vir vir vir

(1)

(2)

DIE DIFAQANE: OORSPRONG, ONTPLOOIING EN

INVLOED OP DIE TSWANA

Wouter Gronum, Hons. B.A

Verhandeling goedgekeur vir die nakoming van die vereistes vir die

graad Magister Artium (Afrikanistiek) aan die Potchefstroomse

Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys.

Leier: Prof. H. van der Wateren

Potchefstroom

Oktober 1987

(3)

TER GEI.EIDE

Hiennee betuig ek my opregte dank aan:

l. Prof. Henderik van der Wateren- vir leiding, opbouende kritiek, onderskraging, steun en rigtinggewing;

2. Mev. Karien Pottas vir taalkundige en tegniese versorging, tik en drukwerk;

3. Corne Grobler- die moontlik maak van hierdie verhandeling;

4. Di. De Beer en Kurpershoek hulp en vriendelikheid op die

11 _soek11 _-pad;

5. Helpers 11_{langs die pad".}

Prof R.D. Coertze - liefde vir die vak. Kom. C.F. Gronum - wek van belangstelling.

Dani~l Mokgethi, William Motlatsi en Stephaans Maswe - deel in hul kennisskat.

Dr. Dries van der Walt - Drukwerk en raad. Mev. I. de Beer - Kaartwerk.

Mnr. C.F. M~ller - Foto's.

Mej. S. van der Linde - Summary.

6. My gesin in besonder vir opoffering, aanmoediging, bystand en hulp. 7. Aan God alle eer!

(4)

LYS VAN DIAGRA!vJME 1 FOTO

's

EN KAARTE

1 Diagrammatiese voorstelling van die ontplooiing

van die Difaqane lA

2 Utrechtvallei 43A

3 Kom waarin Mtimkulu die vee van Matiwane weggesteek het 43A

4 Kleipot en skedelreste SSA

5 Kannibaalrots - "Slagklip" SSA

6 Kannibaalrots 55B

7 Rotsskeur - "Kannibaaltronk" SSB

8 Drakensbergkom (Bergville) Ngwanetuiste

9 Oliviershoekpas - Vlugroete van die Ngwane

10 Kowaneng en Jalwabogolo

11 Jalwabogolo

12 Wessel Mota

13 Gedenksuil ter ere van die Batlokwa 14 Entumbane

15 Ngomewoud

16 Pres. S.J.P. Kruger en die Swartleiers

56A 56A 93A 94A 95A 95A 99A 99A 179A

(5)

17 Mpangazi ta ( Kaart) _42A

18 Matiwane (Kaart) _49A

19 Mantatese (Kaart) _73A

20 Mzi1ikaze (Kaart) _96A

21 Tshwane ( Kaart) _140A

22 Sebetwane ( Kaart) _145A

23 Mo1etsane (Kaart) _152A

(6)

-iii-1 2 INHOUD INLEIDING 1.1 Ori~ntering 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 Uitgangspunt

Onderskeid tussen verski11ende vestigingspatrone

Betekenis en oorsprong van die woord "Difaqane"

Bronkritiek

·Toe1igting

1.6.1 Die berip "Ryk" in Suider-Afril<.a 1.6.2 Opvo1gingsorde

Waardesisteme geheg aan die bees

1.8 Tydskale

FASE VAN EKSPANSIONISME Opkoms van die Zoe1oeryk 2.1 In1eidend

2.2

2.3

Die sentra1e figure in die Mthetwa-Ndwandwestryd 2.2.1 2.2.2 Dingiswayo Zwide Die Nguni-oorheersingstryd 2.3.1 2.3.2

Ts jaka: Geboorte en verwerping Kapteinskap van die Zoe1oe: 1816

-iv-1 2 6 8 9 12 l3 14 15 16 18 19 19 21 23 24 26

(7)

2.3.3 Onderwerping van die Ngunistamme 2.3.4 Vlug van die Ngunistamme uit Natal 2.3.5 Dingiswayo en Zwide: Botsende belange

28 29 30

2.4 Tsjaka en die Zoeloeryk: 1814 - 1824

2.4.1 _{Die Mthetwa word deur die Zoeloe geassimileer 31} 2.4.2 _{Teenstappe: Strategie tot magsuitbreiding}

32

2.4.3 Leierskapsaanvaarding ₃₅

2.4.4 _{Die Ndwandwefiasko}

36 2.5 _{Gevolge en sameva tting}

38

3 SEKONOeRE FASE: Die Difaqane, verspreiding uit Natal

3.1 Inleiding

41

3.2 _{Mpangazita: Stamhoof van die Hlubi}

42

3.2.1 Voorgeskiedenis 42

3.2.2 Mtimkulu en Matiwane in' botsing: Die vlug 43 3.2.3 Mpangazita. Difaqanetoetrede 44 3.2.4 Mpangazita se aanvalle op die Sothos 46

3.2.5 Naskrif 48

3.3 Matiwane: Stamhoof van die Nqwane

3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 Agtergrond Die Ngwane

Die tussen-Ngunikonflik in Natal Die Ngwane-Hlubikonflik

Toetrede tot die Difaqane op die H~veld

Matiwane se terugkeer na Tsjakastat Gevolge van Matiwane en die Ngwane se toetrede tot die Difaqane

-v-49 50 51 53 56 60 61

(8)

3.4 Soshangane 3.5 3.6 4.1 4.2 4.3 3.4.1 Agtergrond 62 3.4.2 Persoonlikheid en karakter 63

3 . 4 . 3 Soshangane: Sy v lug en onderwerpingsroete 6 4

Zwangendaba: Die Agonistigter van Sentraal-Afrika

Sarrevattend

Inleidend

Ma.ntatese: "Legende, leidster en moeder" 4.2.1 Die Batlokwa

4.2.2 Moord op Motshodi (Mjoli): Kiem tot uitdelgingstogte

4.2.3 4.2.4 4.2.5

Mantatese se beeld as krygsvrou

Mpangazita: Die Batlokwa word verdryf Ander veldslae deur Mantatese

4.2.6 Rustigheid tree in: Die Batlokwa raak gevestig

4.2.7 Slotsom

Mzilikaze (Matabele)

4.3.1 Mzilikaze: Van kind tot stamhoof 4.3.2 'n Veiliger hawe vir die Khumalo 4.3.3 Onderwerpingstog in die H~veld

4.3.4 Tswanagebied word binnegeval

68 71 72 73 73 77 79 80 84 93 95 96 96 98 99 102 4.3.5 4.3.6 Territoriale uitbreiding 104

Dingaan se aanvalle teen Hzilikaze: Hatabele-invloed verder Suid en Wes 106

4.3.7 Hagsvestiging 110

4.3.8 Verhuising: Harico- "Ma.di-k\va" (Daar is bloed)

(9)

4.3.9 Die Voortrekkers: Begin van 'n nuwe era 115 4.3.10 Die inv1oed van die Matabe1e 119 4. 3. 11·· Die posisie van die Tswana na die Matabe1e se

gedwonge verhuising 120

4.3.12 Mzi1ikaze: Die agterhoede van die Difaqane 120

·JL 5 DIE TERSieRE FASE:

Die Batswana en die Difaqane ₁₂₂

5.1 In1eidend

5.1.1 Genea1ogie van die Tswana ₁₂₄ 5.1.2 Enke1e in1eidende gedagtes met betrekking tot

5.2

stamonrus en stamaktiwiteite

Tswanapersoon1ikhede voor en tydens die Difaqane 5.2.1 Makaba

(±

1760-

± 1835) (Die Bangwaketse)

5.2.2 Mothibi

(±

1772-! 1843)(Die Bat1haping) 5.2.3 Rratsebe en Tswane van die Maphuting

5.2.4

(1780 - 1823)

Sebetwane van die Mako1o1o (Vroe~r Bafokeng) (1800 -

± 1855)

5.2.5 Moletsane: Leeu van die Bataung

( ±

1788 - 1860)

5.2.6 Tawana: Klein Leeu van die Barolong (1784 - 1849)

6 SLOT: Gevolgtrekkings

6.1 Moontlike verspreiding van die Bantoe in Transvaal aan die einde van die Difaqane (1834 - 1836) 6.1.1 Mzi1ikaze 6.1.2 Dingaan 6 .1.3 Moshesh 6 .l. 4 Soshangana v l l -125 126 126 131 140 145 152 163 172 172 173 173 174

(10)

7

8

6.2 Woongebiede van H~veldse Swart stamme en vo1ke tydens die Groot Trek-periode

6.3 Akku1turatiewe gevolge van die koms van die Blankes

en be~indiging van die Difaqane

6.4 Sosiaa1-maatskap1ike en po1itieke gevo1ge van die Difaqane 6.4.1 Kanniba1isme (Atropofagie) 6.4.2 Ontwrigting 6.4.3 Diefsta1 6.4.4 Moorde en doods1ag 6.4.5 Onder1inge wantroue BRONNELYS SUMMARY -viii-174 181 186 187 188 190 191 194 199 208