Gevangen tussen twee werelden?
Het thuisgevoel van Poolse immigranten in Amsterdam
.
Gevangen tussen twee werelden?
Het thuisgevoel van Poolse immigranten in Amsterdam.
Eliska Kupper Studentennummer: 6356125
Datum: 21-06-2013
Opleiding: Master Culturele Antropologie Supervisor: Flip Lindo
Mede beoordelaars: Oskar Verkaaik en Yolanda van Ede eliskakupper@hotmail.com
Bron afbeelding voorkant: Stedelijk museum Amsterdam 2013, Marc Chagall, l’autoportrait aux sept doigts.
Een verhaal is compleet als je het kunt delen, ervaringen, gevoelens en herinneringen kunt uitwisselen.
Inhoud Summary ... 5 Dankwoord ... 6 1. Inleiding ... 7 1.1 Introductie ... 7 1.3 Vraagstelling en hoofdstukindeling ... 11 1.4 Theoretisch raamwerk ... 13 2. Plaats en methode ... 15 2.1 Polen in Nederland ... 15 2.2 Onderzoeksgroep ... 15 2.3 Plaats ... 17 2.4 Methodes ... 18 2.5 Analyse ... 19
3. Het thuisgevoel van Expats ... 20
3.1 Het sociale netwerk van expats ... 20
3.2 De komst en de verlangens naar avontuur ... 25
3.3 Tussen twee werelden ... 29
3.4 Het samenzijn ... 32
3.5 Conclusie ... 40
4. Het thuisgevoel van Permanente immigranten ... 41
4.1 Komst naar Nederland ... 41
4.2 Taal is belangrijk ... 45
4.3 Tussen twee werelden ... 49
4.4 Pools samenzijn ... 54
4.5 Conclusie ... 57
5. Conclusie ... 58
5.1 Mijn thuisgevoel ... 58
5.2 Wat is het thuisgevoel en hoe ontstaat het? ... 59
5.3 Theorie en relevantie ... 61
Summary
This thesis focuses on Polish immigrants in Amsterdam and their feelings of home. What is this feeling and how does it arise? In my research I made a distinction between Polish expats and permanent immigrants. The expats are mostly living temporarily in the Netherlands and the long-term immigrants already have lived here for years and have decided to stay. The distinction I made between these groups is not so clear-cut. Some expats have already stayed in the Netherlands for quite a few years and they don’t perceive themselves as expats
anymore.
Expats leave their country to build a new life full of challenges and new experiences. They are ‘betwixt and between’ because they feel in neither country totally at home (Turner 1969). Therefore they start looking for moments when they do feel at home, to fill this gap. Expats build a new social network that mostly consists of other expats. They feel
interconnected because they all left their country of origin so they stick together. If expats are together they can feel connected because they share a common reality. In these moments a sense of collective effervescence is felt by all who are present in this moment (Durkheim 2001). This energy arises through interaction rituals. These are mechanisms of mutually focused emotions and attention producing a momentarily shared reality, which thereby generates solidarity (Collins 2004: 7). The feeling of collective effervescence is the moment when Polish expats feel at home. Expats can relive these moments of feeling at home by small daily interaction rituals.
Permanent immigrants also feel ‘betwixt and between’ and experience feelings of home at the moments in which they are connected with peers or when they relive these moments of collective effervescence (Turner 1969). Permanent immigrants feel cut off from their Polish background. That’s why it is important for them to share their experiences and common background with each other. At moments when Polish immigrants are together they feel fulfilled because their Polish identity gets a place in their current lives. They can relive their collective Polish identity.
Dankwoord
Tijdens mijn veldwerkperiode heb ik veel Poolse immigranten leren kennen. Zij waren zeer behulpzaam en nieuwsgierig naar mijn onderzoek. Ik heb ze ervaren als open mensen die graag hun verhaal willen vertellen. Overal waar ik kwam, werd ik met veel hartelijkheid en een open houding ontvangen. Ik wil alle Poolse mensen die ik heb leren kennen tijdens mijn veldwerk bedanken voor het delen van hun ervaringen, gevoelens en herinneringen. Het zijn waardevolle verhalen waar ik veel informatie uit heb gehaald. Tijdens het hele proces van mijn master ben ik begeleid door Dr. Flip Lindo. Ik wil hem bedanken voor de tijd die hij voor mij heeft genomen en zijn kennis en begeleiding.
1. Inleiding
1.1 Introductie
Figuur 1: Schilderij van Marc Chagall, l’autoportrait aux sept doigts,
1912-1913 Zelfportret met zeven vingers.1
In het stedelijk museum van Amsterdam wordt mijn aandacht getrokken door een kleurrijk schilderij. Het is een zelfportret van Marc Chagall in Parijs (figuur 1). Door het raam is de Eiffeltoren te zien en op het doek schildert hij een koe met een boerenmeisje. Ik sta nog even stil en verzink in gedachten. Ik kijk nogmaals naar het schilderij en dan snap ik plotseling wat de kunstenaar mij wil zeggen, prachtig! Ik ken zijn gevoel maar al te goed. Ik lees de
beschrijving die bij het schilderij hangt:
Het werk dateert uit 1912-1913, kort na zijn verhuizing van Rusland naar Parijs. De locatie van zijn Parijse appartement is traceerbaar omdat je door het raam de Eiffeltoren ziet. In tegenstelling tot zijn Parijse locatie, schildert hij landelijke taferelen, zoals een melkmeisje en een koe. Zijn geboortedorp Vitebsk is afgebeeld in een wolk boven zijn hoofd. Terwijl hij in Frankrijk is, blijven zijn gedachten en
1 Stedelijk museum Amsterdam 2013, Marc Chagall, l’autoportrait aux sept doigts.
schilderijen gericht op Rusland. Chagall beeldt zich in dit kleurrijke schilderij verder uit als gevangen tussen twee werelden door bovenin het doek in het Hebreeuws 'Parijs' en 'Rusland' te schrijven.2
Ik blijf een tijdje staan om na te denken: ‘gevangen tussen twee werelden’ … Zou hij zich thuis voelen daar in Parijs?
Het schilderij van Marc Chagall is kleurrijk, maar het geeft een treurige aanblik. Hij zit alleen in zijn kamer in Parijs en schildert zijn herinneringen en ervaringen uit de tijd dat hij in Rusland woonde. Deze kunstenaar lijkt daardoor heimwee te hebben naar zijn
geboorteland. Hij lijkt zijn leven in Rusland te missen en verlangt ernaar om deze
herinneringen en ervaringen te herbeleven. Chagall lijkt zich niet thuis te voelen in Parijs en lijkt opzoek te zijn naar het thuisgevoel. Hij denkt daarom na over de herinneringen en ervaringen van de tijd dat hij zich wel thuis voelde. Deze schilder weet wanneer hij zich wel thuis voelt maar in Parijs wordt hij geconfronteerd met wat hij niet meer heeft.
Net zoals deze kunstenaar voelen veel immigranten zich de eerste tijd niet thuis in het land waar zij naartoe zijn verhuisd. Zij laten hun vrienden en familie achter en moeten een nieuw leven opbouwen in een ander land. Er valt een leegte in hun leven en sommigen voelen zich geïsoleerd of eenzaam. Zij voelen zich niet thuis. Omdat immigranten deze leegte voelen, verlangen zij vaak terug naar hun vaderland en de momenten waarin zij zich thuisvoelen. Dit thuisgevoel kan voor iedereen wat anders betekenen.
Het werk van Chagall herinnerde mij aan momenten waarin ik mij niet heb
thuisgevoeld. Toen ik voor het schilderij stond in het stedelijk museum kon ik mij daarom gelijk identificeren met dit kunstwerk. Een voorbeeld van een moment waarin ik mij niet heb thuigevoeld, is toen ik vertrok van Portugal om weer in Nederland te gaan wonen. Ik ging samen met drie andere Nederlandse vrienden voor een half jaar naar Portugal om daar te studeren. Ik moest een nieuw netwerk opbouwen, maar ik had al drie vrienden om mij heen. Daardoor voelde ik mij in het begin niet eenzaam en leerde ik snel andere mensen kennen. Toen ik terugkwam in Nederland in mijn geboortedorp Hengelo, voelde ik mij niet meer thuis. Ik miste de internationale wereld waarin ik geleefd had. Hiermee bedoel ik het leren kennen van mensen met verschillende culturele achtergronden, jezelf confronteren met
nieuwe uitdagingen en jezelf een open houding aanleren, oftewel ‘open-minded’ zijn. Doordat ik deze omgeving miste in Hengelo, ging ik opzoek naar momenten waarin ik mij wel thuis
2 Stedelijk museum Amsterdam 2013, Marc Chagall, l’autoportrait aux sept doigts.
voelde. Dit vond ik door nieuwe mensen te leren kennen en energie te halen uit mijn ervaringen en herinneringen in Portugal. Ik voelde mij daardoor krachtig en uniek als ik bij mijn vrienden was. Ik voelde mij anders dan hun door de ervaringen die ik had opgedaan als internationale student.
In Portugal heb ik mijn huidige vriend leren kennen. Na veel heen en weer te hebben gereisd om bij elkaar te zijn, komt hij binnenkort in Nederland wonen. Hij liet mij weten dat hij twijfelde of hij zich wel thuis zou voelen in dit land. Door onder andere de negatieve berichtgeving over de Poolse gemeenschap in Nederland had hij een zekere angst om in Amsterdam te komen wonen. Zijn twijfel en vraag of hij zich hier wel thuis zou voelen, heeft mij gemotiveerd om op onderzoek uit te gaan. Wanneer voelt iemand zich thuis? En wat houdt dit thuisgevoel precies in? Door mijn vriend ben ik mij gaan interesseren voor de Poolse gemeenschap in Nederland. Ik ben op onderzoek uitgegaan om zo meer inzicht te krijgen in het thuisgevoel van Poolse immigranten in Amsterdam.
1.2 Thuisgevoel wat is dit?
Thuisgevoel is een complex concept dat op verschillende manieren bekeken en onderzocht kan worden. Er zijn verschillende artikelen en boeken geschreven over het thuisgevoel met allemaal een andere blik op dit concept. In deze paragraaf bespreek ik een aantal
perspectieven op het thuisgevoel en specificeer ik hoe ik naar dit concept kijk.
De antropoloog Peter Geschiere beschrijft in zijn boek The Perils of Belonging, hoe nationaal burgerschap mensen kan in- en uitsluiten (Geschiere 2009). Hij laat zien dat autochtonie flexibel kan zijn. Op het ene moment is iemand een autochtoon en op het andere moment een allochtoon. Geschiere gebruikt de term belonging om aan te duiden dat iemand ergens thuis hoort. De term autochtoon geeft aan dat iemand geboren is ‘from the soil’ (Geschiere 2009: 2).Doordat de term autochtoon verbonden is met de grond waar iemand geboren is, creëert dit een ultiem gevoel van belonging (ibid.: 2). Geschiere beschrijft in zijn boek onder andere hoe de Nederlandse politiek bepaalde groepen in de samenleving uitsluit. In mijn scriptie leg ik mijn focus echter niet op het thuisgevoel als een nationalistisch of politiek concept. Zijn benadering verschilt van de mijne omdat ik focus op het sociale aspect van het thuisgevoel in de privésfeer. Het gaat niet om het behoren tot een natie, maar om hoe een thuisgevoel ontstaat tussen mensen in het samenzijn en hoe dit gevoel herbeleefd kan
Ook de socioloog Jan Willem Duyvendak kijkt naar het thuisgevoel in het perspectief van nationalisme en politiek:
The comparative perspective of this book – built upon empirical data collected on both sides of the Atlantic – should open new horizons for Western European and American debates on themes seemingly as diverse as national identity and nostalgia for times past, migration and integration, gender relations and ‘caring communities’. All of these debates – at the most fundamental level – deal with the right to belong and the ability to feel at home (Duyvendak 2011: 4).
Deze socioloog beschrijft het thuisgevoel op verschillende niveaus in de samenleving: Van het thuis zijn in je eigen huis tot het thuis voelen in een natie. Hoewel het zeer interessant is om naar de verschillende niveaus van het thuisgevoel te kijken, focus ik mij op het
thuisgevoel dat ontstaat en beleefd wordt in het intense samenzijn van mensen en focus ik niet op de nationale gevoelens die zij eventueel beleven.
De sociaal-geografen Robyn Dowling en Kathleen Mee beschrijven in hun artikel
Home and Homemaking in Contemporary Australia dat een ‘home’ een emotionele waarde
heeft doordat het geassocieerd wordt met vele betekenissen, herinneringen, emoties,
ervaringen en relaties (Dowling en Mee 2007: 161). Zij kiezen daarom voor de term ‘home’ in plaats van ‘house’. Dowling en Mee stellen dat mensen van hun huis een thuis kunnen maken doordat zij hier praktijken uitvoeren zoals: schoonmaken, televisie kijken, discussiëren met vrienden en hun huis inrichten (ibid.: 161). Door deze praktijken krijgt het huis een emotionele waarde voor mensen. Net zoals Dowling en Mee stel ik ook dat mensen zelf een thuis kunnen maken waardoor zij een thuisgevoel kunnen ervaren. Deze sociaal-geografen focussen in hun artikel veel meer op een ‘bepaald huis’ waar mensen een ‘thuis’ van kunnen maken. Ik stel echter dat een thuisgevoel overal kan ontstaan waar mensen samenzijn. Dit gevoel is niet afhankelijk van een plaats of een bepaald huis.
De sociale wetenschapper Marta Rabikowska brengt een interessant punt naar voren over het concept thuisgevoel. Zij stelt dat het dagelijks leven van een immigrant gevuld is met dagelijkse rituelen die mensen een thuisgevoel kunnen bezorgen (Rabikowska 2010: 396). Het punt dat zij maakt, is een belangrijk onderdeel van de manier waarop ik het thuisgevoel benader in mijn scriptie. Rabikowska beschrijft in haar artikel voornamelijk hoe immigranten hun thuisgevoel kunnen herbeleven, maar niet hoe een collectief thuisgevoel kan ontstaan. In
deze scriptie kijk ik naar de momenten waarin het thuisgevoel ontstaat en hoe dit in dagelijkse rituelen herbeleefd wordt.
De antropoloog Halleh Ghorashi beschrijft dat het voor immigranten belangrijk is dat zij hun verleden een plaats geven in het heden (Ghorashi 2001: 201). Doordat zij deze ‘twee levens’ dichter bij elkaar brengen, kunnen zij zichzelf als een coherent geheel zien (ibid.: 201). Hun ervaringen en herinneringen krijgen dan een plaats in hun dagelijks leven waardoor zij zich één kunnen voelen met zichzelf. Ghorashi laat zien dat het thuisgevoel van
immigranten gerelateerd is aan de herinneringen en de ervaringen in hun geboorteland. In mijn scriptie beschrijf ik ook dat het verleden een belangrijke plek inneemt in het heden.
In mijn scriptie zie ik het thuisgevoel als een emotie die in kleine momenten ontstaat en wordt onderhouden. Het thuisgevoel kan herbeleefd worden in dagelijkse
interactierituelen. In mijn scriptie focus ik mij niet op het nationalistische en het politieke aspect van het thuisgevoel. Ik focus op de momenten van samenzijn en beschouw het thuisgevoel als een sociale constructie. Er treedt een gezamenlijke verbeelding op onder immigranten die samenzijn. Daardoor voelen zij zich verbonden en delen zij een gezamenlijke werkelijkheid. Ik zie het thuisgevoel niet als plaatsgebonden, het wordt gecreëerd door
mensen in het samenzijn.
1.3 Vraagstelling en hoofdstukindeling
Tijdens mijn veldwerk heb ik meer inzicht gekregen in het concept van het thuisgevoel. Ik heb voornamelijk gekeken naar momenten waarin een verbintenis tussen mensen tot stand komt. Daarnaast heb ik gefocust op hoe Poolse immigranten hun culturele achtergrond en identiteit een plek geven in hun dagelijks leven in Amsterdam. In mijn scriptie geef ik
antwoord op de volgende onderzoeksvraag: Wat is het thuisgevoel voor hoog opgeleide expats
en permanente immigranten en hoe ontstaat dit gevoel?
Door onderzoek te verrichtten naar zowel permanente immigranten als expats geeft dit een breder inzicht in het concept van het thuisgevoel. Er is geen duidelijke grens tussen deze twee onderzoeksgroepen. Expats hebben vaak geen behoefte om de Nederlandse samenleving te leren kennen. Zij begeven zich in een internationale wereld waarin zij weinig in aanraking komen met Nederlanders. Wanneer een expat wel of niet een expats is, ligt aan zijn of haar eigen perceptie. Sommige expats begeven zich graag in een internationale omgeving, anderen hebben inmiddels een leven opgebouwd en komen meer in aanraking met de Nederlandse
bevolking. Zij voelen zich dan geen expat meer.
Expats verblijven meestal tijdelijk in Nederland en hebben vaak geen concrete ideeën over de toekomst. Sommigen van hen blijven na hun studie of PhD permanent wonen in Nederland. Het is belangrijk dat hun Poolse achtergrond een plek krijgt in hun huidige leven. Aan de hand van verscheidene interviews en participerende observaties heb ik antwoord kunnen geven op de bovenstaande geformuleerde vraag.
In hoofdstuk twee beschrijf ik de methode en de plaats van mijn onderzoek. Ik geef kort een beschrijving van Polen in Nederland. Daarna vertel ik meer over de
onderzoeksgroepen en waarom ik onderzoek verricht in de stad Amsterdam. Vervolgens geef ik meer uitleg over de onderzoeksmethodes die ik heb gebruikt in mijn veldwerk en in het analyseren van de verzamelde data.
In hoofdstuk drie presenteer ik mijn data en richt ik mij op de Poolse expats en hun thuisgevoel. Om welke redenen zijn zij naar Nederland gekomen en welke rol spelen verlangens en zelfontwikkeling in hun thuisgevoel? Expats verlaten Polen om in Nederland een nieuw leven op te bouwen. In dit hoofdstuk beschrijf ik de tweedeling die expats voelen doordat ze immigreren. Een ander belangrijk punt in dit hoofdstuk zijn de gezamenlijke feesten en ontmoetingen waarbij vele expats aanwezig zijn. Ik beschrijf hoe deze
bijeenkomsten bijdragen aan het ontstaan van een thuisgevoel en op welke momenten zij hun thuisgevoel kunnen herbeleven.
In hoofdstuk vier richt ik mij op de permanente immigranten. Om welke redenen zijn zij naar Nederland gekomen en hoe hebben zij na verloop van tijd een plek gevonden voor hun Poolse achtergrond? Ik beschrijf waarom taal een belangrijke rol speelt in het thuisgevoel van hen. Vervolgens kijk ik of permanente immigranten ook een tweedeling voelen doordat zij geïmmigreerd zijn. Zou het samenzijn voor hen ook essentieel zijn om zich thuis te voelen?
In mijn scriptie kies ik er bewust voor om één hoofdstuk te besteden aan expats en één aan permanente immigranten. Ik maak dit onderscheid niet omdat deze twee groepen zo duidelijk van elkaar te scheiden zijn. Ik wil het thuisgevoel van beide onderzoeksgroepen op een heldere manier beschrijven. Ik vind het belangrijk dat de lezer een doorgaand verhaal te lezen krijgt over beide onderzoeksgroepen. In de volgende paragraaf beschrijf ik de
1.4 Theoretisch raamwerk
Mijn scriptie is geïnspireerd op concepten zoals collectieve energie van Emile Durkheim (1915) en emotionele energie van de socioloog Randall Collins (2004). Daarnaast gebruik ik de theorie van Halleh Ghorashi en A.L. Epstein. Zij geven inzicht in hoe een identiteit
gevormd wordt.
De antropoloog Victor Turner behandelt in zijn boek The Ritual Process een concept van Arnold van Gennep, namelijk rite de passage (Turner 1969). De theorie die Van Gennep en Turner rond dit concept hebben ontwikkeld, is interessant voor mijn onderzoek omdat het inzicht geeft in overgangssituaties. Poolse immigranten laten hun vaderland achter en komen in een nieuwe omgeving terecht. Zij voelen een tweedeling omdat zij in geen van beide landen helemaal thuishoren. Zij komen in een liminele fase terecht (ibid.: 94). Dat is een leegte die valt tussen twee culturele werkelijkheden (ibid.: 94). Immigranten horen bij geen van beide werkelijkheden helemaal thuis. Doordat zij zich niet thuisvoelen, gaan zij opzoek naar momenten waarop zij zich wel thuisvoelen. Turner beschrijft communitas als een
broederschap die ontstaat in de liminele fase. Deze theorie laat zien hoe een gemeenschap kan ontstaan in overgangssituaties.
Een van de grondleggers van de sociologie, Emile Durkheim komt met het bruikbare concept van collectieve energie. Dit is een energiek en levendig gevoel dat vrijkomt wanneer mensen samenzijn. Op die momenten voelen mensen zich verbonden met elkaar omdat zij een gezamenlijk geloof hebben (Durkheim 1887: 223). Zij delen dan een gezamenlijke
werkelijkheid. Collins gaat hier verder op in door te stellen dat deze collectieve energie onderhouden en herbeleefd kan worden in kleine interactierituelen (Collins 2004). Collins benoemt dit energieke en levendige gevoel als emotionele energie (ibid.: 6).
Een interactieritueel is een mechanisme van wederzijdse gerichte emoties en aandacht waardoor er een gezamenlijke werkelijkheid ontstaat (ibid.: 7). De theorie van Collins is zeer bruikbaar omdat het op kleine schaal de verbintenis tussen mensen laat zien. Als mensen momenten ervaren waarin deze collectieve energie of emotionele energie ontstaat, proberen zij deze momenten weer op te zoeken. Daarin speelt het verlangen een belangrijke rol.
Immigranten verlangen naar de momenten waarin zij zich vervuld en één voelen met anderen. Verlangen komt voort uit het gebrek aan emotionele energie of collectieve energie. In mijn scriptie gebruik ik de term collectieve energie om dit levendige gevoel aan te duiden. Daarnaast refereer ik naar dit gevoel in termen als ‘energie’ en ‘een levendig en energiek moment’.
De antropoloog A.L. Epstein beschrijft dat het voor een mens belangrijk is om zichzelf als één geheel te zien. Epstein kan inzicht geven in hoe immigranten zich, ondanks dat zij zich tussen twee werelden bevinden, één kunnen voelen met zichzelf. Halleh Ghorashi beschrijft in haar werk, Ways to Survive, Battles to Win, uitvoerig over het complexe concept van identiteit (Ghorashi 2001). Zij ziet identiteit als een proces waarin een persoon constant verandert. Zij stelt ook dat een persoon meerdere zelfbeelden, rollen en statussen heeft (Ghorashi 2001: 24). In mijn scriptie zie ik identiteit ook als constant in verandering en niet statisch. Poolse
immigranten hebben meerdere herinneringen en ervaringen die hun identiteit vormen. In mijn scriptie kijk ik niet zozeer naar hoe een identiteit gevormd wordt. Ik gebruik het concept om inzicht te krijgen in de manier waarop de identiteit van Poolse immigranten gerelateerd is aan hun thuisgevoel.
2. Plaats en methode
2.1 Polen in Nederland
Polen heeft een lange geschiedenis wat betreft migratie naar West-Europa en Amerika. Vanaf de 19e eeuw migreren Polen al naar het Westen voor economische en politieke redenen (Korf 2009: 13). Sinds de val van de Berlijnse muur is de migratie toegenomen. In 2004 werd Polen lid van de Europese Unie. Dit zorgde voor een verhoogde migratie naar landen in West-Europa. Voor 2007 kwamen er veel illegale arbeidsmigranten naar Nederland toe. Naar schatting was het aantal illegale Polen in de periode april 2005-april 2006, 41.000 (ibid.: 19). Pas op 1 mei 2007 werden de grenzen geopend voor Poolse arbeidsmigranten (ibid.: 13). Vanaf dat moment steeg hun aantal in Nederland snel. Op 1 januari 2010 leefden er ongeveer 77.000 Polen in Nederland (Dagevos 2011: 12). Door de snelle toename van het aantal Poolse arbeiders werd deze groep immigranten veel zichtbaarder in de samenleving. De media en politiek besteedden veel aandacht aan deze groep. Dit gaat voornamelijk over Poolse arbeiders die tijdelijk in Nederland verblijven. Zo zouden zij zich schuldig maken aan dronkenschap, geluidsoverlast en vernielingen (Korf 2009: 33). Geert Wilders heeft in februari 2012 een website opgericht waarop burgers konden klagen over Oost- Europeanen.3 Veel Polen reageerden verontwaardigd op dit meldpunt.4 Er was ook positieve berichtgeving. Poolse arbeiders werken hard en leveren kwalitatief goed werk.5 Er zijn meerdere
onderzoeken verricht naar Poolse arbeiders en seizoenswerkers (Dagevos 2011, Korf 2009, Paalman 2008, Engbersen et al. 2010). Voor mij was dat een van de redenen om een andere onderzoeksgroep te kiezen.
2.2 Onderzoeksgroep
De Poolse immigranten waaronder ik onderzoek heb verricht, heb ik onderverdeeld in twee onderzoeksgroepen: Expats en permanente immigranten. Deze onderzoeksgroepen zijn niet
3 EuropaNu 2011, PVV-meldpunt Midden- en Oost-Europeanen.
http://www.europa-nu.nl/id/viwzpxkok88o/pvv_meldpunt_midden_en_oost_europeanen (28-04-2013).
4 Malgorzata Bos-Karczewska 2013, V: Polen boos over het PVV-meldpunt.
http://polonia.nl/?p=7968 (28-04-2013).
5 Otto van Veen 2012, 'Wilders, kijk uit! Ooit haalt Polen ons in'.
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/3184/opinie/article/detail/3176940/2012/02/14/Wilders-kijk-uit-Ooit-haalt-Polen-ons-in.dhtml (28-04-2013).
duidelijk van elkaar te onderscheiden. Sommige expats verblijven al een aantal jaren in Nederland en voelen zich geen expat meer. Zij hebben inmiddels hun leven in Nederland opgebouwd en begeven zich veel minder in een internationale omgeving. Enkele expats hebben plannen gemaakt om in Nederland te willen blijven. Ik wil daarom benadrukken dat deze categorieën niet te scheiden zijn en dat het gaat om de perceptie van de immigranten zelf. Voelen zij zich een expat of een permanente immigrant? Hieronder heb ik een aantal karakteristieken onder elkaar gezet van expats en permanente immigranten. Dit geeft een beeld van de onderzoeksgroepen maar het betekent niet dat dit voor elke immigrant geldt. Expats zijn:
- Allemaal hoogopgeleid en volgen een PhD of universitaire studie in Amsterdam. - Wonen allemaal in Amsterdam en zijn hier voor een tijdelijk verblijf, waarvan
sommigen er over nadenken om in Nederland te blijven. - Ongeveer tussen de 23 en 32 jaar oud.
Ik heb 12 expats geïnterviewd en op verschillende gelegenheden participerend geobserveerd. Deze onderzoeksgroep bestaat uit 5 mannelijke en 7 vrouwelijke expats. Hun verblijf in Nederland varieert van 4 maanden tot 4,5 jaar. De tweede onderzoeksgroep bestaat uit permanente immigranten. Zij hebben de volgende karakteristieken:
- Zij zijn allemaal hoogopgeleid en oefenen een positie uit op niveau.
- Zij wonen in Amsterdam en omstreken en hebben zich permanent gevestigd in Nederland.
- Hun leeftijd ligt tussen de 34 en 77 jaar.
Deze onderzoeksgroep bestaat uit 9 immigranten, 6 vrouwen en 3 mannen. Hun verblijf in Nederland varieert van 8 tot 34 jaar. In het begin van dit hoofdstuk heb ik aangegeven dat er geen duidelijke scheidingslijn is te trekken tussen permanente en tijdelijke immigranten. De Poolse vrouw Hania Burzynska woont 8 jaar in Nederland en is moeilijk in te delen in een van de genoemde onderzoeksgroepen. Zij woont veel langer in Nederland dan de meeste expats en daarom heb ik haar ingedeeld in de onderzoeksgroep van permanente immigranten. Nog een tweede reden was dat zij geen master, PhD of traineeship meer volgt maar fulltime werkt zoals de meeste andere permanente immigranten. Hania ziet zichzelf ook niet meer als een Expat en komt veel in aanraking met de Nederlandse bevolking.
In het begin van mijn onderzoek heb ik mij voornamelijk gefocust op tijdelijke immigranten. Via via heb ik meerdere expats leren kennen en heb ik de meeste respondenten
voornamelijk benaderd op expatfeesten en andere bijeenkomsten. Na 1,5 maand veldwerk te hebben uitgevoerd, sprak ik met een Poolse vrouw die zich permanent in Nederland gevestigd had. Haar levensverhaal heeft mij zo diep geraakt dat ik besloot om ook onderzoek te doen onder permanente immigranten.
2.3 Plaats
I think that’s the whole point of Amsterdam that I don’t know if you really mingle with your own culture. It’s a reality, you create your own reality on top of it, and it is expat reality basically. I’m not really the best example of how to adapt to a new country because we don’t really adapt that much. I mean we don’t learn Dutch, we don’t see the culture that close by.6
Poolse expats begeven zich in een interessante stad vol uitdagingen. In Amsterdam wonen ongeveer 3.000 Poolse immigranten (Korf 2009: 17). Vele tijdelijke immigranten van over de hele wereld komen naar Amsterdam om te studeren, te werken of een PhD te volgen. Op hun werk of op de universiteit werken zij met andere expats van verschillende nationaliteiten en culturele achtergronden. Zij komen terecht in een werkelijkheid waarbij zij minder in aanraking komen met de lokale Nederlandse bevolking. Vaak is het zo dat naarmate expats langer in Nederland wonen, zij hier vaker mee in aanraking komen.
Amsterdam is een internationale stad waar verschillende culturen en nationaliteiten samenkomen. Poolse expats begeven zich vaak in een internationale omgeving en kunnen zich met de Engelse taal bijna overal verstaanbaar maken. Zoals het bovenstaande citaat al aangeeft, hoeven zij zich niet zozeer te mengen met de Nederlandse bevolking. Zij hebben hun eigen omgeving, namelijk die van een expatgemeenschap in Amsterdam. Het leren van de Nederlandse taal is niet noodzakelijk voor hen. Sommige expats die langer in Nederland wonen (3/4 jaar) starten na deze jaren met het leren van de Nederlandse taal.
Het onderzoek naar permanente immigranten is voornamelijk uitgevoerd in Amsterdam maar ook in de nabij gelegen steden Almere en Utrecht. Deze immigranten hebben in mindere mate te maken met een internationale omgeving. Zij beheersen de Nederlandse taal en komen meer in contact met Nederlanders dan tijdelijke immigranten. Daarnaast biedt de plaats Amsterdam verschillende andere mogelijkheden. Er is een Poolse
winkel, kerk en er worden verschillende Poolse activiteiten georganiseerd door onder andere de Poolse organisatie Dom Polski. Deze vereniging ondersteunt Polen met problemen in hun dagelijks leven en maakt ze bekend met de Nederlandse cultuur en regelgeving. Ook worden er veel activiteiten en tentoonstellingen georganiseerd die betrekking hebben op de Poolse of de Nederlandse cultuur. Onder andere films en foto-exposities. Vele expats gaan ook naar deze activiteiten en tentoonstellingen, maar in mindere mate dan permanente immigranten.
2.4 Methodes
In de periode van veldwerk, begin januari tot eind maart 2013, heb ik gebruik gemaakt van twee methodes om data te verzamelen: Interviews en participerende observatie. Ik heb semigestructureerde interviews afgenomen waarbij ik verscheidene thema’s heb behandeld. Deze interviews heb ik afgenomen in zowel het Nederlands als het Engels. Deze duurden van 45 minuten tot ongeveer 3 uur. Ook had ik alle interviews opgenomen.
Bij permanente immigranten heb ik meer aandacht besteed aan het immigratieproces. Deze interviews nemen meer de vorm aan van een levensverhaal. Bij expats heb ik
voornamelijk gevraagd naar het thuisgevoel in het heden aangezien zij vaak kort verblijven in Nederland. In het afnemen van deze interviews was ik mij er van bewust dat het belangrijk was om een persoonlijke band op te bouwen met de respondenten. Een goed en intiem gesprek kon namelijk leiden tot een uitnodiging voor een feest of een andere bijeenkomst. Daarom vond ik het belangrijk om ‘iets van mijzelf’ te geven in deze interviews. Bijvoorbeeld mijn ervaringen als studente in Portugal. Daardoor wordt de relatie met de respondent
gelijkwaardiger. Ik heb de gesprekken vrij open gelaten met als richtlijnen een aantal thema’s. Door de interviews op die manier af te nemen, is er ruimte voor de respondent om zijn
ervaringen en spontane uitlatingen te uiten.
Participerende observatie heb ik uitgevoerd op expatfeesten, etentjes en ontmoetingen. Op deze bijeenkomsten werd er voornamelijk Engels gesproken, maar tussen Polen onderling ook Pools. Op veel momenten was het niet mogelijk om gelijk op te schrijven wat ik zag, rook, voelde of hoorde. Daarom heb ik vaak notities gemaakt in mijn telefoon of op een klein kladblokje in de wc-ruimte. Het opschrijven van aantekeningen in hun aanwezigheid zou de gesprekken en informatie die ik zou krijgen, verstoren. Doordat ik de notities later noteerde, was ik op deze bijeenkomsten een deelnemer en verstoorde ik zo min mogelijk de gesprekken en de sfeer. Participerende observatie gaf een goed beeld van het dagelijks leven van Poolse
immigranten. Kleine interacties kon ik daardoor goed observeren. Samen met de interviews, waarmee voornamelijk de gedachten en de ervaringen naar voren kwamen, gaf dit een
completer beeld, en vulden de verschillende data elkaar goed aan. Tijdens mijn veldwerk heb ik meer participerende observatie uitgevoerd onder expats dan onder permanente
immigranten. Daardoor heb ik minder data verzameld over de kleine dagelijkse interacties van permanente immigranten.
2.5 Analyse
Aan het einde van mijn veldwerk begon ik met het transcriberen van de interviews. Ik heb geprobeerd om alles zo precies mogelijk te transcriberen maar sommige interviews waren lastig te verstaan door omgevingsgeluiden. Daarnaast spraken niet alle respondenten goed Nederlands waardoor zij moeilijk te verstaan waren, als ik het interview afspeelde. Dit kwam door een gebrekkig of een sterk accent in hun Nederlands. Nadat alle interviews
uitgeschreven waren, heb ik alle interviews gecodeerd op thema’s. Ik heb een kernbetoog geschreven van de uitkomsten van mijn onderzoek. De data die ik verzameld heb door participerende observatie heb ik bewust niet gecodeerd, omdat ik deze observaties niet uit elkaar wil trekken, maar juist in één geheel wil houden. Door middel van mijn afgenomen interviews en de participerende observaties kan ik een antwoord geven op mijn
onderzoeksvraag aan de hand van mijn theoretisch raamwerk.
3. Het thuisgevoel van Expats
Everyone here every expat here is a bit, I say that we are kicked out of our own country and so we don’t entirely fit in our own country and we don’t entirely fit in a foreign country but we stick together. So we made this like Bohemian sort of European citizen class.7
De PhD studente Ewa Polak beschrijft het thuisgevoel van een expat in Amsterdam in mooie woorden. Zij voelt zich in zowel Polen als in Nederland niet thuis, maar zij hecht waarde aan het samenzijn met andere expats. Dit citaat omvat de kern van dit hoofdstuk, namelijk het samenzijn van expats waarbij interesses en culturele achtergronden gedeeld worden. In dit hoofdstuk maak ik voornamelijk gebruik van de theorie van Emile Durkheim en Randall Collins. Zij kunnen meer inzicht geven in het thuisgevoel van expats.
Om het thuisgevoel van expats goed te beschrijven, is het van belang de context waarin zij zich bevinden goed uiteen te zetten. Ik geef daarom in de eerste paragraaf een beschrijving van het sociale netwerk van expats. Vervolgens beschrijf ik hun beweegredenen om in een ander land te gaan wonen, te studeren of te werken. In de derde paragraaf leg ik uit waarom zij zich in een overgangsfase bevinden en zich nergens meer helemaal thuis voelen. Ten slotte stel ik dat het thuisgevoel ontstaat in het samenzijn en herbeleefd kan worden in dagelijkse interacties.
3.1 Het sociale netwerk van expats
Expats worden omgeven door verschillende soorten netwerken zoals: Familie, vrienden, collega’s en huisgenoten. Vele immigranten moeten hun sociale netwerk vanaf het begin af aan weer opbouwen als ze immigreren naar een nieuwe leefomgeving. Sociale contacten zijn belangrijk voor Polen om zich thuis te voelen. Voor sommigen kan het moeilijk zijn om in het begin mensen te leren kennen. Zij voelen zich dan eenzaam en onwennig. Toch komen ze vaak vrij snel in contact met andere expats. Przemyslaw Nowaczyk woont ongeveer één jaar in Nederland. Hij is hier naar toe gekomen om zijn PhD te halen. In het begin vond hij Nederland niet leuk omdat hij niemand kende en elke zaterdag alleen op de bank zat.
Inmiddels heeft hij vrienden gemaakt en voelt hij zich goed. Przemyslaw vertelt dat het vrij gemakkelijk gaat om contact te leggen met andere expats. Zij hebben gemeenschappelijk dat zij hun vrienden achterlaten in Polen en zich in het begin eenzaam voelen. Doordat tijdelijke immigranten allemaal opzoek zijn naar nieuwe vrienden is het makkelijk om nieuwe relaties op te bouwen.
P: Well, when I arrived I didn’t know anybody. I just knew that I was going to work and I had a meeting with someone from resources, signed the contract and that’s it. I had to learn everything, the people, make relations. I mean expats are much more open.
E: Why do you think that they are more open?
P: Because they feel lonely. I mean they left their old friends in the country so they have to build new relations too. So it is much easier.8
In het bovenstaande citaat geeft Przemyslaw aan waarom het voor veel expats makkelijk is om nieuwe relaties op te bouwen. Expats hebben vaak niemand die ze kennen maar via via komen ze snel in contact met andere expats. Daarnaast worden er vele feesten voor hen georganiseerd. Veel PhD-studenten komen in een internationaal studentencomplex te wonen. Hierdoor begeven zij zich gelijk al in een internationale omgeving waarbij er snel een sociaal netwerk wordt opgebouwd. Ewa vertelt dat zij de eerste drie weken niemand had ontmoet en zich vrij geïsoleerd voelde. Na deze weken ontmoette zij een Australische jongen in het studentencomplex en hij organiseerde een ‘ontmoet je buren feest’. Daar kwam Ewa in contact met vele andere expats en was zij bij verschillende feesten aanwezig. Via deze weg heeft zij haar sociale netwerk in Amsterdam opgebouwd.
Well, actually I was really lucky because first of all I was in this building with other people. Like everybody else I had a separated room but there were other people in the building to. But the first three weeks I didn’t meet anyone and everything seemed desolated. And then an Australian guy made a ‘meet your neighbour party’. And that’s how I met all the people. My first year I was partying all the time. And it was in the
same building and nobody wanted to go out so we were just hanging out in the common room.9
Expats delen vele interesses met elkaar, waardoor het onderling snel klikt. Zij lopen
regelmatig tegen problemen aan als zij immigreren. Over deze problemen kunnen ze praten met andere expats. Ze begrijpen elkaar onderling vaak beter dan anderen omdat zij in dezelfde situatie verkeren.
De Poolse expat Witold Balcer volgt een internship via AIESEC. Dit is een wereldwijde, niet-politieke, onafhankelijke, organisatie gerund door studenten en recent afgestudeerden van het hoger onderwijs.10 Zij focussen zich op jong leiderschap. Witold werd door deze organisatie in Amsterdam geplaatst net zoals vele andere expats. AIESEC brengt expats samen in een internationale omgeving. Jongeren krijgen de mogelijkheid om zich als globale burgers te ontwikkelen. Zij bieden internships aan en de mogelijkheid om een internationaal netwerk op te bouwen om hun ontwikkeling te bevorderen.11 In figuur 2 is de website van AIESEC te zien, waar op een positieve manier een beeld wordt gegeven van de ervaringen die jongeren kunnen opdoen als zij een internship gaan volgen. Expats hebben de kans om een nieuwe cultuur, land en gemeenschap te ontdekken. Dit is ook het gevoel dat vele Polen met zich meedragen tijdens hun verblijf in Amsterdam.
Figuur 2: Website van AIESEC.12
9 Interview met Ewa Polak 07-02-2013
10 AIESEC 2013, http://www.aiesec.org/ (31-05-2013). 11
AIESEC 2013, http://www.aiesec.org/ (31-05-2013).
Hieronder citeer ik Witold waarin hij deze internationale sfeer beschrijft:
There are around twenty people in here from AIESEC. And the local institution from AIESEC put’s all the people in one student accommodation. So we all live like one foreigner. It’s fun because you have all these people from different countries. You have people from Brazil, Poland and Germany. From all over the world and we are all in the same situation you know. We are away from or home, basically with no friends. So we were like the only ones. We were like the first point, like we had each other to deal with or problems. We had like our own family.13
Witold geeft aan dat hij zijn expat-vrienden als familie ziet. Zij spreken onderling over hun ervaringen in Amsterdam. Doordat expats gemeenschappelijke interesses en problemen kunnen delen met elkaar geeft dit, zoals Witold aangeeft, een ‘familiegevoel’. Hij gebruikt de term familie om aan te duiden dat het gaat om een warme, ondersteunende vriendschap. Ze vormen samen een internationale gemeenschap.
Naast deze internationale omgeving hebben expats ook contact met hun familie en vrienden in Polen. Het verschilt hoe vaak en in welke mate zij hun familie en vrienden missen en opzoeken. De één heeft hier meer behoefte aan dan de ander. Eén ding is zeker,
voornamelijk familie maar ook vrienden zijn een belangrijk sociaal netwerk voor hen. Door de moderne communicatie als skype, mobiele telefoon en facebook is het voor expats makkelijk om contact te houden met familie en vrienden. Door deze mogelijkheden zijn ze voor een deel op de hoogte van de gebeurtenissen in Polen. Daarnaast vertelt onder andere Gracja Jez dat zij zich gelukkig en comfortabel kan voelen in Nederland omdat zij weet dat het met haar ouders goed gaat:
Just to give you a background. They are very modern, they are very mobile they can move. But on the other hand they are attached to the place they are live in a lot. But they are very open minded and very modern. But I know that there might be a point that they stop being modern and simply right now I know that they are happy where ever I am, if I’m happy. But there might be a moment of their lifes that they need me and this would be my priority.14
13
Interview met Witold Balcer 07-03-2013
Gracja vertelt dat haar eerste prioriteit haar ouders zijn. Mocht het met hun slecht gaan dan gaat zij gelijk terug naar Polen. Door middel van moderne communicatie kan Gracja contact houden met haar ouders en weet zij of het goed met hun gaat. Dit zorgt ervoor dat zij zich comfortabel kan voelen in Amsterdam. Dat deze communicatiemiddelen niet vanzelfsprekend zijn, blijkt uit het verhaal van Marzena Kraam, een permanente immigrant in Amsterdam. Haar verhaal komt aan bod in het volgende hoofdstuk.
Vele expats hebben nog steeds vrienden in Polen wonen waarmee ze regelmatig contact hebben. Anderen krijgen hier steeds minder behoefte aan omdat zij hun leven in Amsterdam hebben opgebouwd. Deze immigranten zijn wellicht geen expats meer maar permanente immigranten. De grenzen tussen deze twee onderzoeksgroepen zijn niet strikt te scheiden. Een aantal expats verblijft al een lange tijd in Nederland en denkt er over na om zich permanent hier te vestigen. Sommigen van hen voelen zich meer verbonden met hun vrienden in Nederland en anderen hechten nog steeds veel waarde aan hun vriendschappen in Polen. Kasia Berlinska geeft aan dat zij haar vrienden in Polen weinig ziet en dat zij niet altijd zin heeft om contact te blijven houden:
Like for now I don’t have many like close friends in Poland left. Just a few of them so I still know many people but I don’t really stay in touch with them. Because for me I can’t. I get bored of writing an email for example. It is just emails and for how long can you do this?15
Kasia beschrijft dat haar sociale netwerk in Polen minder wordt. Ondanks de mogelijkheden die zij heeft om te communiceren met vrienden en familie in haar vaderland, heeft zij hier weinig behoefte aan. Haar dagelijks leven speelt zich af in Amsterdam en niet meer in Polen. Kasia wil de moeite niet meer nemen om continu contact op te nemen. Zij wil haar aandacht vestigen op haar leven in Amsterdam. Kasia is een voorbeeld van een expat die langzaamaan niet meer het leven leidt van een expat. Zij heeft minder binding met haar sociale netwerk in Polen.
Het contact met vrienden en familie in Polen kan expats ook een comfortabel gevoel geven zoals bij Gracja. Zij weet dat het goed gaat met haar ouders en vrienden en daarom kan zij zich gelukkig en comfortabel voelen in Amsterdam. Voor expats kan het contact met
vrienden en familie in Polen ook in de weg staan van hun dagelijks leven. Kasia heeft ervoor gekozen om haar aandacht te vestigen op haar leven in Amsterdam. Zij investeert haar energie en aandacht aan de vrienden die zij om zich heen heeft.
Ik heb het sociale netwerk van expats beschreven waarin een aantal kernen naar voren komen. Expats begeven zich vaak in een internationale omgeving doordat zij vaak makkelijk contact maken met andere expats. Zowel op het werk als op de universiteit komen zij in deze omgeving terecht en werken ze met mensen van verschillende nationaliteiten. In veel gevallen begrijpen expats elkaar beter. Daarnaast delen zij vaak dezelfde interesses en problemen waardoor zij vaak sneller een band hebben. Het contact met Nederlanders is vaak beperkt vanwege de omgeving waarin zij verkeren. Naast het netwerk in Nederland hebben zij ook een achtergelaten netwerk in Polen. Het contact met ouders en familie kan comfortabel zijn maar kan tevens tweedeling veroorzaken en afleiden van het opbouwen van een leven in Nederland.
3.2 De komst en de verlangens naar avontuur
Poolse expats laten hun familie en vrienden achter om vervolgens te verhuizen naar
Nederland. Het bekende blijft achter en de uitdaging en avontuur komt ze tegemoet. Expats hebben verschillende redenen om te verhuizen naar het buitenland en dan specifiek
Amsterdam. Zij zijn gekomen om een studie, PhD of internship te volgen. Een aantal expats geven aan dat zij toevallig in Nederland een positie hebben gekregen. De andere helft heeft specifiek gekozen voor Nederland en de hoofdstad Amsterdam. Roza Kluz woont vier jaar in Nederland en is incidenteel geplaatst in Amsterdam. Zij zou een internship in Belgie gaan volgen. Door reorganisatie in het bedrijf werd zij overgeplaatst naar Amsterdam. ’Honestly speaking I never considered myself going to the Netherlands. I was trying to go into the Eastern countries. To Brazil, to China, to India. I wanted to stay in this kind of different things.’16
Roza vertelt dat zij niet specifiek gekozen heeft voor de plaats Amsterdam. Kasia Berlinska woont vier- en een half jaar in Nederland en heeft specifiek gekozen voor deze locatie. Zij wou een PhD volgen in econometrie en in Nederland wordt er op dit veld veel aangeboden. Kasia is gekomen met de gedachte dat zij zich hier goed kan specialiseren en betaald wordt. ’I knew that this would be a nice place to come. But only so because I wanted to do a PhD. And I knew that here that the conditions are quite good to do a PhD because they
pay you.’17
Zowel praktische als emotionele overwegingen spelen een rol in de keuze om te immigreren naar een bepaald land. De studente Klaudia Zaluska woont net vier maanden in Nederland en maakte de overweging om naar Nederland te gaan meer op haar gevoel en ervaringen:
Poland is like a more closed country they are more like narrow minded, I don’t know. I didn’t feel there entirely comfortable and I wanted some fresh air. I took an one year break at the university because normally I’m studying in Poland and I was so
spontaneous that I came here. My friends they rent a flat here. And they came for the seasonal work but I had too much to do during the summer in the countryside so I couldn’t join them. And one of my friends she decided to stay here and she asked me. I also visited them twice this summer so it was like I really like Holland. I enjoy it here and I came to visit them twice and she was like do you want to stay? And she asked if I wanted to join her and I said oke. I just took all of my stuff and took the break on my university. You have to sign some papers ask for the permission for this and I had to talk with my parents if they didn’t mind. And then I just came here. I didn’t have any plans. I didn’t come here only because a lot of people came here also. They just pay more salary here. I don’t know I just like it here.18
Klaudia omschrijft dat zij zich niet comfortabel voelde in Polen. Ze miste iets in haar leven. Haar ervaringen en die van vrienden zorgden ervoor dat zij de keuze maakte om te leven in Nederland.
Naast emotionele of rationele keuzes om te immigreren naar een bepaald land, spelen verlangens en persoonlijke ontwikkeling ook een belangrijke rol. Verlangen is een
verbeelding waarin expats zijn, wie zij willen zijn. Het verlangen komt voort uit een gebrek of een leegte in hun leven. Zoals Klaudia in het bovenstaande citaat aangaf, wil ze ‘some fresh air’.19
Expats zijn naast hun werk of studie op zoek naar avontuur en nieuwe ervaringen. Soms vluchten ze weg van hun dagelijks leven in Polen om vervolgens een andere kijk op het leven te vinden. Ze verlangen naar een internationale omgeving waarin zij zich kunnen
ontwikkelen. In deze omgeving vinden zij andere expats die deze gedachtengang met hun delen. In de volgende alinea geef ik een beeld weer van deze verlangens en het streven naar
17 Interview met Kasia Berlinska 09-01-2013 18
Interview met Klaudia Zaluska 07-02-2013
persoonlijke ontwikkeling aan de hand van het verhaal van Rosa Kluz. Zij droomde er als klein kind al van om haar koffers te pakken en de wijde wereld in te trekken. Roza verlangde ernaar om zichzelf te ontwikkelen, te reizen en mensen te ontmoeten van verschillende culturen. Zij kon dit niet doen in Polen en daarom ontbrak er iets aan haar leven. Zij had zichzelf ‘gevonden’ door weg te gaan uit Polen en begeeft zich nu in de omgeving waarin zij zich goed voelt en ‘kan zijn wie zij wil zijn’. Deze verlangens en het streven naar persoonlijke ontwikkeling kan zij delen met haar vrienden die ook expats zijn.
Het verhaal van Roza Kluz
Roza is 27 jaar en woont 4 jaar in Amsterdam. Zij is naar Nederland gekomen om een internship te volgen. Zij is een business analist in een internationaal bedrijf. Roza is opgegroeid op een boerderij in Komory, een plaats in Centraal-Oost-Polen. In haar kinderjaren moest ze veel werken op de boerderij samen met haar ouders. Wanneer zij niet werkte, las zij graag boeken. Roza wilde graag studeren en haalde goede cijfers op school. Als kind droomde zij er al van om te reizen. Toen zij in de velden aan het werk was, zag ze vliegtuigen boven haar hoofd voorbij vliegen en naast haar in snelle vaart de treinen, die langs haar heen raasden. Op een dag wil zij haar koffers pakken en net zo reizen! Toen zij een jaar of 18, 19 was, ging zij uit huis om te studeren. Vanaf toen heeft zij alleen nog maar gereisd en het reizen is een deel van haar zelf geworden. In Polen waren er weinig mogelijkheden om in een internationale sfeer te werken. Deze internationale omgeving is belangrijk voor Roza en zij wou altijd al werken en leven in deze omgeving. Roza werd geplaatst in Amsterdam en werkt daar als programmabeheerder bij DHL Custmer Solutions and Innovation. In het begin probeerde zij uit of deze internationale werkomgeving haar beviel. Ze wou plezier hebben en ervaring opdoen. ‘In the very beginning it was just trying, I wanted to have fun I wanted to get the experience but later on somehow I think I realised that it is my reality it’s the thing that I want to be surrounded with.’20
Als Roza terug kijkt op haar kinderjaren dan waren die vaak lastig en moeilijk. Ze had een niet al te goede relatie met haar ouders en ze kon in die tijd niet de
persoon zijn die ze wou zijn. Ze was vaak gestrest en niet erg sociaal. Toen ze eindelijk Polen kon verlaten, kon ze beginnen aan haar onafhankelijke leven en haar dromen
waar maken. Tegenwoordig is zij trots om wat ze heeft bereikt en ze heeft haar verleden geaccepteerd.21
Roza voelt zich thuis in Amsterdam omdat zij haar verlangens heeft kunnen vervullen. De leegte of het gebrek die zij in haar leven voelde, is opgevuld door deze internationale omgeving waarin zij zich wou bevinden. Zij kan nu zijn ‘wie zij wou zijn’. Dit is de omgeving waarin zij zich comfortabel en goed voelt.
Net zoals Roza zijn er vele andere expats die op zoek zijn naar deze internationale omgeving. Velen van hen wonen voor de eerste keer op zichzelf, zoals Ewa Polak: ’I guess this is the first time which I’m living an independent life and have my own money my own sort of house. I’m not buying a house but renting. And I really feel grown up here.’22
Doordat expats immigreren, krijgen zij de kans om hun verlangens en dromen te vervullen. De filosoof Aviezer Tucker kan inzicht geven in het belang hiervan. Hij stelt dat mensen zich thuis
kunnen voelen als zij zich op hun gemak voelen en de mogelijkheid hebben om hun unieke zelfbeelden en identiteiten te uiten (Aviezer 1994: 184). Het verlangen van expats houdt eigenlijk in dat zij kunnen zijn ‘wie zij willen zijn’. Expats voelen zich thuis doordat zij hun verlangens naar zelfontwikkeling en onafhankelijkheid kunnen waarmaken. Aviezer wijst er ook op dat een mens meerdere zelfbeelden en identiteiten heeft (ibid.: 184). Voor Poolse expats geldt dit ook. Naast hun internationale identiteit hebben zij ook een Poolse identiteit. Zij zoeken naar momenten waarop zij hun Poolse identiteit kunnen uiten. Dit doen zij bijvoorbeeld als zij samenzijn met Poolse expats of expats van andere nationaliteiten. Bij Poolse expats gaat het om het delen van een gezamenlijke achtergrond. En bij expats van verschillende nationaliteiten gaat het om het delen van elkaars culturele achtergrond. Op die manier kunnen zij in de interacties met anderen hun verschillende identiteiten uiten en zich compleet voelen.
De Poolse expat Ewa geeft een beschrijving van haar verlangens:
I think we have something from the movies you know. Because in Poland there is like a lot of movies of the US and everyone has a job, a car and a house. They have all a sort of an independent life that is possible in Holland. And then living this you can order
21
Interview met Roza Kluz 27-02-2013
your beer from your salary and you have your own apartment and go to work every day.23
In Polen is het voor Ewa moeilijk om een onafhankelijk leven te leiden en een appartement te huren. Met het salaris dat zij krijgt in Nederland kan zij zichzelf onderhouden en haar eigen biertje betalen. Zij heeft haar verlangens kunnen waarmaken en daarmee komt zij dichter in de buurt van de persoon die zij wil zijn.
Expats verlangen naar onafhankelijkheid en zelfontplooiing en willen nieuwe culturen leren kennen. Dit is een van de redenen waarom zij immigreren naar een ander land. Zij geven aan dat ze nu hun verlangens en dromen kunnen waarmaken en hebben het gevoel zichzelf gevonden te hebben. Doordat expats dit gemeenschappelijk hebben, kunnen zij dit zelfbeeld en de ervaringen die zij opdoen in Nederland delen met elkaar.
3.3 Tussen twee werelden
Immigratie kan tweedeling veroorzaken bij veel expats. Zij komen terecht in een nieuwe omgeving waarin alles nieuw voor hen is. Daarnaast laten zij hun vertrouwde omgeving achter met hun familie en vrienden. In Nederland moeten zij een nieuw sociaal netwerk opbouwen en vertrouwd worden met de omgeving. Een aantal van hen geven aan dat zij zich tussen twee landen bevinden omdat zij in beide landen niet (meer) ‘thuis’ horen. Witold Balcer beschrijft dit gevoel in het onderstaande citaat:
This is where I live now. It is comfortable when I come here it feels like this is my life here. I feel like I’m coming back, I go to sleep and I go to work. I meet my boss I meet my colleges. Then I come back home and I go to my girlfriend. It’s like I have my life here. It’s my comfort zone. When I go to Poland you know it feels awesome but I feel this is not where my life currently happens. I go there more as a guest. But still, being there, I don’t really feel as a guest. I feel as a guest because I know that I’m only there temporary, for now. But even though I’m only there temporary I feel the connection. So I know this is, this is my country.24
23
Interview met Ewa Polak 20-11-2012
Witold legt uit dat hij zijn leven inmiddels heeft opgebouwd in Nederland. Hij voelt zich tegenwoordig niet helemaal meer een expat. Hij heeft zijn werk, vrienden, vriendin en zijn eigen appartement in Amsterdam. In Polen voelt hij zich als een gast omdat hij zijn leven daar niet meer heeft. Het lijkt dan meer op een vakantie. Toch voelt hij zich verbonden met Polen want dat is zijn land waar hij is opgegroeid. In Nederland speelt zijn dagelijks leven zich af, maar dat is niet het land waar hij zich verbonden mee voelt. Poolse expats bevinden zich tussen twee werelden. In geen van beide landen zullen zij zich helemaal thuis voelen. Daardoor ontstaat er een leegte in hun leven. Ewa Polak legt dit gevoel uit:
I was recently thinking that now we are like in a no men’s land because we miss some stuff from Poland but there is no way back, because some stuff is terribly annoying and we would miss stuff from the Netherlands and we are not entirely at home in the Netherlands.25
Ewa verwoord op een mooie manier hoe het voelt om tussen ‘twee werkelijkheden’ te leven. Zowel in Polen als in Nederland voelt het niet als thuis. Deze tussenfase noemt zij ‘no men’s land’. Dat is een leegte die opgevuld wordt door de internationale omgeving waarin zij zich bevind. Ewa voelt zich in beide werelden niet helemaal thuis net zoals andere expats. Ook Przemyslaw Nowaczyk vertelt dat hij zich in verschillende werkelijkheden bevindt:
My sister is studying in Krakow. She is still living in the same apartment were I used to live. So somehow I’m divided between three places. In Krakow and Piotkrow. It´s funny you know when you observe yourself. Where is the place where you actually sleep well, right? Or the place that you actually think about if you are tired, then at least my parents are there in Piotkrow. Which bed are you thinking about? The one in your hometown, the one in Krakow or here in Amsterdam? But actually when I was living in Krakow I was thinking about my bed in my hometown, with my family. But now actually I don’t do that anymore but I think that I have more feelings to my home in Amsterdam right now.26
Przemyslaw beschrijft zijn thuis als het bed waar hij naar verlangt op een bepaald moment. In zijn citaat komt naar voren dat elke plaats bepaalde gedachten en herinneringen met zich
25
Interview met Ewa Polak 20-11-2012
meedraagt. Op welke moment hij naar welk bed verlangt, is afhankelijk van het gebrek dat hij voelt. De verschillende bedden in verschillende plaatsen zijn allemaal delen uit zijn leven. Op welke plek hij ook is, hij mist iets van een andere plek.
Expats verkeren tussen twee wereldenzoals Ewa het ook wel noemt een ‘no men’s land’. Het gat dat valt tussen deze werelden wordt opgevuld door de internationale omgeving waarin expats zich bevinden. En waarin zij hun ervaringen en interesses onderling kunnen delen. De antropoloog Arnold van Gennep is bekend vanwege zijn werk over rite de passage (1960). Zijn werk kan inzicht geven in de tweedeling die expats voelen. Rite de passage is een verandering in iemands leven, het is een overgangssituatie (Van Gennep 1960). Voor Poolse expats is het de verandering van plaats. Het immigreren van Polen naar Nederland. Van Gennep legt uit dat de rite de passage gekenmerkt wordt door drie fases: de afscheiding, de grens en als laatste de aggregatie (ibid.: vii). De antropoloog Victor Turner geeft in zijn boek
The Ritual Process uitleg van deze fases (1969). De eerste fase staat voor het losmaken van
een bepaalde groep en set van culturele omstandigheden. Een persoon wordt afgesneden van zijn eerdere wereld en belandt in de liminele fase. Deze tweede fase omschrijft Turner als volgt: ‘During the intervening “liminal” period, the characteristics of the ritual subject (the “passenger”) are ambiguous; he passes through a cultural realm that has few or none of the attributes of the past or coming state’ (ibid.: 94). De liminele fase is een grijze zone. De persoon zit tussen deze fases in en voelt zich ‘betwixt and between’ (ibid.: 95). De derde fase staat in het teken van aggregatie, de persoon wordt samengevoegd met de nieuwe culturele werkelijkheid. In deze fase is de persoon in een redelijke stabiele positie waarbij hij steeds meer rechten en verplichtingen heeft tegenover anderen (ibid.: 94-95). Deze verschillende fases geven inzicht in de tweedeling die expats voelen. Zij bevinden zich in de liminele fase waarbij zij zich niet thuis voelen in Polen maar ook niet in Nederland. Het getrouwde stel Joasia en Aleksander Sabala wonen beiden in Amsterdam en vertellen dat zij zich nergens meer thuis kunnen voelen:
J: But I’m afraid we will never find home you know why? Because when we lived in Poland it was our home but then we moved here and we are not Polish anymore we are a bit mixed of Dutch culture already, English culture when we move to Australia we get some Australia attitude. We are mixed. If we would go back to Poland we will be different then the guys living in Poland. So we would not feel like home anymore. Because then you will be annoyed by the Polish guys.
J: Yes exactly. So cheers we will be homeless the rest of our life.27
Toen Aleksander en Joasia nog in Polen woonden, voelden zij zich thuis. Ze waren zich niet bewust van dit thuisgevoel totdat zij verhuisden naar Nederland. Vanaf toen kwamen zij in een liminele fase terecht waarbij zij zich niet meer thuis voelden in Polen maar ook niet in Nederland. Zij zijn een mix van verschillende culturen. Aleksander en Joasia hebben het gevoel nergens helemaal bij te horen. ’Cheers we will be homeless the rest of our life’.28 In deze uitlating gaat een verlangen en een vreugde schuil. Zij vinden het wellicht helemaal niet erg om ‘thuisloos’ te zijn. Zij hebben vele ervaringen opgedaan omdat zij in meerdere landen hebben gewoond. Dit koppel voelt zich niet meer verbonden aan één land en dat maakt hen internationale burgers. Zij voelen zich uniek omdat zij deze tweedeling kunnen ervaren en dit maakt hen anders dan de rest van de samenleving. Zij zijn kosmopolieten.
In de volgende paragraaf beschrijf ik dat expats een gemeenschap vormen omdat zij dezelfde ervaringen en verlangens hebben. In het samenzijn kunnen zij deze gevoelens met elkaar delen. In deze gemeenschap vinden zij het thuisgevoel.
3.4 Het samenzijn
In de vorige paragraaf heb ik uitgelegd waarom expats zich in een overgangssituatie bevinden. Zij leven tussen twee werelden en de gevoelens die zij daardoor met zich
meedragen kunnen zij delen met andere expats. In deze paragraaf geef ik meer inzicht in het delen van deze ervaringen en hoe een thuisgevoel ontstaat en herbeleefd wordt.
Poolse expats in Amsterdam vormen samen met andere expats een internationale groep waarbij zij hun interesses, culturele achtergronden en ervaringen kunnen delen. Deze gemeenschappelijkheden verbinden hen. Door deze verbintenis ervaren zij een thuisgevoel op momenten van samenzijn. Het samenzijn van expats creëert een solidariteitsgevoel dat hun als gemeenschap vormt. Zij komen vaak samen op expatfeesten. Deze feesten worden regelmatig georganiseerd door expats zelf en verenigingen. Op een gegeven moment was ik aanwezig op een housewarming waarbij verschillende nationaliteiten aanwezig waren. Deze housewarming werd gegeven door een Poolse expat. Een belangrijk ritueel op dit feest was het samen
drinken van een shotje genaamd maddog (figuur 3).
27 Interview met Joasia en Aleksander Sabala 10-01-2013 28
Figuur 3: Shotje Maddog.29
Op een precieze wijze stelde een Poolse jongen het shotje samen. Als eerste schonk hij de wodka in de shotglaasjes. Vervolgens deed hij in elk glas een beetje frambozensiroop en als laatste een paar druppels tabasco. Wij allen namen ons glas in de hand, proostten en sloegen deze sterke drank achterover. Op dat moment gebeurde er iets. Deze handeling schiep een verbintenis tussen ons. De gezamenlijke beweging en het samen drinken, is het delen van een gezamenlijke werkelijkheid, de expatwerkelijkheid. Dat is een werkelijkheid waarbij
openheid, zelfontplooiing en interesse voor elkaars culturele achtergrond centraal staan. De Poolse expat Janek Szymkowiak vertelde mij op diezelfde housewarming waarom het drinken van wodka een belangrijk gebeurtenis is:
Wodka drinken is niet gewoon drinken, het is een hoger niveau van bij elkaar zijn. Als je wodka met iemand drinkt dan betekent dat jij je gevoelens met elkaar kunt delen en dit doe je niet met iedereen. Je kunt jezelf zijn en open zijn naar elkaar. Dit doe je bijvoorbeeld niet met collega’s in Polen. Toen ik Dawid ontmoette op mijn werk in Amsterdam gingen wij vaak samen koffie drinken. Op een gegeven moment werd het een biertje tot dat een van ons op een dag zei: ‘Let’s drink wodka together’. Op dat moment ging ons contact pas verder. Wodka drink je ook niet met je vader. Het is iets tussen vrienden onderling.30
29 Renu 2009, Mad Dog Shot – Poland & Vodka!!!
http://icawww1.epfl.ch/people/piorkowski/GV2006/MadDog/maddog-en.html (12-06-2013).
Het samen drinken van wodka betekent veel meer dan alleen maar een drankje. Expats delen een gezamenlijk moment waarin een verbintenis tussen hen ontstaat.
Er zijn ook momenten waarop Polen zich onderling verbonden voelen. Przemyslaw Nowaczyk vertelt dat hij aanwezig was op een feest samen met zijn collega’s:
I had a party actually from my group. We organised something. I forgot about how we call it but it was an evening of spirits. We were drinking strong alcohol like wodka. And everybody took something from a country and we were drinking. So I got wodka. One girl from Brussels took cachaca, grappa from Italy and I drunk actually nice Dutch liquor. When this Polish guy arrived we just looked at each other and decided to drink Polish wodka. It reminds you actually of meetings with your friends. And so I noticed him and we were drinking together. I don’t know if you experienced this sometimes? You just meet friends and you have wodka, sit there and talk and that’s it.31
Przemyslaw beschrijft dat hij samen met een andere Poolse jongen wodka heeft gedronken. Zij hoefden elkaar alleen maar aan te kijken om te weten dat zij samen zouden drinken. Het samen drinken van wodka geeft een verbintenis tussen Przemyslaw en deze Poolse expat. Zij beiden begrijpen de betekenis van het wodka drinken. Zij drinken samen en op dat moment delen zij ook hun gemeenschappelijke Poolse cultuur. Przemyslaw vertelt dat hij op dat moment herinnerd werd aan het samenzijn met zijn vrienden in Polen. Door dit ritueel uit te voeren, delen hij en de andere Poolse expat een gezamenlijke werkelijkheid. Hij herbeleeft zijn herinneringen van Polen door het ritueel van het wodka drinken.
Polen onderling voelen zich verbonden met elkaar in Nederland. Hun gezamenlijke culturele achtergrond zorgt ervoor dat zij een band met elkaar hebben. Een voorbeeld hiervan is een pierogi feest dat georganiseerd werd door Joasia en Aleksander. Pierogi is een soort tortellini gevuld met kaas, vlees of fruit (zie figuur 4).
Figuur 4: Pierogi.32
Het feest vond plaats bij dit koppel thuis. Er waren ongeveer zeven Poolse mensen aanwezig. Iedereen zat in de keuken te drinken en te eten. Aleksander was bezig met het maken van de pierogi. Hij had speciaal uit Polen kaas meegenomen om deze pierogi te maken. Joasia kookte alle pierogi in een grote pan. Iedereen was met elkaar aan het kletsen in het Engels. Tijdens dit feestje werd er veel geroddeld en geklaagd over Nederlanders. Op momenten dat Polen onderling klagen en roddelen over Nederlanders geeft dit een verbintenis tussen hen. Zij kunnen hun ervaringen in het dagelijks leven in Nederland met elkaar delen. Vaak herkennen zij ook bepaalde situaties en problemen. Het samen eten van de zelfgemaakte pierogi is het delen van een gezamenlijke culturele achtergrond. Op momenten als deze, kunnen zij zich thuisvoelen omdat zij hun Poolse achtergrond kunnen delen en herbeleven.
Hierboven heb ik verschillende situaties beschreven waarin een verbintenis tussen Polen onderling of expats ontstaat. Zij verkeren in dezelfde situatie en delen
gemeenschappelijke interesses. Zij voelen een tweedeling in hun leven omdat zij zich zowel in Polen als in Nederland niet thuisvoelen. De vraag is of expats deze tweedeling negatief ervaren. De leegte die zij voelen, wordt opgevuld door een internationale werkelijkheid en zij voelen zich daardoor uniek en anders dan de rest van de samenleving. Zij zien zichzelf als kosmopoliet.
Turner gebruikt de term communitas om een broederschap te beschrijven die kan ontstaan in de liminele fase:
What is interesting about liminal phenomena for our present purposes is the blend they offer of lowliness and sacredness, of homogeneity and comradeship. We are
presented, in such rites, with a “moment in and out of time,” and in and out of secular social structure, which reveals, however fleetingly, some recognition (in symbol if not always in language) of a generalized social bond that has ceased to be and has
simultaneously yet to be fragmented into a multiplicity of structural ties (Turner 1969: 96).
Turner stelt dat er in een tussenfase een gemeenschapsgevoel ontstaat onder de mensen die deze overgangssituatie samen ervaren. Door herkenning kan er een sociale verbintenis ontstaan. Dit fenomeen is ook aanwezig bij Poolse expats. Doordat zij allen ‘betwixt and between’ zijn, treden er momenten op waarin zij herkenning zoeken en vinden bij elkaar (ibid: 95). Martin Buber geeft een duidelijke beschrijving van het concept communitas, hijzelf gebruikt daar het woord community voor:
Community is the being no longer side by side (and one might add, above and below) but with one another of a multitude of persons. And this multitude, though it moves towards one goal, yet experiences everywhere a turning to, a dynamic facing of, the others, a flowing from/ to thou. Community is where community happens (Buber 1961: 51).
Buber beschrijft communitas als een intens gevoel van samenzijn. Een gemeenschap is waar de gemeenschap gebeurt (ibid.: 51). Met deze tekst laat Buber zien dat een gemeenschap gevormd wordt op het moment dat zij zich verbonden voelen. Dit is een interessant punt dat ook Turner aanhaalt in zijn boek: ‘Bubers lays his finger on the spontaneous, immediate, concrete nature of communitas …’ (Turner 1969: 127). Turner beschrijft dat er Communitas kan optreden in spontane situaties. Als zij dit gemeenschapsgevoel een lange tijd niet meer ervaren, verlangen zij weer naar deze momenten. Zij proberen dan deze situaties weer op te zoeken zodat zij zich weer verbonden kunnen voelen (ibid.: 129).
Een van de grondleggers van de sociologie, Emile Durkheim stelt dat mensen een moment van levendigheid en vreugde kennen als zij zich verbonden voelen met elkaar. Durkheim die lang geleden met deze verklaring kwam, noemt dit collective effervescence:
