4. Het thuisgevoel van Permanente immigranten
4.2 Taal is belangrijk
Permanente immigranten spreken en verstaan vaak de Nederlandse taal. Zij komen via hun werk of familie in contact met Nederlanders. Anders dan expats begeven zij zich vaak veel meer in de Nederlandse gemeenschap. Op verjaardagsfeesten, koffiepauzes en op het werk wordt vaak de Nederlandse taal gesproken. Kent een immigrant deze taal niet, dan kan hij of zij moeilijk meepraten in de gesprekken die gevoerd worden. Dit leidt er vaak toe dat een Poolse immigrant zich buitengesloten kan voelen zonder dat dit de bedoeling hoeft te zijn van
de aanwezigen.
Marzena Kraam vertelt dat zij in het begin van haar komst niemand kende. Ze voelde zich geïsoleerd. Zij was zich er van bewust dat zij een nieuw leven moest opbouwen in Nederland en dat niemand haar daar bij kon helpen. Zoals zij het zelf zegt: ‘ik moet mijn eigen microklimaat creëren’.40
Marzena vertelt dat het leren van de Nederlandse taal het belangrijkste voor haar was. Via deze weg kon zij contact maken met mensen en ze leren kennen. Toen zij naar Nederland immigreerde, spraken nog niet veel mensen Engels. Daarom was zij nog meer genoodzaakt om deze vreemde taal te leren. Voor Marzena was het leren van Nederlands een moeilijk en moeizaam proces. Op sommige momenten heeft zij zich buitgesloten gevoeld. Bijvoorbeeld op de verjaardagsfeesten van de familie van haar man. Doordat Marzena geen contact had met haar familie in Polen was het voor haar heel moeilijk om een leven op te bouwen in Nederland. Zij voelde zich hier geïsoleerd van haar familie en vrienden. Het duurde ongeveer twee jaar voordat zij langzaamaan met mensen kon
communiceren:
In het begin voelde ik mij niet thuis. De eerste tweeënhalf jaar moest ik wennen want ik moest de taal leren. Dan voel jij je niet thuis. Langzaam, als jij de taal beheerst, voel jij je thuis. Eerst is er de communicatie met mensen op je werk, communicatie met mensen, de krant lezen en daarna voel jij je thuis.41
Taal is het middel om met mensen in contact te komen en vriendschappen te maken. Ook het meedoen in de samenleving, het gezamenlijk praten over het nieuws en de gebeurtenissen in Nederland geeft een verbintenis tussen haar en de mensen in haar omgeving.
Marzena geeft aan dat het leren van de Nederlandse taal voor haar een lang proces is geweest.
We gingen naar een verjaardag waar alleen Nederlands werd gesproken. Ik was daarna altijd moe maar na tweeënhalf jaar ontdekte ik dat ik mij door gesprekken heen kon manoeuvreren. Toen was ik helemaal niet meer moe van het spreken van Nederlands. En dat was zo fijn.42
40 Interview met Marzena en Ben Kraam 22-01-2013 41
Interview met Marzena en Ben Kraam 22-01-2013
Marzena leert door de jaren heen steeds beter Nederlands. Het geeft haar een goed gevoel wanneer zij ontdekt dat zij niet meer moe wordt als zij Nederlands spreekt. Op het moment dat zij niet meer moe is en zich redelijk verstaanbaar kan maken, kan zij ook meer aandacht besteden aan het gesprek en met wie zij communiceert.
Hania Burzynska woont 8 jaar in Nederland en beschrijft dat het spreken en verstaan van de Nederlandse taal veel voordelen met zich mee brengt:
H: Ik ben ervan overtuigd dat het voor migranten belangrijk is om de taal te leren. Juist omdat je dan pas de nuances een beetje kunt aanvoelen en de grapjes. Het zijn de kleine dingen. Bijvoorbeeld het verdraaien van woorden.
E: Maar is dat voor jezelf ook belangrijk geweest om die nuances juist te snappen? H: Ja, absoluut. Ik zag dat ook al toen ik aan het promoveren was. Als ik in de keuken stond met een aantal collega’s te praten en iemand maakte een grapje. Het is fijn als je het dan begrijpt. Maar als mensen lachen zonder dat je het begrijpt dan is dat niet leuk. Zelfs als je langs loopt en iemand maakt een grapje dan weet je waar dat grapje over gaat. Je hebt veel minder het gevoel: ‘Oh dat zal ik zijn die uitgelachen wordt’. En je kunt aansluiten en snel inspringen in het gesprek. Snel ook een eigen grapje toevoegen of een eigen opmerking.
E: En als je er van houdt om in discussie mee te doen en om mee te praten dan is het wel heel fijn dat je dat kunt.
H: Als je het niet begrijpt dan loop je vaak dit soort terloopse situaties voorbij. En juist in die terloopse contacten ontstaat vaak een raakmoment, een raakvlak. En dan ben je weer thuis.43
Hania vertelt dat het beheersen van de Nederlandse taal noodzakelijk is als je mee wilt doen in de samenleving. Immigranten kunnen dan deelnemen aan gesprekken en discussies. Het leren van de Nederlandse taal geeft de mogelijkheid om de werkelijkheid en de gesprekken van Nederlanders te verstaan en hier deel van uit te maken.
Poolse immigranten voelen zich onderling snel verbonden met elkaar omdat zij een gezamenlijke cultuur en taal hebben. Bepaalde gevoelens of woorden in het Pools zijn niet uit te drukken in het Nederlands. Het samen spreken van de Poolse taal creëert herkenning bij veel immigranten. Zij delen een gemeenschappelijke werkelijkheid. Natuurlijk is het spreken
van dezelfde taal niet genoeg om een vriendschappelijke relatie op te bouwen. Veel immigranten geven aan dat zij sneller contact maken met Polen maar dat dit niet hoeft te leiden tot een vriendschap. Soms delen zij niet dezelfde interesses of dezelfde kijk op het leven. Permanente immigranten voelen zich verbonden met de Poolse literatuur, het theater en de muziek. Daar speelt taal ook een belangrijke rol in. Het praten en discussiëren over
bijvoorbeeld de Poolse literatuur gaat veel meer de diepte in. Zij kunnen deze literatuur niet bespreken met Nederlanders omdat zij niet dezelfde culturele achtergrond en taal delen. Om de Poolse taal en cultuur te delen, nemen zij contact op met andere Poolse immigranten. Hieronder staan twee citaten van Lilka Capek en Mateusz Dura. Zij beschrijven dat Polen zich onderling verbonden voelen omdat zij dezelfde culturele achtergrond delen.
L: Het is mijn taal en mijn mentaliteit, sommige dingen kan je in één woord zeggen in het Pools. Je verliest een deel van jouw persoonlijkheid als je in een andere taal spreekt. Want taal is niet alleen woorden maar is ook ‘sense of humor’ en ga zo maar door. Het is de manier waarop je spreekt. Pools is een hele rijke taal in vergelijking tot Nederlands. En we hebben allemaal uitdrukkingen. Jullie hebben die ook maar als je groot geworden bent in Polen dan ken je bepaalde uitdrukkingen en liedjes. Dan hoef je maar één woord van een liedje te zeggen en iedereen begrijpt dat.44
M: De culturele achtergrond dat pak je van school dat pak je van je ouders enzovoorts. Dat heb ik niet van Nederland. We weten iets over de cultuur en de
verschillen met Polen. Dat hebben wij geleerd en in boeken gelezen. Wij praten erover en toch mis ik heel vaak bepaalde dingen. En zo’n gemeenschappelijke culturele achtergrond maakt de communicatie veel gemakkelijker. Want ik hoef soms alleen maar één woord te zeggen en de ander snapt het.45
De gezamenlijke culturele achtergrond van Poolse immigranten in Nederland verbindt hen met elkaar. In hun dagelijks leven zijn zij opzoek naar momenten waarin zij hun culturele achtergrond met elkaar kunnen delen.
Ondanks dat Polen een goede beheersing van de Nederlandse taal hebben, wordt het nooit hun eerste taal. Dit maakt dat zij zich nooit helemaal thuis voelen in Nederland. Op
44
Interview met Lilka Capek 14-02-2013
sommige momenten worden zij geconfronteerd met het feit dat zij niet helemaal Nederlands zijn. Lilka Capek geeft een voorbeeld dat hierbij aansluit:
L: Ik sprak net met een meneer van de inspectie op mijn werk. Die was ook een beetje, op een bepaald moment was hij, hoe zeg je dat, hij was paternalistisch. Dat heb ik gemerkt en dat is niet alleen mijn opmerking. Nederlanders zijn heel erg Nederlands. Dus als jij een andere taal spreekt met een accent of met fouten dan word je niet serieus genomen. Een beetje als een klein kind.
E: Heb je een voorbeeld of een ervaring daarvan?
L: Dagelijks, dagelijks. Hij zegt wat tegen mij alsof ik een klein kind ben. Ik zeg tegen hem je hoeft het niet een tweede keer te zeggen ik heb het al begrepen. Ik wilde het gesprek snel afsluiten. En dan begon hij mij het vervolgens weer uit te leggen. Ik zei: natuurlijk versta ik u en ik heb alles begrepen. Maar het komt door mijn taal en accent. Ik word dan niet serieus genomen.46
Lilka voelt zich nooit helemaal thuis in Nederland. Er zijn altijd kleine interacties die
plaatsvinden die kenmerken dat zij er niet helemaal bij hoort. Het bovenstaande citaat is hier een voorbeeld van. Dit betekent niet dat zij niet geaccepteerd wordt, maar dit wijst erop dat er momenten zijn waarin zij zich niet helemaal thuis voelt. Zowel in Nederland als in Polen voelt zij zich niet thuis. Zij bevindt zich tussen twee werelden.
4.3 Tussen twee werelden
Net zoals expats verkeren permanente immigranten ook tussen twee werelden. Zij voelen zich niet helemaal thuis in Nederland maar ook niet in Polen. Permanente immigranten wonen een lange tijd in Nederland. Ondanks dat zij zich thuis voelen, hebben zij het gevoel ‘thuisloos’ te zijn. Danuta omschrijft de tweedeling die ze voelt en het gevoel dat zij zich nooit meer
helemaal thuis voelt:
Ik heb altijd het gevoel, dat is de prijs die je betaalt voor migratie. Je bent daar niet meer zo thuis. Maar hier is het ook niet echt helemaal jouw thuis. Natuurlijk hebben wij hier ook een leven opgebouwd. En ik voel mij wel thuis maar van de andere kant is
het toch niet mijn land. En weetje, in Polen voel ik mij ook niet helemaal meer thuis want ik woon al twintig jaar ergens anders. En dat is denk ik, dat is de prijs die je betaalt.47
Danuta legt uit dat zij gewend is aan het leven in Nederland en dat zij samen met haar man een leven heeft opgebouwd. Daarnaast voelt zij zich niet helemaal thuis in Nederland omdat het haar land niet is. Ze zitten er tussenin. Niet alleen Danuta maar meerdere permanente immigranten vertellen dat zij zich nergens meer helemaal thuisvoelen. Danuta en Mateusz geven hier een voorbeeld van:
M: Als wij naar Polen op vakantie gaan, bezoeken wij onze familie en steden. D: Dat is niet het normale leven in Polen.
M: Het is geen normaal leven.
D: Je bent gewoon constant op bezoek. Je bent met vakantie en iedereen is heel blij met dat je komt maar dat is niet het normale grijze leven in Polen.
E: Hoe komt het dat jullie je nergens meer helemaal thuis voelen?
D: Omdat ik Poolse ben en niet Nederlandse. En ik zal nooit zoals Nederlanders praten in het Nederlands. Ik heb altijd een accent. Iedereen hoort dat ik geen Nederlandse ben. En dat maakt gewoon mij anders dan de rest. Ik heb nooit een probleem gehad dat iemand mij discrimineert, dat nooit.
M: Ja Precies. Ik voel mij ook zo. Ik voel mij Pools dus ik ben van mijn hart, mijn mentaliteit, mijn alles ben ik Pools. Ik ben geen Nederlander. Dus ik ben gewoon anders. Ik voel mij hier goed. Ik heb hier een goed leven en ik ben wel gelukkig hier. Maar dat is anders dan je echt helemaal 100 procent thuis voelen.48
Dit Poolse koppel is zich ervan bewust dat Polen niet meer hetzelfde is als vroeger. Zij gaan nu op vakantie naar Polen maar dat is niet hoe het dagelijks leven eruit ziet. In de jaren dat zij in Nederland gewoond hebben, zijn zij veranderd. Het is interessant dat Danuta vertelt dat zij zich nooit helemaal Nederlands voelt omdat zij altijd anders is dan de rest. Zij geeft het voorbeeld dat zij met een accent praat. Daaruit kunnen Nederlanders opmerken dat zij geen Nederlandse is.
47
Interview met Danuta en Mateusz Dura 06-03-2013
Hania Burzynska beschrijft dat zij zich in Polen nooit meer helemaal thuis zou kunnen voelen omdat zij gewend is geraakt aan de cultuur in Nederland.
Het is een soort natuurlijk proces maar ook een beetje vervreemding van Polen. Het is het natuurlijke proces van waarin jij je bevindt de hele tijd. En ik besef ook dat ik nooit meer terug ga naar het punt van vertrek. Dat loopt door. Ik heb die banden niet verbroken maar ik ben gewoon een aantal stappen verder. Ik ben ook niet meer
hetzelfde want ik heb een aantal eigenschappen of gewoontes geleerd in Nederland dat waarschijnlijk niet door de gemiddelde Pool wordt gebruikt. Maar waardoor ik wel anders handel.49
Hania benoemt dat zij zich vervreemdt voelt van Polen. Door de ervaringen die zij heeft opgedaan in Nederland past zij niet meer helemaal in Polen. Haar gedragingen en gewoontes zijn veranderd.
Permanente immigranten voelen zich ‘betwixt and between’ (Turner 1969: 95). Sommige immigranten kunnen bepaalde Poolse rituelen en tradities niet meer optimaal beleven omdat zij zich tussen twee werelden begeven. Zij voelen een leegte van binnen. Voor Poolse immigranten is kerstmis een belangrijke feestdag. Deze dag kenmerkt zich door verschillende tradities en gebruiken die een bepaalde emotionele waarde met zich meedragen. Hieronder citeer ik een stuk van een interview met Lilka Capek. Zij vertelt waarom zij zich nooit meer helemaal thuis kan voelen:
E: Vind je het moeilijk dat jij je nooit meer helemaal thuis kunt voelen? L: Ja, soms wel.
E: Waarom?
L: Ik geef je een voorbeeld van kerst. Poolse kerst is een heel emotioneel feest. Het heeft wel met religie te maken maar ook weer niet. Bij mij thuis is het bijvoorbeeld niet religieus. Maar kerst was altijd heel emotioneel. Want met kerst denk je ook aan de mensen die er niet meer zijn. We breken het brood dat heet oplatek. En er wordt altijd een leeg bord voor een onverwachte gast klaar gezet. Dan zit je daar voor het
avondeten op kerstavond. Elke familie heeft zijn speciale eten. En voor de kerst zitten wij allemaal bij elkaar en dan vragen we vaak aan anderen: wat eten jullie met kerst? Dan is er een moment met kerst dan gaan we het brood breken. Mijn moeder moest
dan altijd huilen want ik was er niet bij. Ik was toen al in Nederland. Mijn moeder ging dan wachten totdat ik belde. En dan breken we het brood en dan moest ze huilen en huilen.
E: En wat betekent dat precies dan?
L: Het is een reflectie over het leven of de mensen die er dan niet meer zijn en over mensen met wie je wilt zijn. En ik doe het altijd met mijn gezin. Mijn dochter woont in Engeland. Zij praatte de hele tijd over oplatek. Dat zij dit graag wou vieren omdat het voor haar belangrijk was. Het maakt de binding met familie en vrienden. Mijn dochter zat aan tafel met de oplatek en dit was haar eerste kerst zonder mij. En voor haar waren er heel veel emoties. Ik heb dit nu veel minder dan vroeger. Ik doe deze traditie in Nederland maar het gevoel is weg. Want in Polen is iedereen daar mee bezig. Ik doe dit alleen met mijn familie. Ik probeerde altijd kerstavond te doen. Maar toch heel veel van die gevoelens zijn weg omdat ik daar niet meer ben. Ik denk wel kerst komt, leuk. Als ik bij vriendinnen ben uit Polen dan hoor ik dat zij zich er op verheugen. Zij hebben zulke diepe gevoelens. Dat heb ik niet, niet meer.
E: Ja
L: Die zijn weg. En dat is die prijs die je betaalt voor immigratie. E: Hoe bedoel je?
L: Ik geniet nog maar een klein beetje. Het is hetzelfde in Polen maar voor mij niet meer. Het is vlakker geworden. Ik vind het jammer en als ik in Polen ben en ik zie hoe iedereen zich daar op verheugt. Ook mijn vriendinnen die naar de kerk gaan en ‘s avonds samen zijn met de kinderen. Ja, dat is voor mij niet meer zo. En dat is allemaal de prijs die je betaalt. Ik klaag niet maar als iemand me het vraagt, ga maar niet weg van je land.50
Lilka beschrijft een ritueel van kerstmis dat veel emotionele waarde heeft. Het breken van de
oplatek staat voor de verbinding tussen mensen die zij lief heeft en die er niet meer zijn. Zij
ervaart deze emotie niet meer zo sterk als eerder. Doordat zij niet meer in Polen woont en dit moment niet kan delen met de rest van Polen voelt zij deze emotie minder. Het uitvoeren van dit ritueel in Nederland is niet hetzelfde als in haar vaderland. Lilka beschrijft aan de hand van dit ritueel de tweedeling die ze voelt. De waarde en de emotie van het ritueel zijn veranderd doordat zij geïmmigreerd is. Zij ziet dit als de prijs die ze betaalt voor immigratie. Het is voor
haar een waardevolle emotie die ze niet meer optimaal kan beleven.
De bovenstaande verhalen en citaten van permanente immigranten geven aan dat zij een tweedeling voelen, net zoals expats. Permanente immigranten bevinden zich in een liminele fase (Turner 1969: 94). Zij zullen zich nooit helemaal Nederlands noch Pools voelen. Veel permanente immigranten zijn daarom in twijfel over hun identiteit. Zijn zij Pools of juist Nederlands? Dit kenmerkt de liminele fase waarin zij zich bevinden: Wie zijn zij?
Lilka vertelde in het beschreven interview dat zij vroeger veel waarde hechtte aan het ritueel dat met kerst werd uitgevoerd: Het breken van de oplatek. Tot heden doet zij dit nog steeds, maar haar emoties zijn vlakker. Zij heeft er moeite mee dat zij dit niet meer optimaal kan ervaren. Emile Durkheim geeft in zijn boek The Elementary Forms of the Religious Life inzicht in wat rituelen voor mensen betekenen en wat het bewerkstelligt:
So the rite serves and can serve only to sustain the vitality of these beliefs, to keep them from being effaced from memory and, in sum, to revivify the most essential elements of the collective consciousness. Through it, the group periodically renews the