Het samenzijn

In de vorige paragraaf heb ik uitgelegd waarom expats zich in een overgangssituatie bevinden. Zij leven tussen twee werelden en de gevoelens die zij daardoor met zich

meedragen kunnen zij delen met andere expats. In deze paragraaf geef ik meer inzicht in het delen van deze ervaringen en hoe een thuisgevoel ontstaat en herbeleefd wordt.

Poolse expats in Amsterdam vormen samen met andere expats een internationale groep waarbij zij hun interesses, culturele achtergronden en ervaringen kunnen delen. Deze gemeenschappelijkheden verbinden hen. Door deze verbintenis ervaren zij een thuisgevoel op momenten van samenzijn. Het samenzijn van expats creëert een solidariteitsgevoel dat hun als gemeenschap vormt. Zij komen vaak samen op expatfeesten. Deze feesten worden regelmatig georganiseerd door expats zelf en verenigingen. Op een gegeven moment was ik aanwezig op een housewarming waarbij verschillende nationaliteiten aanwezig waren. Deze housewarming werd gegeven door een Poolse expat. Een belangrijk ritueel op dit feest was het samen

drinken van een shotje genaamd maddog (figuur 3).

27 _{Interview met Joasia en Aleksander Sabala 10-01-2013} 28

Figuur 3: Shotje Maddog.29

Op een precieze wijze stelde een Poolse jongen het shotje samen. Als eerste schonk hij de wodka in de shotglaasjes. Vervolgens deed hij in elk glas een beetje frambozensiroop en als laatste een paar druppels tabasco. Wij allen namen ons glas in de hand, proostten en sloegen deze sterke drank achterover. Op dat moment gebeurde er iets. Deze handeling schiep een verbintenis tussen ons. De gezamenlijke beweging en het samen drinken, is het delen van een gezamenlijke werkelijkheid, de expatwerkelijkheid. Dat is een werkelijkheid waarbij

openheid, zelfontplooiing en interesse voor elkaars culturele achtergrond centraal staan. De Poolse expat Janek Szymkowiak vertelde mij op diezelfde housewarming waarom het drinken van wodka een belangrijk gebeurtenis is:

Wodka drinken is niet gewoon drinken, het is een hoger niveau van bij elkaar zijn. Als je wodka met iemand drinkt dan betekent dat jij je gevoelens met elkaar kunt delen en dit doe je niet met iedereen. Je kunt jezelf zijn en open zijn naar elkaar. Dit doe je bijvoorbeeld niet met collega’s in Polen. Toen ik Dawid ontmoette op mijn werk in Amsterdam gingen wij vaak samen koffie drinken. Op een gegeven moment werd het een biertje tot dat een van ons op een dag zei: ‘Let’s drink wodka together’. Op dat moment ging ons contact pas verder. Wodka drink je ook niet met je vader. Het is iets tussen vrienden onderling.30

29 _{Renu 2009, Mad Dog Shot – Poland & Vodka!!!}

http://icawww1.epfl.ch/people/piorkowski/GV2006/MadDog/maddog-en.html (12-06-2013).

Het samen drinken van wodka betekent veel meer dan alleen maar een drankje. Expats delen een gezamenlijk moment waarin een verbintenis tussen hen ontstaat.

Er zijn ook momenten waarop Polen zich onderling verbonden voelen. Przemyslaw Nowaczyk vertelt dat hij aanwezig was op een feest samen met zijn collega’s:

I had a party actually from my group. We organised something. I forgot about how we call it but it was an evening of spirits. We were drinking strong alcohol like wodka. And everybody took something from a country and we were drinking. So I got wodka. One girl from Brussels took cachaca, grappa from Italy and I drunk actually nice Dutch liquor. When this Polish guy arrived we just looked at each other and decided to drink Polish wodka. It reminds you actually of meetings with your friends. And so I noticed him and we were drinking together. I don’t know if you experienced this sometimes? You just meet friends and you have wodka, sit there and talk and that’s it.31

Przemyslaw beschrijft dat hij samen met een andere Poolse jongen wodka heeft gedronken. Zij hoefden elkaar alleen maar aan te kijken om te weten dat zij samen zouden drinken. Het samen drinken van wodka geeft een verbintenis tussen Przemyslaw en deze Poolse expat. Zij beiden begrijpen de betekenis van het wodka drinken. Zij drinken samen en op dat moment delen zij ook hun gemeenschappelijke Poolse cultuur. Przemyslaw vertelt dat hij op dat moment herinnerd werd aan het samenzijn met zijn vrienden in Polen. Door dit ritueel uit te voeren, delen hij en de andere Poolse expat een gezamenlijke werkelijkheid. Hij herbeleeft zijn herinneringen van Polen door het ritueel van het wodka drinken.

Polen onderling voelen zich verbonden met elkaar in Nederland. Hun gezamenlijke culturele achtergrond zorgt ervoor dat zij een band met elkaar hebben. Een voorbeeld hiervan is een pierogi feest dat georganiseerd werd door Joasia en Aleksander. Pierogi is een soort tortellini gevuld met kaas, vlees of fruit (zie figuur 4).

Figuur 4: Pierogi.32

Het feest vond plaats bij dit koppel thuis. Er waren ongeveer zeven Poolse mensen aanwezig. Iedereen zat in de keuken te drinken en te eten. Aleksander was bezig met het maken van de pierogi. Hij had speciaal uit Polen kaas meegenomen om deze pierogi te maken. Joasia kookte alle pierogi in een grote pan. Iedereen was met elkaar aan het kletsen in het Engels. Tijdens dit feestje werd er veel geroddeld en geklaagd over Nederlanders. Op momenten dat Polen onderling klagen en roddelen over Nederlanders geeft dit een verbintenis tussen hen. Zij kunnen hun ervaringen in het dagelijks leven in Nederland met elkaar delen. Vaak herkennen zij ook bepaalde situaties en problemen. Het samen eten van de zelfgemaakte pierogi is het delen van een gezamenlijke culturele achtergrond. Op momenten als deze, kunnen zij zich thuisvoelen omdat zij hun Poolse achtergrond kunnen delen en herbeleven.

Hierboven heb ik verschillende situaties beschreven waarin een verbintenis tussen Polen onderling of expats ontstaat. Zij verkeren in dezelfde situatie en delen

gemeenschappelijke interesses. Zij voelen een tweedeling in hun leven omdat zij zich zowel in Polen als in Nederland niet thuisvoelen. De vraag is of expats deze tweedeling negatief ervaren. De leegte die zij voelen, wordt opgevuld door een internationale werkelijkheid en zij voelen zich daardoor uniek en anders dan de rest van de samenleving. Zij zien zichzelf als kosmopoliet.

Turner gebruikt de term communitas om een broederschap te beschrijven die kan ontstaan in de liminele fase:

What is interesting about liminal phenomena for our present purposes is the blend they offer of lowliness and sacredness, of homogeneity and comradeship. We are

presented, in such rites, with a “moment in and out of time,” and in and out of secular social structure, which reveals, however fleetingly, some recognition (in symbol if not always in language) of a generalized social bond that has ceased to be and has

simultaneously yet to be fragmented into a multiplicity of structural ties (Turner 1969: 96).

Turner stelt dat er in een tussenfase een gemeenschapsgevoel ontstaat onder de mensen die deze overgangssituatie samen ervaren. Door herkenning kan er een sociale verbintenis ontstaan. Dit fenomeen is ook aanwezig bij Poolse expats. Doordat zij allen ‘betwixt and between’ zijn, treden er momenten op waarin zij herkenning zoeken en vinden bij elkaar (ibid: 95). Martin Buber geeft een duidelijke beschrijving van het concept communitas, hijzelf gebruikt daar het woord community voor:

Community is the being no longer side by side (and one might add, above and below) but with one another of a multitude of persons. And this multitude, though it moves towards one goal, yet experiences everywhere a turning to, a dynamic facing of, the others, a flowing from/ to thou. Community is where community happens (Buber 1961: 51).

Buber beschrijft communitas als een intens gevoel van samenzijn. Een gemeenschap is waar de gemeenschap gebeurt (ibid.: 51). Met deze tekst laat Buber zien dat een gemeenschap gevormd wordt op het moment dat zij zich verbonden voelen. Dit is een interessant punt dat ook Turner aanhaalt in zijn boek: ‘Bubers lays his finger on the spontaneous, immediate, concrete nature of communitas …’ (Turner 1969: 127). Turner beschrijft dat er Communitas kan optreden in spontane situaties. Als zij dit gemeenschapsgevoel een lange tijd niet meer ervaren, verlangen zij weer naar deze momenten. Zij proberen dan deze situaties weer op te zoeken zodat zij zich weer verbonden kunnen voelen (ibid.: 129).

Een van de grondleggers van de sociologie, Emile Durkheim stelt dat mensen een moment van levendigheid en vreugde kennen als zij zich verbonden voelen met elkaar. Durkheim die lang geleden met deze verklaring kwam, noemt dit collective effervescence:

Imagine, however, that one evening they gather as a group, huddled around a fire, and experience a sort of social electricity generated by their collectivity, or what Durkheim called effervescence (Durkheim 2001: xix).

Durkheim beschrijft het moment waarop mensen samenzijn en een werkelijkheid met elkaar delen als een ervaring waarin collectieve energie ontstaat. Deze momenten versterken het solidariteitsgevoel tussen mensen. ‘The individuals who compose the Group feel themselves bound to each other by the very fact that they have a common Faith’ (Durkheim 1887: 223). Expats voelen zich verbonden met elkaar omdat zij zich allemaal in een overgangssituatie bevinden. Zij verlangen naar een internationale omgeving en zij kunnen hun ervaringen in Amsterdam met elkaar delen. Expats geloven in een werkelijkheid waarbij verschillende culturen samenkomen en zij zich één kunnen voelen. Wanneer zij samen zijn, zijn zij een gemeenschap.

Randall Collins, bekend vanwege zijn boek Interaction Ritual Chains kan meer inzicht geven in hoe dit gevoel van collectieve energie ontstaat tussen mensen en herbeleefd wordt. Zijn werk is geïnspireerd op Durkheim en de socioloog Erving Goffman. Collins beschrijft het moment waarin solidariteit ontstaat tussen mensen. De theorie van interactierituelen geeft meer inzicht in de spontane situaties waarbij mensen worden opgeladen met intense emoties en bewustzijn. Naarmate er een herhaling plaatsvindt van die momenten worden deze emoties en het bewustzijn sterker (Collins 2004: 3). Collins legt uit dat deze energie ontstaat in de interacties tussen mensen. Het zijn kleine rituelen waarin een bepaalde werkelijkheid gedeeld wordt en alle aanwezigen zich hier bewust van zijn. Bij Poolse expats zijn dit bijvoorbeeld de momenten waarop zij samen een shotje drinken of samen aan het feesten zijn. Collins citeert een belangrijk citaat van Goffman in zijn boek die de kern van het thuisgevoel uitlegt: ‘ … Ritual is a mechanism of mutually focused emotion and attention producing a momentarily shared reality, which thereby generates solidarity and symbols of group membership’ (Collins 2004: 7).

De sociale wetenschapper Marta Rabikowska beschrijft in haar artikel The

ritualisation of food, home and national identity among Polish migrants in London hoe

bepaalde rituelen voor een gezamenlijke verbeelding kunnen zorgen:

My point here is that food making and food consumption projects the concept of ‘home’, understood as a state of normalcy to be regained in face of the destabilized conditions of life on emigration. I consider strategies of reconstituting that ‘home’

verbal and non-verbal rituals of remembrance and stabilisation aimed at the restoration of the imaginary unity which migrants tend to miss (Rabikowska 2010:

378).

Rabikowska laat zien dat Poolse immigranten door middel van rituelen, zoals het bereiden van Pierogi, zich weer thuis kunnen voelen. Op een pierogi feest zoals Joasia en Aleksander georganiseerd hebben, kunnen Poolse expats zich weer één voelen met hun culturele

achtergrond. Het samen bereiden en het eten van de pierogi, creëert een gezamenlijke

verbeelding. Op die momenten ontstaat er een levendig en energiek moment doordat zij zich verbonden voelen met elkaar en hun ‘Pools zijn’ kunnen uiten.

Collins ziet het individu als één ingrediënt van het interactieritueel (Collins 2004: 4). Hij stelt dat de situatie deze energie creëert en dat deze energie niet het resultaat is van een individu. Ik ben het met Collins eens dat deze energie tussen mensen alleen ontstaat omdat zij samenzijn. Het thuisgevoel in deze zin is een collectief gevoel. Een situatie waarin deze energie vrijkomt, heeft zijn eigen wetten en processen (ibid.: 5). Er zijn bepaalde richtlijnen en gebruiken tijdens interactierituelen. Herhaling van dezelfde rituelen geeft daarom een sterkere energie. Collins stelt dat hij bijna alles in het dagelijks leven als een ritueel ziet. Daardoor kan zijn theorie in veel verschillende situaties toegepast worden:

To my own use of ritual theory, I am one of the worst of sinners, proposing to see rituals almost everywhere. But this does not reduce everything to one bland level, explaining nothing of interest. On the contrary, it provides us with a very generally applicable theory by which to show how much solidarity, how much commitment to shared symbolism and to other features of human action, will occur in a wide variety of situations (ibid.: 15).

Collins’ theorie is zeer bruikbaar omdat het de verbintenis tussen mensen laat zien op kleine schaal. Deze kleine interactierituelen maken een groepsidentiteit zichtbaar. Er zijn

bijvoorbeeld verschillende manieren om iemand te begroeten. Het schudden van een hand, iemand een kus geven of alleen ‘hallo’ zeggen. Deze verbale en nonverbale interacties

kenmerken een bepaalde groepsidentiteit. Om dit verder uit te leggen vertel ik de ervaring van de Poolse expat Ewa. Zij verliet op een gegeven moment het expatfeest. Terwijl zij iedereen gedag zei, kwam zij erachter dat de Poolse aanwezigen op dit feest geen afscheid van haar

hadden genomen. Deze Poolse expats hadden het feest al eerder verlaten. Ewa reageerde verontwaardigd: ’What, Polish people leave without noticing!’.33

Zij is gewend dat deze Poolse mensen haar gedag zeggen voordat zij weg gaat. Dit kleine interactieritueel, het gedag zeggen van iemand, is belangrijk voor het onderhouden van een relatie. Doordat deze Poolse mensen Ewa geen gedag zeiden, was dit voor haar een ontkenning van hun onderlinge verbintenis.

De Poolse expat Przemyslaw vertelt dat hij Poolse mannen altijd begroet met een hand. Ieder ander begroet hij alleen door ‘hello’ te zeggen of ‘hey how are you doing?’

Thus various kinds of minor conversational routines mark and enact various kinds of personal relationships. They are reminders of how persons stand toward each other, with what degree of friendship (i.e., solidarity), intimacy or respect (ibid.: 18).

Collins beschrijft dat kleine interacties kenmerken dat een persoon een bepaalde relatie met iemand heeft. Als Przemyslaw andere Poolse expats een hand geeft, erkent en herinnert hij zichzelf en de ander aan de relatie die zij hebben. Daarnaast relateren deze handelingen aan eerdere en komende intense momenten (ibid.: 18). Kleine interactierituelen kunnen expats aan eerdere intense momenten van samenzijn herinneren. Ik geef een voorbeeld van de Poolse expat Przemyslaw. Als hij in Nederland een shotje wodka drinkt dan kan dit hem herinneren aan eerdere momenten waarin hij samen wodka heeft gedronken met zijn Poolse vrienden. Dit zijn momenten waarin Przemyslaw zich thuis heeft gevoeld in Polen en waarin hij een

moment van collectieve energie heeft gedeeld. Door het drinken van een shotje wodka in Nederland kan hij zich deze momenten verbeelden en opnieuw deze energie voelen. Przemyslaw kan dan een individueel thuisgevoel ervaren. Dit gevoel kan alleen ervaren worden doordat Przemyslaw een eerder collectief thuisgevoel heeft meegemaakt. Het is een herinnering van een eerder intens moment.

Naast momenten waarop een intense energie ontstaat, is het ook van belang dat deze energie wordt herbeleefd. Kleine interactierituelen, zoals het gedag zeggen tegen iemand, zorgen ervoor dat een bepaalde relatie wordt herkend en onderhouden. Expats kunnen dan vanaf een bepaald niveau van vriendschap weer verder gaan om vervolgens nieuwe momenten van samenzijn te ervaren. Kleine rituelen kunnen een expat ook herinneren aan

eerdere intense momenten van samenzijn. Zij kunnen deze momenten dan herbeleven en zich weer één voelen met hun Poolse achtergrond.