VERVOER OVER DE AMSTEL – LES 1
L E S G R O E P 6 - L E E R L I J N E R F G O E D
Algemene informatie ---
• Groep: groep 6
• Tijdsduur: 60 minuten
• Type: voorbereidende les
• Vakgebieden: erfgoed
• Onderwerp(en): rivier de Amstel, Amstelland, transport
• Begrippen: vervoer- en transportmiddelen
• Kerndoelen PO: 54, 48
•
Competenties SLO Leerplankader: met anderen een (beschouwings-)gesprek over cultureel erfgoed voeren en er verschillende betekenissen aan toekennen; op een eenvoudig niveau historisch redeneren over verandering en continuïteit;Korte uitleg van de les ---
In deze les maken de leerlingen kennis met rivier de Amstel en zijn belangrijke functie als
transportroute voor zowel binnen als buitenlandse schepen. Ze bekijken een video van Schooltv , maken vervolgens schetsen van vervoer- en transportmiddelen die ze kennen en denken na over de verschillen tussen transport vroeger en nu.
Benodigdheden ---
• Lesbrief
• Powerpointpresentatie downloaden (via de website)
• Video Schooltv – Amsterdam die grote stad:
https://schooltv.nl/video/amsterdam-die-grote-stad-genoemd-naar-de-dam-in-de-amstel/
• Werkbladen
• Timer (bijvoorbeeld telefoon)
Organisatie ---
• Lesbrief doorlezen
• Video en powerpointpresentatie klaarzetten
• Werkbladen uitprinten en klaarleggen met potloden
• Timer klaarleggen
Doelstellingen ---
NA DEZE LES
• Weten de leerlingen waar de rivier de Amstel loopt en waar de naam vandaan komt
• Weten de leerlingen wat het belang van de Amstel is voor hun eigen omgeving
• Kennen de leerlingen de belangrijke functie van de Amstel als transportroute
• Weten leerlingen vervoers- en transportmiddelen te benoemen en te onderscheiden van vroeger en nu
UITWERKING VAN DE LES
Inleiding ---
INTRODUCTIE
Leg uit aan de leerlingen dat ze het deze les over de Amstel gaan hebben. Weten de leerlingen wat de Amstel is? Weten de leerlingen waar deze rivier loopt?
Laat aan de hand van dia 1 zien waar de Amstel loopt en aan de hand van dia 2 waar de Amstel loopt in relatie tot hun eigen omgeving.
dia 1 dia 2
Vertel dat de kaart van dia 2 gemaakt is tussen 1555 en1560 door Dirck Jansz. Hoen. Leg uit waar het woord Amstel vandaan komt: Amstel: Aeme-stelle = Oudnederlands woord voor waterachtig gebied.
Jullie school staat in het gebied dat Amstelland heet, dit vroegere waterachtige gebied. De rivier speelde ver voor 1555 al een belangrijke rol in onze omgeving. Zo ontstond Ouderkerk aan de Amstel al rond 1100 aan de oever van de rivier. Tweehonderd jaar later ontstond er een stad waarvan de naam ook afkomstig is van rivier op de plek waar de rivier de zee in stroomde: weten jullie welke stad dat is? Amsterdam
Deze stad begon klein, maar rond 1200 gebeurde er iets waardoor Amsterdam later uitgroeide tot een van de grootste en belangrijkste steden van Nederland.
Bekijk de video: ‘Amsterdam die grote stad’
https://schooltv.nl/video/amsterdam-die-grote-stad-genoemd-naar-de-dam-in-de-amstel/
Vragen naar aanleiding van de video:
Wie is er wel eens in Amsterdam geweest?
Is die dam er nog steeds en waar dan?
Ja, de dam – midden in het centrum van Amsterdam – is de plek waar in 1200 de dam gebouwd werd.
Hadden ze die dam ook bij Ouderkerk aan de Amstel kunnen bouwen?
Nee, Amsterdam had het voordeel niet alleen aan de rivier lag, maar ook in verbinding stond met zee.
Het was een aanlegplaats voor grote zeeschepen én de kleinere schepen. Maar die kleinere schepen voeren nog wel langs Ouderkerk aan de Amstel.
Opdracht ---
Deel de werkbladen en potloden uit, geen gum!
Leg uit dat ze gaan schetsen: snelle tekeningen waarbij details niet belangrijk zijn. Het hoeven geen mooie tekeningen te worden, het gaat om het idee. Op het werkblad staan zes kaders, de bovenste drie zijn voor ‘vroeger’ en de onderste voor ‘nu’. Laat de leerlingen bedenken (niet uitspreken) hoe je vroeger van Amstelland naar Amsterdam zou kunnen reizen. Laat de leerlingen schetsen maken van de vervoer- en transportmiddelen in de bovenste drie kaders, het hoeven niet alleen schepen te zijn.
Per schets hebben ze 1 minuut de tijd, gebruik hiervoor de timer. Voor de onderste drie kaders bedenken ze hoe ze in deze tijd van Amstelland naar Amsterdam kan reizen. Gebruik hiervoor de onderste drie kaders, ook nu 1 minuut per schets.
Evaluatie ---
KLASSENGESPREK
Bespreek de schetsen van de leerlingen en bepaal van een aantal schetsen van vervoer- en transportmiddelen in welke tijd ze grofweg gebruikt werden, 17e of 19e eeuw bijvoorbeeld.
Vertel dat in de tijd waarin Amsterdam ontstond en uitgroeide tot een grote stad vervoer per boot het makkelijkst en meest comfortabel was. Dat daarom ook rivier de Amstel zo’n belangrijke functie had in de omgeving van Amstelland en Amsterdam: deze werd gebruikt om goederen of mensen te vervoeren van bijvoorbeeld Ouderkerk aan de Amstel naar Amsterdam en terug. Andere vervoer- en transportmiddelen uit die tijd waren: paard en paard en wagen en er werd ook erg veel gelopen. De fiets werd pas in de 19e eeuw uitgevonden. Laat ten slotte een paar oude schepen zien, dia 3 en 4.
dia 3
Kaag, platbodem (lading op het dek) is een binnenvaartschip dat echter ook op zee kan varen. Wordt nu nog steeds gebruikt, maar alleen voor pleziervaart. Als handels- transportschip tot in de 19e eeuw.
Dia 4 Trekschuit, ook een platbodem, werd vooral gebruikt voor personenvervoer, hierover meer in de volgende les.
VERVOER OVER DE AMSTEL – LES 2
L E S G R O E P 6 - L E E R L I J N E R F G O E D
Algemene informatie ---
• Groep: groep 6
• Tijdsduur: 60 minuten
• Type: onderzoeken
• Vakgebieden: erfgoed, beeldend, techniek
• Onderwerp(en): vervoer en transport, begraafplaats Beth Haim
• Begrippen: trekschuit, jaagpad, openbaar vervoer
• Kerndoelen PO: 54, 56, 48
•
Competenties SLO Leerplankader: (be-)geleid brononderzoek doen op een fysieke plek en/of door middel van foto's, verhalenverteller, objecten, ritueel;op een eenvoudig niveau historisch redeneren over verandering en continuïteit
Korte uitleg van de les ---
In deze les ontdekken de leerlingen wat een trekschuit is en maken er zelf een. Daarnaast leren ze wat er zoal vervoerd werd over de Amstel, komen ze meer te weten over begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk aan de Amstel en over begraafplaatsen in de 17e eeuw in het algemeen.
Benodigdheden ---
• Lesbrief
• Powerpointpresentatie (via de website)
Materiaal trekschuit
• 1 leeg melkpak (voor 2 schepen)
• Lege (lucifer)doosjes als kajuit, maar ze kunnen ook zelf een doosje vouwen
• Gekleurd papier om de trekschuit mee te versieren
• Satéprikker als mast
• Plakband
• Touw om schip aan te trekken
• Kurken als lading
• Eventueel speelgoedfiguurtjes om te vervoeren, niet te zwaar
• Grote bak met water, kan zowel binnen als buiten staan
Organisatie ---
• Lesbrief doorlezen
• Powerpointpresentatie klaarzetten
• Materiaal bouwen trekschuit klaarleggen
Doelstellingen ---
NA DEZE LES
• Weten de leerlingen wat een trekschuit is en wat de functie hiervan was
• Kunnen de leerlingen zich een voorstelling maken van vervoer op een trekschuit
• Weten ze meer over begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk aan de Amstel en over begraafplaatsen in de 17e eeuw in het algemeen
UITWERKING VAN DE LES
Inleiding ---
INTRODUCTIE
In de vorige les hebben we gezien dat de rivier de Amstel werd gebruikt om mensen en spullen te vervoeren. Een bijzonder vervoersmiddel van vroeger was de trekschuit.
Jullie zagen die al in de vorige les. (laat dia 4 nogmaals zien)
Laat aan de hand van de dia zien hoe het werkt:
Een trekschuit is een schip dat vanaf de wal wordt voortgetrokken door een paard of mens (de jager).
De schuit had een lijn die vastgemaakt was aan de mast waaraan het schip voortgetrokken werd.
Naast de rivier liep een jaagpad waarover de jagers en paarden konden lopen om het schip voort te trekken. In dorpen en steden aan de rivier loopt dat jaagpad er nog steeds. Loopt er een jaagpad bij jullie in de buurt?
dia 5 Jaagpad bij Uithoorn
Op scherpe hoeken en kruisingen van vaarten stonden rolpalen langs de rivier. Op plaatsen waar kanalen, vaarten en sloten een bocht maakten, stonden rolpalen. De lijn tussen de trekschuit en trekker werd bij het nemen van scherpe bochten om zo’n rolpaal gelegd. De schipper zorgde ervoor dat de boot zonder de kant te raken de bocht kon nemen. (Door met het roer tegen te sturen).
dia 6 Rolpalen
Op het schip was een kajuit waar passagiers konden zitten als het regende of koud was. Omdat de trekschuit niet afhankelijk was van de wind, zoals andere (zeil)schepen, was die betrouwbaar en had een vaste dienstregeling. Daardoor was reizen met de trekschuit een voorloper van ons openbaar vervoer: de schuit nam iedereen mee. Passagiers moesten natuurlijk wel betalen.
Buiten het vervoer van handel en passagiers werden de trekschuiten ook gebruikt voor het vervoeren van overleden mensen. Vanaf de 17e eeuw kwam het steeds vaker voor dat mensen buiten de stad de werden begraven. Daarvóór werden ze in en rond de kerk begraven maar door de groei van de steden was daar niet genoeg ruimte. Maar ook vanwege ziektes zoals de pest was het beter om begraafplaatsen buiten de stad aan te leggen. Een van de oudste begraafplaatsen in de buurt van Amsterdam is Beth Haim (1614) in Ouderkerk aan de Amstel. Dit is een Joodse
begraafplaats waar niet alleen mensen uit Ouderkerk werden begraven, maar vooral mensen uit Amsterdam. Dan werd de trekschuit gebruikt om de overledenen te vervoeren van Amsterdam naar Beth Haim.
dia 7 Beth Haim
Uitvoering ---
INSTRUCTIE
Deel de benodigde materialen voor het bouwen van en trekschuit uit, een melkpak voor twee leerlingen.
• Knip het melkpak doormidden, zo ontstaan er twee schepen.
• Beplak de buitenkant (niet de onderkant) met gekleurd papier en geef de trekschuit een andere kleur rand.
• Bedenk een naam voor jouw trekschuit en schrijf deze op het schip.
• Gebruik een kartonnen doosje of vouw het van gekleurd papier en teken er bijvoorbeeld ramen op.
Dit is de kajuit.
• Plak de satéprikker (mast) stevig tegen de kajuit voordat je het geheel vastmaakt op het schip.
• Bevestig het touw aan de mast.
• Als de schuiten af zijn, probeer ze dan uit in de grote bak met water.
• Breng de lading aan boord (kurken) en/of de speelgoedfiguurtjes.
Evaluatie ---
Bespreek de trekschuiten van de leerlingen, zijn ze tevreden over het resultaat?
Vinden ze het een handige manieren van reizen en/of vervoeren?
Hebben ze plekken herkend uit hun eigen omgeving?
In deze les werd gesproken over het vervoeren van handelswaar en passagiers. Voor de laatste les gaan we op excursie naar rivier de Amstel en gaan we kijken of de Amstel nog steeds een belangrijke transportroute is en wat er nog over is van vroeger. Ook gaan we turven, een gebruik dat is ontstaan in de 16e eeuw. Daar horen jullie dan meer over.
VERVOER OVER DE AMSTEL – LES 3
L E S G R O E P 6 - L E E R L I J N E R F G O E D
Algemene informatie ---
• Groep: groep 6
• Tijdsduur: 60 minuten
• Type: excursie
• Vakgebieden: erfgoed
• Onderwerp(en): rivier de Amstel, vroeger en nu
• Begrippen: turven, pleziervaart
• Kerndoelen PO: 54, 48
•
Competenties SLO Leerplankader: (be-)geleid brononderzoek doen op een fysieke plek en/of door middel van foto's, verhalenverteller, objecten, ritueelKorte uitleg van de les ---
Deze lesbrief is voor een excursie naar de Amstel en niet gebonden aan een specifieke plek. Het kan dus de plek zijn die voor u het makkelijkst bereikbaar is. Wel is het leuk als er iets is terug te zien van wat er in de vorige lessen is besproken, bijvoorbeeld het jaagpad. Er zijn meer excursie-
mogelijkheden, aan het eind van deze brief worden enkele suggesties gedaan.
In deze les bezoeken de leerlingen een plek aan de Amstel en gaan schepen turven. Ze leren over de geschiedenis van de turf en het belang van turf voor Amstelland. Ze kijken of er nog sporen van vroeger zijn te vinden en overleggen met elkaar, aan de hand van hun bevindingen bij het turven, of de Amstel nog steeds een belangrijke transportroute is of zou moeten zijn.
Benodigdheden ---
• Lesbrief
• Potloden en papier
• Print turfschip
Organisatie ---
• Lesbrief doorlezen
• Plek uitkiezen om naartoe te gaan
• Afbeelding turf en turfschip uitprinten
Doelstellingen ---
NA DEZE LES
• Zijn de leerlingen op de hoogte van het belang van turf voor de regio Amstelland
• Hebben ze onderzocht of de Amstel nog dezelfde functie heeft als in de 16e en 17e eeuw
• Hebben de leerlingen nagedacht over de voor- en nadelen van transport over water en naar de huidige tijd vertaald
UITWERKING VAN DE LES
Inleiding ---
INTRODUCTIE
Vertel dat de leerlingen vandaag gaan bekijken waar het in de vorige lessen over ging, de Amstel.
Vraag of ze er weleens komen of misschien zelfs gevaren hebben. Denken ze dat er nog evenveel schepen varen als vroeger. En wat voor schepen dan?
In de vorige les hebben jullie een trekschuit gemaakt, die schuiten werden vooral gebruikt om mensen te vervoeren. Maar er werd nog veel meer vervoerd, bijvoorbeeld turf. (Toon afbeelding turf.)
Leg uit: turf is gedroogd veen dat vroeger werd gebruikt om te stoken, bijvoorbeeld de kachel of het fornuis. Turf werd bijvoorbeeld vanuit Amstelveen vervoerd naar Amsterdam. (Laat afbeelding turfschip zien.)
Amstelland is veenlandschap, daar werd veel veen afgegraven en gedroogd. De stad Amstelveen is ontstaan vanuit een veenwerkersgehucht, een dorp waar vooral veenwerkers woonden.
(NB: voor groep 6 is er binnen de leerlijn erfgoed de les Turftrappen! Hierin wordt uitgebreid ingegaan op turfwinning, de ambacht turftrappen en de zichtbare sporen van de turfwinning in Amstelland) Wij gaan vandaag onderzoeken of de Amstel nog steeds gebruikt wordt om mensen of spullen te vervoeren. Dit gaan we doen door te turven!
Leg uit hoe turven werkt:
Je telt door streepjes te zetten, vier streepjes verticaal en het vijfde streepje dwars door de vorige vier. Hierdoor ontstaan groepjes van vijf, die later makkelijk geteld kunnen worden.
We noemen dit turven omdat de blokjes (van 5 streepjes) op turfblokken lijken
Uitvoering ---
• Begin met een korte wandeling en verwijs waar mogelijk naar sporen van vroeger. Kunnen de leerlingen zich voorstellen hoe het er hier vroeger uit zag? Was het er drukker of rustiger dan nu?
• Verdeel de klas in vier groepen en stel ze op langs de rivier. Ze gaan 10 tot 15 minuten schepen turven. Bij elk schip of elke boot die ze zien, overleggen ze met elkaar of het om handel- of personenvervoer gaat of om pleziervaart, bijvoorbeeld om te sporten of vakantie te vieren.
• En als ze klaar zijn met turven:
- Is het jammer dat er meer/minder over de Amstel wordt vervoerd?
- Wat zijn de voor- en nadelen van vervoer over water, denk daarbij aan snelheid, milieuvervuiling, lawaai etc.?
Evaluatie ---
• Bespreek na afloop klassikaal de bevindingen: welke schepen hebben we gezien? Wat voor schepen en wat werd er vervoerd?
• Bespreek ook de relevantie van het onderzoek (turven): is het representatief? (Het is een
momentopname, als je echt wil weten hoeveel schepen er langskomen dan zou je meer tijd moeten nemen om schepen te tellen.)
• Sluit ten slotte op school het lesprogramma af door de drie lessen nog even kort te evalueren.
Veel plezier!
