alle bronnen die Schmidt voor kinderen omschrijven, zijn direct verbonden met de Canon. In 2016 kwam de NPO met een historische serie over de jaren zestig:
213
Christa Dekkers, Feniks. Geschiedenis in de onderbouw. Leesboek 2 VMBO-t, HAVO (Amersfoort, 2015) 105.
214
Dekkers, Feniks. Geschiedenis in de onderbouw, 105.
215 Nederlands Openluchtmuseum, ‘Nieuw in het Nederlands Openluchtmuseum: de Canon van
Nederland’.
216‘De Canon van Nederland - tentoonstelling’, Nederlands Openluchtmuseum, bezocht op 16
44
Ondersteboven.217 Daarbij werd een kinderserie gemaakt: Welkom in de jaren 60, een historisch kinderprogramma waarbij door middel van sketches een periode in de geschiedenis beschreven wordt. Het programma werkt met een talkshowformat, waarbij elke week andere historische figuren aanschuiven bij presentatrice Dorien, gespeeld door Plien van Bennekom, om te vertellen over zijn of haar leven of een ander onderwerp. In een aflevering over welvaart is Annie M.G. Schmidt in de studio, gespeeld door Marian Luif. Weer wordt Schmidt neergezet als een dwarse vrouw. Ze vindt de huidige regels – niet roken op televisie – truttig en stelt dat de jaren zestig veel wilder waren. Over Schmidt zelf wordt weinig gezegd, behalve dat ze nu nog steeds heel populair is.218 Maar ze wordt duidelijk neergezet als een tegendraadse vrouw die rookt, drinkt en een hekel heeft aan kinderen.
Het is opvallend dat Schmidt, als het om uitingen gaat die op kinderen gericht zijn, bijna altijd wordt behandeld in het kader van de jaren zestig. Ze was actief en bekend als schrijver vanaf 1948 tot 1995, maar blijkbaar past haar verhaal het beste in het beeld dat wij van de periode 1960-1970 hebben. Ze staat duidelijk symbool voor het veranderende Nederland en hoewel ze al een decennium eerder ‘opstandige’ werken schreef, wordt dit thema voor kinderen vaak in de jaren zestig geplaatst.
In de serie Ondersteboven komt Schmidt overigens niet voor. Haar rol als ‘de eerste provo’ wordt daarin niet genoemd, maar ook niet de kritieken die ze aan het eind van de jaren zestig kreeg. Haar functie als kinderboekenschrijver wordt door de makers van deze programma’s duidelijk het belangrijkst geacht.
Kinderboekenmuseum
Dat Annie M.G. Schmidt vooral met kinderliteratuur geassocieerd wordt, blijkt ook uit de tentoonstellingen van het Literatuurmuseum en het Kinderboekenmuseum in Den Haag. Deze twee aan elkaar verbonden musea vertellen het verhaal van de Nederlandse literatuur. In het Literatuurmuseum gebeurt dat aan de hand van Het Pantheon, waar de belangrijkste schrijvers van poëzie en proza uit de Nederlandse geschiedenis op een rijtje worden gezet.219 Opvallend genoeg is er in deze tentoonstelling niets te vinden over Schmidt.220 Het feit dat ze al redelijk vroeg, mede door kritiek van andere schrijvers, is gestopt met het schrijven van poëzie voor volwassenen heeft er blijkbaar voor gezorgd dat haar oeuvre op dit gebied niet genoeg was voor opname in deze eregalerij. In het Kinderboekenmuseum komt ze wel voor, maar wordt er weinig context geboden. Het museum is ingedeeld in thema’s,
217 VPRO, ‘Ondersteboven’, geraadpleegd op:
https://www.vpro.nl/programmas/ondersteboven.html, 17 november 2018.
218 Niek Barendsen, ‘Welvaart’, Welkom in de jaren 60, 13 januari 2018, geraadpleegd op:
https://www.npostart.nl/welkom-in-de-jaren-60/13-01-2018/VPWON_1285948 (17 november 2018).
219 Het Literatuurmuseum ‘Het Pantheon’, geraadpleegd op:
https://literatuurmuseum.nl/overzichten/activiteiten-tentoonstellingen/pantheon, (17 november 2018).
45 waardoor een soort grote speeltuin is ontstaan waar aan de hand van teksten en gedichtjes de Nederlandse kinderliteratuur wordt behandeld.221
Dat Schmidt ontbreekt in het Literatuurmuseum is opvallend, omdat aan het eind van haar leven veel is geschreven over de baanbrekende manier waarop zij weigerde mee te doen aan de nieuwe dichtvormen van de jaren vijftig en zestig. Er wordt met veel waardering gesproken over hoe zij bleef vasthouden aan het light verse. In de jaren negentig kwam zelfs een bundel uit waar kinder- en volwassengedichten samen in gepubliceerd werden, omdat ze eigenlijk niet los van elkaar te zien waren.222 Blijkbaar is deze waardering voor Schmidt als dichter nu ondergeschikt aan de waardering voor Schmidt als kinderboekenschrijver.
Ik ben niet de enige die het ontbreken van Schmidt heeft opgemerkt. In 2011 vond er zelfs een fictieve rechtszaak plaats: Het Literaire Pleidooi, in het Letterenhuis in Antwerpen. Het Literatuurmuseum werd “aangeklaagd” vanwege het ontbreken van Schmidt in Het
Pantheon. Het museum werd door een jury, die uit het publiek bestond, schuldig bevonden.
Als reactie hierop organiseerde het museum een tijdelijke minitentoonstelling rond de schrijver. Zeven jaar later is de “overtreding” echter nog niet rechtgezet, ze ontbreekt immers nog steeds. 223