Over het bestaansrecht van de feministische antropologie

13

lisme en post-modernisme,

dat in zijn extreme uitin-gen tot volstrekt a-pohtie-ke en ongeengageerde kennisvorming heeft ge-leid Dat staat de kritische wetenschapsbeoefening, die feministische antropo-logie m wezen is, m de weg en geeft alle ruimte aan voortwoekerende, destructieve politieke en economische krachten

Bescheiden zeker,

we zijn veel bescheidener

geworden over het direkte nut en de toepasbaarheid van feministische kennis De werking van macht en gender is veel complexer gebleken dan we vroeger dachten Ook de verschil-len tussen vrouwen onder-ling zijn problematischer dan we eerder hoopten Desalniettemin zijn we als antropologen bij uitstek m staat locale contexten, overal ter wereld, centraal te stellen - met open oog voor de nationale en inter-nationale krachten die

daarop inwerken Als feministisch antropologen kunnen we - nog steeds, opnieuw, met vuur - de ervaringen van vrouwen centraal stellen, van vrou-wen waar en op welk niveau dan ook Als ont-wikkelingsonderzoeker stel ik gender aan de orde, als een van de sturende krachten in de snel veran-derende wereldverhoudin-gen En als feministe pleit ik voor een kritische, ge-engageerde wetenschap die opkomt voor vrouwen

OVER HET BESTAANSRECHT

VAN DE FEMINISTISCHE ANTROPOLOGIE

JOSé VAN SANTEN

Het volgende verhaal is geconcentreerd rond de vraag die de organisatoren

van de studiedag zich stelden: Heeft de feministische antropologie nog wel

bestaansrecht nu concepten als 'gender', 'discours', 'tekst', 'taal' en

'repre-sentatie' gemeengoed zijn geworden. Wanneer deze vraag met 'nee' zou

worden beantwoord, hoeft het volgende verhaal niet te worden geschreven.

Dan zou ik hoogstens kunnen uitleggen waarom de feministische antropologie

zichzelf gevoegelijk zou kunnen opheffen. Wanneer ik de vraag met 'ja'

beantwoord, zou mijn betoog een verantwoording van dit 'ja-woord' moeten

zijn.

Diegenen onder de lezers die mij redelijk kennen weten, dat ik mezelf een antropoloog m hart en nieren voel Zet mij maar neer m een 'dorp' met een onderzoeksvraag (het liefst een feministische) en ik ben volkomen gelukkig Ik begrijp uit het m dit

num-mer eveneens gepubliceer de betoog van Joke Schnj vers dat ik daarmee een normaal mens ben

Helaas is de werkelijkheid van de meeste 'gewone' antropologen gecomph ceerder en die van feminis-tisch antropologen zo nodig nog meer Voor

onder-antropologen blijkt de spoeling, waar het de beschikking over onder-zoeksgelden betreft, hele-maal uiterst dun te zijn Deze frustrerende situatie dient te worden meegeno-men wanneer we de vraag van de studiedag willen beantwoorden Wat onder-getekende betreft kan deze vraag kort en goed met "ja" worden beant-woord de feministische antropologie heeft wel degelijk bestaansrecht Dit impliceert niet automatisch dat ze ook een toekomst heeft Ik denk dat hieruit het toekomstige gevecht bestaat waarbij een orga-nisatie als LOVA een rol in zou kunnen spelen

Klassieken ik zaï

uiteenzetten waarom ik meen dat de feministische antropologie bestaansrecht heeft Ik richt mij hierbij zowel op de inhoudelijke kant van het vak, als op de acceptatie m de Neder landse academische we-reld Daarbij besteed ik ook aandacht aan de richting die onze specialisatie -die effect zou moeten hebben op andere paradig-mata en specialisaties - op zou moeten gaan en welke ruimte zij daarvoor beno-digt of eventueel zou moeten bedingen

Het lijkt wat vreemd om juist voor de lezers van deze nieuwsbrief te moe-ten betogen dat feministi-sche antropologie duidelij-ke vruchten heeft afge-worpen Dat weten we im mers allemaal al lang Zelf doceer ik onder andere

zo te noemen is afkomstig van de mannelijke colle ga's Het is binnen een dergelijke inleiding al lang onmogelijk geworden om alle terreinen en velden van de feministische an-tropologie degelijk te be handelen Het is een vak geworden dat op dezelfde wijze moet worden gedo-ceerd als een algemene inleiding m de antropolo-gie De begrippen die voor feministisch antroplogisch studies belangrijk zijn, worden uitgelegd en er wordt gewezen op de terreinen waar de femmis tische antropologie kritiek kan geven c q een bijdra ge kan leveren aan be staande antropologische stromingen Met andere woorden, er wordt aan-dacht besteed aan hoe de feministische antropologie zich laat combineren met studies naar bijvoorbeeld religieuze aspecten binnen een samenleving of poli tieke dimensies of de wijze waarop de ontwikkelings en beleidsmatige studies een concept als 'gender' kunnen incorporeren De feministische antropologie kent haar eigen klassieken die bekritiseerd en soms achterhaald zijn, maar die desalniettemin kunnen worden gedoceerd omdat ze de basis hebben gelegd voor verdere studies en onderzoeken

Het ligt nog vers m het geheugen en lijkt tegelij kertijd zolang geleden de tijd dat we allemaal Reiter-Rapp's Towards an

anth-ropo/ogy of women

(1975), en Rosaldo en Lamphere's Women, Cul

sche antropologie Het

'man de hunter' model

werd becritiseerd en femi-nisten poogden relaties tussen vrouwen en man-nen te herzien en te her-o v e r w e g e n Sher-ommigen maakten gebruik van de theorie van Engels (1884) dat 'the world historie

defeat of the female sex comcided with the nse of private property and the state' en van theorieën

over de pre-kapitahstische productiemethoden en vanuit een koppeling van genderrelaties met theor-ieën over de vorming van 'de staat' werden ideeën over verwantschap en de verwevenheid daarvan met verschillende economische en politieke constellaties herzien De notie van matriarchaat werd bestu-deerd De oorsprong van v r o u w e n o n d e r d r u k k i n g werd mede gezocht in het bestaan van de dichotomie publiek - privé en m een universele tegenstelling m de waardering van natuur en cultuur Klassieke theo-rieën werden onder de loep genomen Veldwerk-locaties van bekende an-tropologen opnieuw be-zocht en hun dataverza-meling en verwerking becritiseerd (o a de be-kende herstudies van Wei-ner 1976 en Goodale 1971) Invloedrijke essay's als die van Rosaldo over privé en openbaar (1974), en Ortner over natuur en cultuur (1974) en Gayle Rubin over het sex-gender

system (1975), bevatten

15

Marx, Levi Strauss en Lacan Those were the days, women1

Bezuinigingen in

middels kunnen we spre-ken van vele subdisciplines binnen de feministische antropologie Het bijhou-den van de vele titels die verschijnen is een bijna onmogelijke taak gewor-den Daarvoor was bij het D o c u m e n t a t i e c e n t r u m Vrouwen en Autonomie van de Rijksuniversiteit Leiden (VENA) iemand aangesteld met een 32-urige aanstelling Helaas is ook deze functie over de bezuinigingen gestruikeld De bijdragen vanuit de feministische antropologie heeft de methodologie van

de antropologie aanzienlijk

verbeterd de discussie betreffende de object-subject relatie is het eerste vanuit deze hoek aange-zwengeld en vanuit de kritiek op de traditionele antropologische onder-zoeksmethoden zijn nieu-we onderzoeksmethoden geïntroduceerd Alhoewel deze nog geen gemeen goed zijn geworden, wor-den ze toch door velen als een verbetering van de antropologische methoden beschouwd Weinigen zullen nog durven beweren dat de antropologie uitslui-tend objectief onderzoek kan en moet doen temid-den van een veld van subjecten of dat de 'gen-der' van de antropoloog geen invloed heeft op de te verzamelen data De onderzoeksomgeving van iedere antropologe en antropoloog is een

gende-red Field

Methoden van

data-verza-melmg geschieden niet uitsluitend meer vanuit de participerende observatie Naast de gestructureerde, half- en ongestructureerde interviews wordt m een artikel uit het handboek van 'Qualitative Research' van Denzin and Lincoln (1994) ook de dialoog en de subject-subject relatie aan de orde gesteld

De 'oral life history' me thode om het onderliggen de discours van de levens van vrouwen naar boven te halen - een discours dat zo verschillend kan zijn van het dominante man-nendiscours binnen een samenleving - wordt ook door 'reguliere' antropolo gen als methode gezien om het discours van sub dominante groepen m een samenleving naar voren te halen

Aan de invloed van de onderzoeker op de veld werksituatie bij het verza-melen van gegevens en de invloed op de uiteindelijke analyse is m de feminis tisch antropologie vroegtij dig aandacht geschonken We moeten echter consta teren dat de 'post moder nisten' - zich wentelend in een steeds verder gaande vorm van navelstaarderij waarin iedere betrokken heid met het subject van onderzoek soms afwezig lijkt, terwijl het de feminis ten juist om betrokkenheid bij de onderzoeksgroep ging - hier het patent van claimen

Verschil De femimsti

sehe antropologie heeft zich ontwikkeld van - zoals Hennetta Moore (1988) het terecht uitdrukte - een 'antropologie van vrou wen', via een antropologie

die de studie van 'gender' tot onderwerp had, tot een poging om de theoretische en empirische basis te leggen voor een feministi-sche antropologie geba-seerd op 'het verschil' Ik denk dat m deze laatste hoedanigheid de eigen specifieke plaats voor de feministisch antropologen, ook m Nederland, ligt Het hele debat over ver-schil en gelijkheid heeft binnen de feministische wetenschap in Nederland een belangrijke plaats ingenomen Jaargang na jaargang van het Tijd-schrift voor Vrouwenstu-dies waren hier aan ge-wijd Opvallende afwezi-gen binnen die discussie waren nu juist de antropo logen, die nauwelijks wer-den uitgenodigd om deel te nemen aan de discus-sie, of sterker nog wiens pogingen vaak als niet relevant in een vroeg stadium m de kiem werden gesmoord

Etnocentrisme Toen

binnen Nederland ken-merkte zich lang door een etnocentrisme Het feit dat o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n vanuit een westers dis-cours vaak geen enkele geldigheid voor vrouwen elders had, leek niet be-langrijk te zijn Daarmee zijn de resultaten van de onderzoeken van tweeder-de van tweeder-de vrouwen in tweeder-de wereld lange tijd buiten de kaft van ons eigen Neder-landse Tijdschrift voor Feministische Wetenschap gebleven Hopenlijk is daar verandering in gekomen Het laatste voorbeeld impliceert dat de feministi-sche antropologie binnen Nederland enerzijds nog een duidelijk terrein te bevechten heeft binnen de feministische algemene wetenschap ook het niet-Westen heeft, om maar iets te noemen, een litera-tuur traditie, zo weet ik uit mijn functie binnen de onderzoeksschool CNWS, waar onderzoek wordt gedaan op het terrein van de interculturele studie van literatuur en samenle-ving Op veel plaatsen zijn het nog twee verschillende terreinen die elkaar nau-welijks beïnvloeden, al spreek ik dan misschien meer vanuit de situatie in Leiden dan vanuit Nijme gen Anderzijds kunnen we ons afvragen hoe geaccepteerd we zijn binnen de Nederlandse academische wetenschap, en ik denk dat we dan een onderscheid moeten ma-ken tussen de gevestigde wetenschappers en diege nen die hun plek nog moe-ten bevechmoe-ten

Ogenschijnlijk is de studie van gender als volwaardig terrein geaccepteerd De

situatie in de praktijk is echter zodanig dat de meeste vakgroepen antro-pologie het nog steeds met één of een halve menskracht voor vrou-wenstudies moet doen De betreffende persoon blijkt dan vaak ook nog de enige vrouw binnen de vakgroep te zijn De vrouwelijke studentenpopulatie en het percentage van die popula-tie die zich met een 'vrou-wenonderwerp' - zoals het nog vaak wordt uitgedrukt door onze collega-heren willen bezig houden stijgt echter nog steeds Op de praktische aspecten zal ik straks terug komen

Acceptatie

Daar-naast heeft de acceptatie niet geleid tot een groot-schalig integreren van genderaspecten in de eigen onderzoeken van de gevestigde antropoloog w e t e n s c h a p p e r s , m e t name als 'hun' studies het macro-niveau van de sa menlevmg tot onderwerp hebben

Ik had de eer te mogen deelnemen aan de 'Annual meeting of the African Studies Associations in Toronto, november 1994

In mijn eigen panel dat de 'urban rural connection' tot onderwerp had behan delden (sympathiek1) vier van de acht papers ook de genderaspecten van de relaties die de bewoners van de urbane regio's onderhouden met de rurale achterban, en de verschil-len m die relaties voor mannen en vrouwen in de verschillende historische perioden Zodra de aspec ten van deze relaties voor macro economische ont

wikkelingen en de nieuwe p o l i t i e k e c o n s t e l l a t i e s werden besproken, waren de genderverschillen niet meer aanwezig

Ook binnen andere panels kon dit worden waargeno-men, óf de onderwerpen die zich op een feminis-tisch antropologisch ter-rein begaven waren in aparte panels onderge-bracht en speelden zich meer af op het micro-ni-veau van de samenleving en veel minder op meso-en macroniveau, óf als ze onderdeel uitmaakte van andere panels zoals in het bovengenoemde voor-beeld, dan behandelden de auteurs van gender-onder-werpen meer het micro-niveau

17

dringen in de discussies

die zich op het macro-niveau afspelen In discus-sies over het wel of niet slagen van het multi-partij-en systeem in Afrika, politieke c o n s t e l l a t i e s , oorzaken van datgene wat men 'etnische onlusten' meent te moeten noemen (die in sommige media zelfs nog met het woord s t a m m e n - o o r l o g w o r d t betiteld) speelt gender m de werkelijkheid een be-langrijke rol die in de dis-cussies en theorievorming niet of nauwelijks is terug te vinden

Autonomie Met deze

opmerking raken we mis-schien ook aan de beleids-matige aspecten van de feministische antropologie Er wordt maar weinig beleidsmatig o n d e r z o e k uitgevoerd door feminis-tisch antropologen 'pur sang', of met behulp van theorievorming uit de feministische antropologie De pogingen van de op-richtsters van VENA om een brug te slaan tussen de feministische antropolo-gie en het beleid vanuit het Ministerie van Ontwik-k e l i n g s s a m e n w e r Ontwik-k i n g lijken (waarbij het woord lijken nog de sprank van hoop m zich herbergt, die bij gebruik van het woord blijken geheel afwezig zou zijn) alle energie van de oprichters en betrokkenen ten spijt, op de klippen te zijn gelopen Wat resteert is het gebruik van het concept 'autonomie' bm nen het ministerie, echter ontdaan van de weten-schappelijke diepgang en de noodzakelijke flexibili-teit Gedegen feministisch

onderzoek is te duur voor beleidsmakers, en het lijkt er soms op dat weten-schappelijke discussies door planners en consul-tants als bedreigend wor den ervaren Toch moeten we ook hier een terrein veroveren Als er dan al een zogenaamde 'Rapid Rural Appraisal' moet worden uitgevoerd, dan heb ik er meer vertrouwen in als U of ikzelf dat doet, dan iemand die nog nooit een letter heeft gelezen over de uitgangspunten van de feministische we tenschap

De vraag resteert, na dit overzicht, wat er over is van onze ideologische bevlogenheid, die ons wetenschappelijk bezig zijn m de oprichtingsjaren van het LOVA kenmerkte De oprichting van het LOVA ontstond na een gesprek tussen Mary Boesveld en ondergetekende Ik werkte tijdens een drie maanden durend student-assistent-schap aan een overzicht van datgene wat er op het terrein van de feministi-sche antropologie in Ne-derland werd ondernomen Het dient voor het archief toch vermelding dat het assistentschap mogelijk was, omdat een manne-lijke mede-student, Maar ten Bavinck, 0,2 van zijn assistentschap afstond ten behoeve van deze mven-tansermg Dit resulteerde in een rapport, gepubli-ceerd in LOVA-Nieuws-brief nr l of 2 We beslo ten een landelijk overleg op te richten, zodat we beter op de hoogte waren van de verschillende on derzoeken die aan de ver-schillende universiteiten plaatsvonden Vanuit mijn

tuin in het Hoge Noorden van Groningen, zo herinner ik me nog goed, schreef ik de uitnodigingsbrieven voor een eerste bijeen-komst van de verschillen-de vrouwenoverleggroe-pen

Bevlogenheid stond

feministische antropologie uiteindelijk ook niet in het teken van de opheffing van de Subdominante posi-tie van vrouwen hier en elders' Resteert er nu nog slechts nog een academi-sche belangstelling? Met een academische bevol-genheid is wat mij betreft ook niets mis En wat van de gevoelens van solidari-teit van de feministische wetenschappers onder-ling?

De vraag van de ideologi-sche bevlogenheid moet iedereen voor zich maar beantwoorden Ik meen deze voor mezelf nog wel te hebben, maar ik mis in mijn academisch bezig zijn vaak het gevoel van soli-dariteit wat ons de eerste jaren zoveel energie gaf

en moeten we naar een zakelijke, minder persoons-gerichte aanpak toe Mis-schien zijn nog te veel feministische wetenschap-pers geneigd om kritiek (die ook erg opbouwend kan zijn) te zien als kritiek op hun persoon We moe-ten leren die aspecmoe-ten duidelijk van elkaar te onderscheiden

Verder ben ik van mening dat we de discussies met onze collega's binnen die zogenaamde 'mamstre-ams' moeten blijven aan-gaan en samenwerking binnen allerlei niveau's bevorderen om een verde-re integratie van feministi-sche antropologie (en wellicht feministisch be-wustzijn) te bewerkstelli gen Vanuit mijn eigen ervaring kan ik stellen dat ik met veel mannelijke collega's van mijn eigen of een jongere generatie (en toch ook een oudere gene-ratie) vruchtbaar samen-werk, positieve kritiek en waardering voor mijn werk ontvang en uitwisseling van interessante theoreti sehe discussies ervaar

O n d e r z o e k s

-SCnOOl Daarmee zijn we

bij het laatste punt aange-land waar we over na moeten denken onze keuze voor de onderzoeks-scholen Voor mezelf kan ik zeggen dat mijn bezig zijn van uit een feminis tisch perspectief, zowel binnen het onderwijs als binnen het onderzoek, en mijn taak als adjunct direc-teur van de onderzoek-school CNWS, volkomen toeval zijn Het maakt wel dat ik zicht heb op de politiek van de

onderzoek-scholen ten aanzien van feministische wetenschap De studie van gender lijkt als volwaardige onderwerp binnen de verschillende disciplines te worden geaccepteerd Het perso neelsbeleid is zodanig dat een evenredig percentage van vrouwelijke onder zoeksters wordt nage-s t r e e f d T e g e l i j k e r t i j d moeten we waakzaam blijven, want er lopen nog steeds zonderlinge 'budhe-ads' rond, die anno 1994 nog steeds menen (en dat openlijk durven te belei-den) dat vrouwelijke Al-O's/OIO's en/of Ph d studenten eigenlijk geen salaris behoeven omdat ze toch immers echtgeno ten hebben met salarissen die hen kunnen onderhou-den Daarbij sluit ik niet uit dat velen soortgelijke gedachten hebben, maar er niet meer openlijk voor durven uitkomen Hetgeen hoe paradoxaal dat ook klink ook al een stap m de goede richting lijkt Verder kunnen ook de machtsver schillen tussen de genders zoals die in de gehele samenleving spelen en die in veel studies degelijk zijn genanalyseerd, nog een rol spelen m de onderlinge verhoudingen

Zijn dat voldoende redenen om te kiezen voor het onderbrengen van het onderzoek in een aparte o n d e r z o e k s c h o o l v r o u wenstudies7 Ik denk dat we over de voor en nade len van zo'n keuze moeten discussieren Misschien dat we als antropologen binnen zo'n school weer voortdurend alert moeten zijn om niet m de marge van de feministische we-tenschap te worden ge

drukt, een marge die er binnen de algemene onder-zoekscholen waarbinnen onderzoek buiten Europa en Amerika een veel ge-woner verschijnsel is, of waar onderzoek de diaspo-ra van verschillende groe-pen tot onderwerp heb-ben, een normaal feno-meen is in plaats van een exotisch verschijnsel Misschien kan het de taak van het LOVA worden (waar A I O ' s / O I O ' s en Ph d studenten een actie-ve rol bij kunnen spelen), ervoor te waken dat we niet m die marge terecht komen