2016 Examen HAVO

(1)

HA-1022-a-16-2-o

Examen HAVO

2016

economie

Bij dit examen hoort een bijlage.

Dit examen bestaat uit 27 vragen.

Voor dit examen zijn maximaal 47 punten te behalen.

Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden.

Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of berekening ontbreekt.

Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd.

Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld.

tijdvak 2

dinsdag 21 juni

13:30 - 16:30 uur

(2)

HA-1022-a-16-2-o 2 / 8 lees verder ►►►

Opgave 1

Grand Canyon

In zijn jaarlijkse toespraak tot het volk bracht de Amerikaanse president Barack Obama de groeiende kloof in de inkomens- en

vermogensverdeling in zijn land ter sprake.

Een ongelijke vermogensverdeling leidt tot een ongelijke inkomensverdeling omdat mensen uit hun vermogen inkomen ontvangen, zoals rente.

1p 1

Is vermogen een voorraadgrootheid of een stroomgrootheid?

1p 2

Leg uit dat een ongelijke inkomensverdeling kan leiden tot een ongelijkere vermogensverdeling.

Gebruik bron 1 en 2.

2p 3

Welke verdeling was in 2012 in de VS ongelijker, de primaire inkomensverdeling of de vermogensverdeling? Licht je keuze toe.

In 2012 bedroeg het totale vermogen in de Verenigde Staten 54.000 miljard dollar, verdeeld over 300 miljoen inwoners.

Gebruik bron 2.

2p 4

Toon met een berekening aan dat gemiddeld per inwoner de 10% rijkste inwoners 30 maal zoveel vermogen hadden als de overige 90% van de inwoners.

President Obama vraagt zijn minister van Financiën om een

beleidsvoorstel met maatregelen die een nivellerend effect hebben op zowel de primaire als de secundaire inkomensverdeling.

2p 5

Geef namens de minister een beschrijving van

− een overheidsmaatregel die een nivellerend effect heeft op de

primaire inkomensverdeling en

− een overheidsmaatregel die een nivellerend effect heeft op de

secundaire inkomensverdeling.

In 2012 bezit in de VS 10% van de mensen ruim drie kwart van het totale vermogen. Meer vermogen leidt tot meer inkomen en meer inkomen leidt tot meer vermogen.

Het aanpakken van de ongelijkheid is mijn ambitie voor de komende jaren.

(3)

HA-1022-a-16-2-o 3 / 8 lees verder ►►►

Opgave 2

De prijs van snelheid

4G is de nieuwe standaard voor mobiel internet geworden. Door de nieuwe technologie kan er tot tien keer sneller data worden gestreamd.

Dat betekent razendsnel browsen, foto’s uploaden en streamen van muziek en filmpjes. Momenteel zijn er acht telecombedrijven die 4G-

abonnementen in diverse bundels (sms-en, belminuten en mobiel internet) aanbieden.

1p 6

Is er bij het aanbieden van 4G-abonnementen sprake van een heterogeen oligopolie of een homogeen oligopolie? Licht je keuze toe.

In een directievergadering van één van de aanbieders van 4G ontstaat het volgende gesprek.

De algemeen directeur:

“Bij de huidige prijs van een 4G-abonnement hebben we bijna 17 jaar nodig om de miljardeninvestering van de 4G-licentie terug te verdienen.

Om de omzet te verhogen en de terugverdienperiode te verkorten stel ik voor de abonnementsprijs te verhogen.”

De financieel directeur:

“Dat lijkt mij niet verstandig. Omdat de vraag prijselastisch is, moeten we de abonnementsprijs juist verlagen om de omzet te verhogen.”

De marketingmanager:

“Wij zijn actief op een markt van oligopolie en dan kan zowel het verhogen als het verlagen van de prijs leiden tot minder omzet.”

1p 7

Leg de reactie van de financieel directeur uit.

2p 8

Leg de reactie van de marketingmanager uit.

Na enige tijd blijkt dat de prijzen van alle 4G-abonnementen stijgen. De mededingingsautoriteit heeft aangekondigd onderzoek te doen naar eventuele prijsafspraken. Prijsafspraken kunnen namelijk leiden tot maatschappelijk welvaartsverlies.

2p 9

Leg uit dat het maken van prijsafspraken op deze markt via verandering

van het consumentensurplus en het producentensurplus kan leiden tot

maatschappelijk welvaartsverlies.

(4)

HA-1022-a-16-2-o 4 / 8 lees verder ►►►

Door de komst van de 4G-netwerken neemt de vraag van huishoudens naar internet via de kabel af. Momenteel voorzien twee kabelbedrijven ongeveer 7 miljoen huishoudens van vaste internetaansluitingen via de kabel. Beide bedrijven willen de concurrentie met de aanbieders van 4G- netwerken aangaan en overwegen een alternatief voor mobiel internet aan te bieden: een landelijk dekkend netwerk van wifi-hotspots via de kabel.

De mededingingsautoriteit beschikt over gegevens over de plannen van beide kabelbedrijven (zie bron 1, 2 en 3).

Gebruik bron 1 en 2

2p 10

Laat met een berekening zien dat de winst van Megabit € 1.420 miljoen bedraagt indien Megabit wel en Interbyte niet overgaat tot de aanleg van mobiel internet via wifi-hotspots.

De mededingingsautoriteit stelt: “Uit de pay-offmatrix blijkt dat beide bedrijven in een gevangenendilemma terecht kunnen komen. Indien beide bedrijven een uitweg zoeken uit dat dilemma kan dat nadelig zijn voor de mobiele-internetgebruiker.”

Gebruik bron 3

3p 11

Leg de stelling van de mededingingsautoriteit uit. Gebruik daarbij de volgende stappen:

− bepaal eerst de dominante strategie van beide kabelbedrijven;

− leg vervolgens uit dat er sprake is van een gevangenendilemma;

− beargumenteer tenslotte dat de uitweg uit het dilemma nadelig kan zijn

voor de mobiele-internetgebruiker.

Gebruik ongeveer 50 woorden.

(5)

HA-1022-a-16-2-o 5 / 8 lees verder ►►►

Opgave 3

Roebel in de val

Rusland is een belangrijk exportland van olieproducten. Doordat in 2014 de wereldmarktprijs voor olie aanzienlijk was gedaald, liepen de

ontvangsten uit export in Rusland sterk terug. De koers van de Russische roebel zette een daling in waar geen einde aan leek te komen. Als gevolg hiervan zagen Europese exportbedrijven hun concurrentiepositie ten opzichte van lokale bedrijven in Rusland verslechteren. In verband met de koersdaling van de roebel nam de inflatie in Rusland ondertussen toe.

In datzelfde jaar werd Rusland getroffen door economische

strafmaatregelen van de kant van de EU vanwege de rol die het land speelde in het conflict in het buurland Oekraïne. Rusland reageerde met een boycot van zuivel, vlees, vis en fruit uit de EU. Als gevolg hiervan namen deze producten in Rusland nog extra in prijs toe.

Gebruik bron 1.

2p 12

Bereken met hoeveel eurocent de waarde van de roebel is gedaald tussen 1 januari 2014 en 22 november 2014.

2p 13

Leg uit dat de koersdaling van de roebel heeft kunnen leiden tot een verslechtering van de concurrentiepositie van Europese exportbedrijven ten opzichte van lokale bedrijven in Rusland

1p 14

Verklaar de extra prijsstijging van zuivel, vlees, vis en fruit in Rusland als gevolg van de boycot.

Om de koersdaling van de roebel tegen te gaan, nam de Russische Centrale Bank de volgende maatregelen:

−

oktober 2014: interventies (aan- en verkopen) op de valutamarkt;

− 3 november 2014: verhoging van het officiële rentetarief tot 9,5%.

2p 15

Leg uit dat door verhoging van de rente de koersdaling van de roebel kon worden beperkt.

Gebruik bron 2.

2p 16

Vond de valuta-interventie in 2014 plaats op 27 of op 29 oktober?

Verklaar het antwoord.

Olieproducten worden wereldwijd afgerekend in Amerikaanse dollars.

Door de aanhoudende daling van de olieprijs werd het voor de Russische Centrale Bank in de volgende jaren steeds moeilijker om via interventies op de valutamarkt de koersdaling van de roebel tegen te gaan.

2p 17

Verklaar dat het voor de Russische Centrale Bank steeds moeilijker werd

om via interventies op de valutamarkt de koersdaling van de roebel tegen

te gaan.

(6)

HA-1022-a-16-2-o 6 / 8 lees verder ►►►

Opgave 4

Is participeren te stimuleren?

Uit een onderzoeksrapport naar het Nederlands emancipatiebeleid (2014):

Het emancipatiebeleid van de Nederlandse overheid was in de periode 2001-2012 gericht op het verhogen van deelname van vrouwen aan betaalde arbeid. Vooral in de levensfase dat vrouwen kinderen krijgen, bleek de arbeidsdeelname sterk af te nemen. Het gevolg was dat een groot deel van de moeders volgens de definitie van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) niet economisch zelfstandig was.

Diana is 38 jaar, gescheiden en heeft een baan waarmee ze bruto € 500 per maand verdient. Daarnaast verhuurt ze een kamer aan een student voor € 300 per maand. Haar voormalige echtgenoot betaalt haar € 350 alimentatie per maand.

Gebruik bron 1 en 2.

2p 18

Bepaal met een berekening of Diana volgens de definitie van het CBS economisch zelfstandig is of niet.

Een conclusie uit het rapport:

Met name moeders met een middelbaar onderwijsniveau hebben profijt gehad van het overheidsbeleid in de periode 2001-2012 om de

arbeidsdeelname van moeders te verhogen.

1p 19

Noem een overheidsmaatregel waardoor de arbeidsdeelname van moeders kan toenemen.

Gebruik bron 3.

2p 20

Onderbouw de bovenstaande conclusie uit het rapport met behulp van een berekening voor elke groep.

Een ander fragment uit het rapport:

Veel hoogopgeleide vrouwen stromen niet door naar de top van het bedrijfsleven. De gedragscode ‘Vrouwen naar de Top’ kan gezien worden als een vorm van zelfbinding van de ondertekenende bedrijven, vooral als deze hun deelname en de stand van zaken ten aanzien van het gestelde doel publiceren in hun jaarverslag en op hun website.

Gebruik bron 4.

2p 21

Leg uit dat vooral door de publicatie in het jaarverslag en op de website

de ondertekening van de gedragscode ´Vrouwen aan de top´ kan werken

als een vorm van zelfbinding.

(7)

HA-1022-a-16-2-o 7 / 8 lees verder ►►►

Opgave 5

Accijnzen, de grens bereikt?

In de periode 2002 tot en met 2012 is de accijns op een flesje bier met ruim 78% verhoogd. Volgens de Vereniging van Bierbrouwers (VvB) hebben de accijnsverhogingen geleid tot prijsverhogingen en

omzetdalingen van flesjes bier in de supermarkten. Omdat de VvB wil dat de laatste accijnsverhoging door de staatssecretaris van Financiën wordt teruggedraaid, heeft de vereniging onderzoek laten uitvoeren naar de gevolgen van de accijnsverhogingen.

1p 22

Gaat de VvB uit van een prijselastische of prijsinelastische vraag naar flesjes bier? Verklaar het antwoord op basis van bovenstaande tekst.

Gebruik bron 1 bij de vragen 23 en 24.

2p 23

Noem een ander soort belasting waarvan de Nederlandse overheid de opbrengst kan mislopen als gevolg van het grenseffect. Licht het antwoord toe.

1p 24

Neem de tekst in bron 1 bij het substitutie-effect over op je antwoordblad en vul deze zo aan dat dit effect juist wordt weergegeven.

Gebruik bron 2 en 3.

2p 25

Bereken hoeveel procent de verkoopprijs van een flesje bier in Nederland hoger is dan in Duitsland als de toegevoegde waarde in beide landen gelijk is.

De staatssecretaris van Financiën is niet van plan de laatste

accijnsverhoging op een flesje bier terug te draaien en doet de volgende twee uitspraken.

uitspraak 1:

“De prijs van een flesje bier is in de periode 2002 - 2012 minder gestegen dan de consumentenprijsindex.”

uitspraak 2:

“De bierconsumptie is de afgelopen periode gedaald omdat de

leeftijdsgrens, waarop alcohol mag worden geconsumeerd, is verhoogd.”

Gebruik uitspraak 1 en bron 4.

2p 26

Is uitspraak 1 van de staatssecretaris juist? Licht het antwoord toe met een berekening

Let op: de laatste vraag van dit examen staat op de volgende pagina.

(8)

HA-1022-a-16-2-o 8 / 8 lees verder ►►►

Gebruik uitspraak 2.

2p 27

Maak de onderstaande tekst economisch correct.

Als gevolg van de accijnsverhoging zal de …(1)… van een flesje bier

…(2)… verschuiven.

Als gevolg van de verhoging van de leeftijdsgrens waarop alcohol geconsumeerd mag worden zal de …(3)… van flesjes bier …(4)…

verschuiven.

Kies uit:

bij (1) aanbodlijn / vraaglijn

bij (2) naar boven / naar beneden / niet bij (3) aanbodlijn / vraaglijn

bij (4) naar links / naar rechts / niet

einde



(9)

HA-1022-a-16-2-b

Bijlage HAVO

2016

economie

Bronnenboekje

tijdvak 2

(10)

HA-1022-a-16-2-b 2 / 8 lees verder ►►►

Opgave 1

bron 1 primaire inkomensverdeling in de VS in 2012

50 78

100

0 20 40 60 80 100

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Legenda:

2012 percentage van

verdiende inkomens, cumulatief

percentage van inkomensverdieners, cumulatief

bron 2 Vermogensverdeling in de VS in 2012

23 41 90

9 36

11

0 20 40 60 80 100

vermogen inwoners

vermogen rijkste 1%

vermogen subtop 9%

vermogen overige 90%

Legenda:

%

(11)

HA-1022-a-16-2-b 3 / 8 lees verder ►►►

Opgave 2

bron 1 omzet en marktaandelen

Huidige situatie bij de kabelbedrijven:

− Omzet op de gehele markt van internet via de kabel bedraagt

€ 3 miljard.

− Megabit heeft op basis van de omzet een marktaandeel van 60%

− Interbyte heeft op basis van de omzet een marktaandeel van 40%

Nieuwe situatie:

− Indien Megabit het landelijk dekkend wifi-netwerk op de markt brengt

(en Interbyte niet) zal de omzet van Megabit met € 600 miljoen stijgen.

− Indien Interbyte het landelijk dekkend wifi-netwerk op de markt brengt

(en Megabit niet) zal de omzet van Interbyte met € 600 miljoen stijgen.

bron 2 jaarlijkse kosten per kabelbedrijf voor een landelijk dekkend netwerk van wifi-hotspots

constante kosten € 500 miljoen

variabele kosten 20% van de totale omzet

bron 3 pay-offmatrix

(winst in miljoenen euro’s bij het wel of niet op de markt

brengen van een landelijk dekkend netwerk van wifi-hotspots)

Interbyte

niet wel

Megabit niet 1.298 ; 721 1.221 ; 940

wel 1.420 ; 532 1.276 ; 684

(12)

HA-1022-a-16-2-b 4 / 8 lees verder ►►►

Opgave 3

bron 1 index koers euro in roebel

1 januari 2010 (index = 100): 1 euro = 40 roebel

120,5 120,5

129,1

124

133,3 151

100 110 120 130 140 150 160

1-jan-14 1-apr-14 1-jul-14 1-okt-14

22-nov-14

bron 2 koers euro in roebel van 24 oktober tot 6 november 2014

53,042 53,042

54,565

53,916 53,916

54,4811 54,813 56,063

52

24 okt 25 okt 26 okt 27 okt 28 okt 29 okt 30 okt 31 okt 1 nov 2 nov 3 nov 4 nov 5 nov 6 nov 53

54 55 56

(13)

HA-1022-a-16-2-b 5 / 8 lees verder ►►►

Opgave 4

bron 1 definities van het CBS

Economisch zelfstandig: de situatie waarbij het persoonlijk bruto- inkomen uit primaire inkomensbronnen hoger is dan 70% van het netto- minimumloon.

Alimentatie: financiële bijdrage van een gescheiden persoon aan het levensonderhoud van zijn/haar kind(eren) en/of aan dat van de ex-partner Arbeidsdeelname: deel van de bevolking dat deelneemt aan betaalde arbeid

bron 2 minimumloon in 2014

De hoogte van het minimumloon hangt tot een leeftijd van 23 jaar af van de leeftijd.

Bedragen minimumloon per 1 januari 2014

Leeftijd Bruto per jaar * Netto per jaar *

23 jaar en ouder € 17.827,20 € 15.567,96

22 jaar € 15.153,00 € 13.325,04

21 jaar € 12.924,60 € 11.452,56

20 jaar € 10.963,80 € 9.803,76

19 jaar € 9.359,40 € 8.458,44

18 jaar € 8.111,40 € 7.437,36

17 jaar € 7.041,60 € 6.738,60

16 jaar € 6.150,60 € 6.150,60

15 jaar € 5.348,40 € 5.348,40

* Bij een volledige werkweek, op basis van 12 maanden

(14)

HA-1022-a-16-2-b 6 / 8 lees verder ►►►

bron 3 arbeidsdeelname van moeders naar onderwijsniveau 2001-2012

39,1%

46,7%

60,6%

73,3%

73,5%

83,8%

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

2001 2012

arbeidsdeelname moeders Legenda:

laag onderwijsniveau arbeidsdeelname moeders middelbaar onderwijsniveau arbeidsdeelname moeders hoog onderwijsniveau

%

bron 4 gedragscode ‘Vrouwen naar de Top’, opgesteld door het bedrijfsleven

In de gedragscode ‘Vrouwen naar de Top’ staat dat de ondertekenaars

van deze code ernaar streven binnen vijf jaar minstens 30% van de

topfuncties in hun bedrijf te laten vervullen door vrouwen.

(15)

HA-1022-a-16-2-b 7 / 8 lees verder ►►►

Opgave 5

bron 1 conclusies uit het onderzoek

Accijnsverhogingen op flesjes bier leiden tot een omzetdaling bij

supermarkten en tot minder belastingopbrengsten, zoals btw en accijns, bij de Nederlandse overheid. Dit wordt veroorzaakt door het grenseffect en het substitutie-effect.

grenseffect:

bij een doorberekening van de accijnsverhoging in de prijs van een flesje bier zullen consumenten een deel van hun bieraankopen bij supermarkten over de grens in Duitsland en België gaan doen.

substitutie-effect:

bij een doorberekening van de accijnsverhoging in de prijs van een flesje bier zullen consumenten…

bron 2 opbouw van de verkoopprijs per flesje bier van 0,3 liter in 2012

btw*

accijns

toegevoegde waarde

...

€ 0,27

* btw wordt berekend over het totaal van de toegevoegde waarde en accijns

(16)

HA-1022-a-16-2-b 8 / 8 lees verder ►►►

bron 3 accijnstarieven en btw-percentages in Nederland, België en Duitsland in 2012

Land Accijns per 100 liter bier btw % bier

Nederland € 35,90 21 %

België € 20,33 21 %

Duitsland € 9,44 19 %

bron 4 prijsontwikkeling van een flesje bier en het CPI, periode 2002 - 2012

103,5

80 85 90 95 100 105 110 115 120 125

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

indexcijfers (2006 = 100)

jaar consumentenprijsindex (CPI)

indexcijfer gemiddelde prijs flesje bier 100

94,0

111,9 120,0

Legenda:

einde



(17)

Correctievoorschrift HAVO

2016

tijdvak 2

economie

Het correctievoorschrift bestaat uit:

1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels

3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores

1 Regels voor de beoordeling

Het werk van de kandidaten wordt beoordeeld met inachtneming van de artikelen 41 en 42 van het Eindexamenbesluit VO.

Voorts heeft het College voor Toetsen en Examens op grond van artikel 2 lid 2d van de Wet College voor toetsen en examens de Regeling beoordelingsnormen en bijbehorende scores centraal examen vastgesteld.

Voor de beoordeling zijn de volgende aspecten van de artikelen 36, 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit VO van belang:

1 De directeur doet het gemaakte werk met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen en het proces-verbaal van het examen toekomen aan de examinator. Deze kijkt het werk na en zendt het met zijn beoordeling aan de directeur. De examinator past de beoordelingsnormen en de regels voor het

toekennen van scorepunten toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens.

2 De directeur doet de van de examinator ontvangen stukken met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen, het proces-verbaal en de regels voor het bepalen van de score onverwijld aan de directeur van de school van de

gecommitteerde toekomen. Deze stelt het ter hand aan de gecommitteerde.

HA-1022-a-16-2-c 1 lees verder ►►►

(18)

3 De gecommitteerde beoordeelt het werk zo spoedig mogelijk en past de beoordelingsnormen en de regels voor het bepalen van de score toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens.

De gecommitteerde voegt bij het gecorrigeerde werk een verklaring betreffende de verrichte correctie. Deze verklaring wordt mede ondertekend door het bevoegd gezag van de gecommitteerde.

4 De examinator en de gecommitteerde stellen in onderling overleg het behaalde aantal scorepunten voor het centraal examen vast.

5 Indien de examinator en de gecommitteerde daarbij niet tot overeenstemming komen, wordt het geschil voorgelegd aan het bevoegd gezag van de

gecommitteerde. Dit bevoegd gezag kan hierover in overleg treden met het bevoegd gezag van de examinator. Indien het geschil niet kan worden beslecht, wordt

hiervan melding gemaakt aan de inspectie. De inspectie kan een derde

onafhankelijke corrector aanwijzen. De beoordeling van deze derde corrector komt in de plaats van de eerdere beoordelingen.

2 Algemene regels

Voor de beoordeling van het examenwerk zijn de volgende bepalingen uit de regeling van het College voor Toetsen en Examens van toepassing:

1 De examinator vermeldt op een lijst de namen en/of nummers van de kandidaten, het aan iedere kandidaat voor iedere vraag toegekende aantal scorepunten en het totaal aantal scorepunten van iedere kandidaat.

2 Voor het antwoord op een vraag worden door de examinator en door de

gecommitteerde scorepunten toegekend, in overeenstemming met het bij de toets behorende correctievoorschrift. Scorepunten zijn de getallen 0, 1, 2, ..., n, waarbij n het maximaal te behalen aantal scorepunten voor een vraag is. Andere scorepunten die geen gehele getallen zijn, of een score minder dan 0 zijn niet geoorloofd.

3 Scorepunten worden toegekend met inachtneming van de volgende regels:

3.1 indien een vraag volledig juist is beantwoord, wordt het maximaal te behalen aantal scorepunten toegekend;

3.2 indien een vraag gedeeltelijk juist is beantwoord, wordt een deel van de te behalen scorepunten toegekend in overeenstemming met het

beoordelingsmodel;

3.3 indien een antwoord op een open vraag niet in het beoordelingsmodel voorkomt en dit antwoord op grond van aantoonbare, vakinhoudelijke argumenten als juist of gedeeltelijk juist aangemerkt kan worden, moeten scorepunten worden

toegekend naar analogie of in de geest van het beoordelingsmodel;

3.4 indien slechts één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, wordt uitsluitend het eerstgegeven antwoord beoordeeld;

3.5 indien meer dan één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, worden uitsluitend de eerstgegeven antwoorden beoordeeld, tot maximaal het gevraagde aantal;

3.6 indien in een antwoord een gevraagde verklaring of uitleg of afleiding of

berekening ontbreekt dan wel foutief is, worden 0 scorepunten toegekend tenzij in het beoordelingsmodel anders is aangegeven;

(19)

3.7 indien in het beoordelingsmodel verschillende mogelijkheden zijn opgenomen, gescheiden door het teken /, gelden deze mogelijkheden als verschillende formuleringen van hetzelfde antwoord of onderdeel van dat antwoord;

3.8 indien in het beoordelingsmodel een gedeelte van het antwoord tussen haakjes staat, behoeft dit gedeelte niet in het antwoord van de kandidaat voor te komen;

3.9 indien een kandidaat op grond van een algemeen geldende woordbetekenis, zoals bijvoorbeeld vermeld in een woordenboek, een antwoord geeft dat vakinhoudelijk onjuist is, worden aan dat antwoord geen scorepunten toegekend, of tenminste niet de scorepunten die met de vakinhoudelijke onjuistheid gemoeid zijn.

4 Het juiste antwoord op een meerkeuzevraag is de hoofdletter die behoort bij de juiste keuzemogelijkheid. Voor een juist antwoord op een meerkeuzevraag wordt het in het beoordelingsmodel vermelde aantal scorepunten toegekend. Voor elk ander antwoord worden geen scorepunten toegekend. Indien meer dan één antwoord gegeven is, worden eveneens geen scorepunten toegekend.

5 Een fout mag in de uitwerking van een vraag maar één keer worden aangerekend, tenzij daardoor de vraag aanzienlijk vereenvoudigd wordt en/of tenzij in het

beoordelingsmodel anders is vermeld.

6 Een zelfde fout in de beantwoording van verschillende vragen moet steeds opnieuw worden aangerekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld.

7 Indien de examinator of de gecommitteerde meent dat in een examen of in het beoordelingsmodel bij dat examen een fout of onvolkomenheid zit, beoordeelt hij het werk van de kandidaten alsof examen en beoordelingsmodel juist zijn. Hij kan de fout of onvolkomenheid mededelen aan het College voor Toetsen en Examens. Het is niet toegestaan zelfstandig af te wijken van het beoordelingsmodel. Met een eventuele fout wordt bij de definitieve normering van het examen rekening gehouden.

8 Scorepunten worden met inachtneming van het correctievoorschrift toegekend op grond van het door de kandidaat gegeven antwoord op iedere vraag. Er worden geen scorepunten vooraf gegeven.

9 Het cijfer voor het centraal examen wordt als volgt verkregen.

Eerste en tweede corrector stellen de score voor iedere kandidaat vast. Deze score wordt meegedeeld aan de directeur.

De directeur stelt het cijfer voor het centraal examen vast op basis van de regels voor omzetting van score naar cijfer.

NB1 Het College voor Toetsen en Examens heeft de correctievoorschriften bij regeling vastgesteld. Het correctievoorschrift is een zogeheten algemeen verbindend

voorschrift en valt onder wet- en regelgeving die van overheidswege wordt verstrekt.

De corrector mag dus niet afwijken van het correctievoorschrift.

NB2 Het aangeven van de onvolkomenheden op het werk en/of het noteren van de behaalde scores bij de vraag is toegestaan, maar niet verplicht.

Evenmin is er een standaardformulier voorgeschreven voor de vermelding van de scores van de kandidaten.

Het vermelden van het schoolexamencijfer is toegestaan, maar niet verplicht.

Binnen de ruimte die de regelgeving biedt, kunnen scholen afzonderlijk of in gezamenlijk overleg keuzes maken.

(20)

NB3 Als het College voor Toetsen en Examens vaststelt dat een centraal examen een onvolkomenheid bevat, kan het besluiten tot een aanvulling op het correctievoorschrift.

Een aanvulling op het correctievoorschrift wordt zo spoedig mogelijk nadat de onvolkomenheid is vastgesteld via Examenblad.nl verstuurd aan de

examensecretarissen.

Soms komt een onvolkomenheid pas geruime tijd na de afname aan het licht. In die gevallen vermeldt de aanvulling:

NB

Als het werk al naar de tweede corrector is gezonden, past de tweede corrector deze aanvulling op het correctievoorschrift toe.

Een onvolkomenheid kan ook op een tijdstip geconstateerd worden dat een aanvulling op het correctievoorschrift te laat zou komen.

In dat geval houdt het College voor Toetsen en Examens bij de vaststelling van de N-term rekening met de onvolkomenheid.

3 Vakspecifieke regels

Voor dit examen kunnen maximaal 47 scorepunten worden behaald.

Voor dit examen is de volgende vakspecifieke regel vastgesteld:

Voor rekenfouten worden geen scorepunten afgetrokken. Wanneer echter de kandidaat bij een berekening kennelijk verzuimd heeft door schatting controle op het antwoord uit te oefenen, wordt voor deze fouten één scorepunt afgetrokken tot een maximum van drie scorepunten voor het hele examen.

(21)

4 Beoordelingsmodel

Opmerking

Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke.

Opgave 1

1 maximumscore 1 voorraadgrootheid 2 maximumscore 1

Een voorbeeld van een juiste uitleg is:

Mensen met een hoog inkomen kunnen gemakkelijker een (groot) deel van hun inkomen gebruiken om vermogen te vormen dan mensen met een laag inkomen.

3 maximumscore 2 de vermogensverdeling

Een voorbeeld van een juiste toelichting is:

• In 2012 heeft 10% van de inwoners 50% van het totale inkomen 1

• en bezit 10% van de inwoners 77% van het totale vermogen 1 4 maximumscore 2

Een voorbeeld van een juiste berekening is:

10% rijkste inwoners heeft 77% van het vermogen : 77

10 = 7,7.

90% inwoners heeft 23% van het vermogen: 23

90 = 0,256.

7,7 is 30 maal zoveel als 0,256.

Opmerking

Een juiste berekening met andere afronding ook goed rekenen.

5 maximumscore 2

Een voorbeeld van een juiste beschrijving is:

• Een maatregel om de primaire inkomens te nivelleren is het

instellen/verhogen van een minimumloon / het instellen/verlagen van een maximumbeloning waardoor de primaire inkomensverschillen

kleiner worden 1

• Een maatregel om de secundaire inkomens te nivelleren is een progressiever belastingsysteem / het instellen/verhogen van

heffingskortingen / het invoeren/verhogen van overdrachtsinkomen voor mensen met lagere inkomens waardoor de secundaire inkomens

verschillen kleiner worden 1

Vraag Antwoord Scores

(22)

Opgave 2

6 maximumscore 1 Heterogeen oligopolie

De aangeboden bundels op deze markt hebben (in de ogen van de koper) verschillende kenmerken (samenstelling sms, belminuten en mobiel internet).

Door het verlagen van de verkooprijs zal de afzet meer dan evenredig toenemen zodat de omzet stijgt (en de investering sneller wordt terugverdiend).

• Bij de marktvorm oligopolie zal bij een bedrijf dat eenzijdig de prijs

verhoogt de afzet (meer dan evenredig) dalen waardoor de omzet daalt 1

• Bij prijsverlaging zal de concurrent daarin meegaan, met als gevolg dat

de afzet niet toeneemt en de omzet afneemt 1

• Door prijsafspraken wordt de concurrentie beperkt met als gevolg een

hogere prijs 1

• waardoor het consumentensurplus meer kan afnemen dan het producentensurplus toeneemt waardoor het totale surplus

(maatschappelijke welvaart) kleiner wordt 1

Totale opbrengsten:( 0,6 × € 3 mld) + 600 mln = € 2.400 mln Totale kosten: € 500 mln + 20% van € 2,4 mld = € 980 mln

Totale winst: € 1.420 mln

Een voorbeeld van een juist antwoord is:

• De dominante strategie van zowel Megabit als Interbyte is het wel

aanleggen van een landelijk dekkend netwerk van wifi-hotspots 1

• Er is sprake van een gevangenendilemma omdat deze uitkomst (nash-

evenwicht) suboptimaal is 1

• Indien beide bedrijven (als uitweg uit het dilemma) de afspraak maken geen landelijk dekkend netwerk van wifi-hotspots aan te leggen (om zodoende de winst te verhogen) heeft de mobiele-internetgebruiker

minder keuzemogelijkheden. 1

(23)

Opgave 3

• 40

100 × 120,5 = 48,2 40

100× 151 = 60,4 1

• 1

48,2= 0,0207 1

60,4= 0,0166

0,0166 − 0,0207 = −0,004 euro

(Dit betekent een daling van 0,4 eurocent.) 1

Opmerking

Een andere juiste manier van afronden ook goed rekenen.

Doordat de koers van de roebel daalde, werden exportproducten van Europese producenten duurder op de Russische markt. Hierdoor konden zij slechter concurreren met lokale bedrijven in Rusland.

Een voorbeeld van een juiste verklaring:

Door de Russische boycot nam het aanbod van zuivel, vlees, vis en fruit op de Russische markt af waardoor de prijs steeg.

• Door verhoging van de rente werd beleggen in Rusland aantrekkelijker in vergelijking tot beleggen in andere landen (met een harde valuta) 1

• Hierdoor nam op de valutamarkt de vraag naar de roebel toe / het aanbod van de roebel af met als gevolg dat de koersdaling van de

roebel kon worden beperkt 1

(24)

16 maximumscore 2 Op 29 oktober

Een voorbeeld van een juiste verklaring is:

• De Centrale Bank van Rusland intervenieerde om de koers van de

roebel te ondersteunen 1

• Na de interventie op 29 oktober ging de koers van de roebel omhoog

(minder roebels voor een euro) 1

Opmerking

Geen scorepunten toekennen als alleen de datum wordt genoemd.

Door de daling van de olieprijs kreeg Rusland minder dollars voor haar olie betaald. De valutareserves van Rusland (in dollars) namen daardoor af en werden ontoereikend om (langdurig) valuta-interventies uit te voeren.

Opgave 4

• 15.567,96

12 = € 1.237,33 per maand.

70% van € 1.237,33 = € 908,13 1

• Het bruto-inkomen van Diana uit primaire inkomensbronnen is

€ 500 + € 300 = € 800 per maand en dit is minder dan € 908,13.

Daarmee is Diana volgens de definitie niet economisch zelfstandig 1 19 maximumscore 1

Voorbeelden van een juist antwoord is:

− Subsidiëren van kinderopvang.

− Positieve discriminatie bij overheidsfuncties.

(25)

stijging arbeidsdeelname moeders met middelbaar onderwijsniveau:

73,3 60,6−

60,6 × 100% = 21,0%

stijging arbeidsdeelname moeders met laag onderwijsniveau:

46,7 39,1−

39,1 × 100% = 19,4%

stijging arbeidsdeelname moeders met hoog onderwijsniveau:

83,8 73,5−

73,5 × 100% = 14,0%

(De stijging van de arbeidsdeelname is daarmee het hoogst onder moeders met een middelbaar onderwijsniveau.)

Opmerking

Een andere juiste manier van afronden ook goed rekenen

Als de ondertekenaars de code (en jaarlijks de stand van zaken t.a.v. het gestelde doel) publiceren op hun website / in hun jaarverslag zijn zij zich bewust dat dit zal leiden tot reputatieschade als zij zich niet aan de afgesproken verplichting zouden houden.

Opgave 5

22 maximumscore 1 prijselastische vraag

De daling van de omzet die de VvB constateert bij verhoging van de verkoopprijs, duidt er op dat de afzet van flesjes bier meer dan evenredig zou zijn afgenomen. (Dit duidt op een prijselastische vraag.)

omzetbelasting / btw / loonbelasting / inkomstenbelasting / vennootschapsbelasting / dividendbelasting

In de grensstreek gaat productie verloren waardoor de overheid btw- ontvangsten misloopt / de werkgelegenheid daalt / bedrijven minder winst maken / bedrijven failliet gaan.

Opmerking

De scorepunten alleen toekennen als antwoord en toelichting gegeven zijn.

(26)

HA-1022-a-16-2-c 10

Een voorbeeld van een juiste aanvulling is:

'zullen consumenten een flesje bier vervangen door niet-alcoholische dranken / alcoholische dranken met een lager accijnstarief.'

25 maximumscore 2 28,7%

+ ×

×

× (0,27 0,003 35,90 1,21

(0,27 0,003 9 ) 44)

, 1,19 x 100 = 128,7

Opmerking

Een andere juiste manier van afronden ook goed rekenen.

26 maximumscore 2 ja

• Stijging van het CPI: 111,9−94,0

94,0 × 100% = 19,0% 1

• Prijsstijging van een flesje bier: 120,0 103,5−

103,5 ×100% = 15,9% 1

Opmerking

Geen scorepunten toekennen als alleen de prijsstijging van een flesje bier wordt genoemd.

27 maximumscore 2 bij (1) aanbodlijn bij (2) naar boven bij (3) vraaglijn bij (4) naar links

indien (1) en (2) juist 1

indien (3) en (4) juist 1

5 Inzenden scores

Verwerk de scores van alle kandidaten per examinator in het programma WOLF.

Zend de gegevens uiterlijk op 28 juni naar Cito.

einde 