Het belang van vakdidactisch onderzoek voor een samenhangend onderwijsbeleid
W.de Vos
Vakgroep C h e m i e d i d a c t i e k R i j k s u n i v e r s i t e i t t e U t r e c h t
Summary
This article restates and discusses (a) some of the results presented by Welch elsewhere in this issue of T. D. 3 , and (b) some ideas put
forward by Verdonk in a report on elementary chemical education, delivered to a scientific advisory board of the Dutch government. It argues that the interests of student, teacher and society are best served by a research approach which recognizes mutual relationships between all aspects of teaching and learning.
I n l e i d i n g
Voor deze beschouwing over o n d e r w i j s b e l e i d en v a k d i d a c t i s c h onderzoek maak i k g e b r u i k van h e t e l d e r s i n d i t t i j d s c h r i f t a f g e d r u k t e a r t i k e l van Welch ( 1 9 8 6 ) . Dat l i j k t e n i g s z i n s merkwaardig omdat i n h e t a r t i k e l van Welch geen e n k e l e v e r w i j z i n g naar v a k d i d a c t i e k van welk vak dan ook voorkomt. Toch mag m i j n beschouwing m i s s c h i e n j u i s t om d i e reden a l s een a a n v u l l i n g erop worden beschouwd. Het i s n i e t m i j n b e d o e l i n g u i t s p r a k e n van Welch t e b e s t r i j d e n o f z i j n b e t o o g a l s g e h e e l t e w e e r l e g g e n . E e r d e r w i l i k p r o b e r e n een door Welch a a r z e l e n d g e f o r - muleerde c o n c l u s i e van een o n d e r s t e u n i n g en een u i t w e r k i n g t e voor- z i e n .
Het i s goed m o g e l i j k h e t a r t i k e l van Welch t e l e z e n en m i j n beschouwing o v e r t e s l a a n . Daar h e t a r t i k e l o o r s p r o n k e l i j k e l d e r s v e r s c h e n e n i s ('Welch, 1983) hebben t a l r i j k e l e z e r s geen andere keuze gehad. Voor w i e h e t omgekeerde mocht p r e f e r e r e n g e e f i k k o r t g e d e e l t e n u i t h e t a r t i k e l van Welch, v o o r z o v e r ze i n m i j n betoog een r o l s p e l e n , i n m i j n e i g e n woorden weer.
O v e r i g e n s vormde Welch ' a r t i k e l n i e t de a a n l e i d i n g om de beschou- wing h i e r o n d e r t e s c h r i j v e n . Het i d e e was a l o n t s t a a n en met e n k e l e c o l l e g a ' s b e s p r o k e n v o o r d a t h e t a r t i k e l van Welch i n de r e d a c t i e t e r s p r a k e kwam. Het r e d a c t i o n e l e b e s l u i t om d a t l a a t s t e a r t i k e l i n T.D.fi
te p l a a t s e n bood m i j g e l e g e n h e i d om de i n h o u d van m i j n beschouwing d u i d e l i j k e r weer t e geven.
Onderzoek en o n d e r w i j s b e l e i d De o o r s p r o n k e l i j k e a a n l e i d i n g voor h e t s c h r i j v e n e r v a n was de p u b l i c a t i e van een p r e - a d v i e s aan de W e t e n s c h a p p e l i j k e Raad van het R e g e r i n g s b e l e i d (W.R.R.) door P r o f . d r . A . H . V e r d o n k . D i t p r e - a d v i e s , dat b e t r e k k i n g h e e f t op het vak s c h e i k u n d e , i s v e r s c h e n e n a l s werkdocument b i j h e t W.R.R.-advies aan de r e g e r i n g (Verdonk en De Jong, 1986). De l e z e r h e e f t er r e c h t op t e weten dat i k aan de f o r m u l e r i n g van het p r e - a d v i e s heb meegewerkt en e r dus n i e t a l s een n e u t r a l e b u i t e n s t a a n - der o v e r z a l s c h r i j v e n . L a a t i k daarom maar meteen vermelden d a t de b e t e k e n i s van h e t p r e - a d v i e s naar m i j n mening v e e l v e r d e r gaat dan het s c h o o l v a k s c h e i k u n d e en d a t i k h e t ' v a k o v e r s t i j g e n d ' zou noemen, a l s dat een term was d i e geen m i s v e r s t a n d e n zou oproepen - maar d a a r o v e r v e r d e r o p .
M e t a - a n a l y s e
A l s een o n d e r w i j s k u n d i g e iemand i s d i e o n d e r w i j s k u n d e h e e f t ge- s t u d e e r d , ben i k geen o n d e r w i j s k u n d i g e . Wel noem i k m i j c h e m i e d i d a c - t i c u s - op grond van m i j n o p l e i d i n g i n de chemie, m i j n e r v a r i n g e n i n Het c h e m i e - o n d e r w i j s en h e t f e i t d a t i k m i j b e z i g houd met c h e m i e d i - d a c t i s c h o n d e r z o e k . Waar i k s o c i a l e w e t e n s c h a p p e r s z i c h met o n d e r w i j s z i e b e z i g h o u d e n ben i k v o o r a l onder de i n d r u k van de s t r e n g h e i d en p r e c i s i e waarmee z i j soms - n i e t a l t i j d - g e b r u i k maken van de t a a l a l s h e t k w a l i t a t i e f en van t a a l en wiskunde ( v o o r a l s t a t i s t i e k ) a l s h e t k w a n t i t a t i e f werk b e t r e f t .
Met methoden u i t de s o c i a l e wetenschappen wordt i n een g r o o t a a n t a l l a n d e n h e t o n d e r w i j s o n d e r z o c h t . Gaat h e t d a a r b i j om o n d e r w i j s i n (één of meer) natuurwetenschappen dan v i n d e n w i j o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n i n t i j d s c h r i f t e n a l s 'The European J o u r n a l o f S c i e n c e E d u c a t i o n " , 'The J o u r n a l o f R e s e a r c h i n S c i e n c e E d u c a t i o n " , enz. V e e l van d i e onderzoe- k i n g e n z i j n g e k o p p e l d aan o n d e r w i j s e x p e r i m e n t e n . I e d e r z i c h z e l f r e s - p e c t e r e n d e x p e r i m e n t l a a t onderzoek doen naar z i j n r e s u l t a t e n , z i j het dat z u l k onderzoek n i e t a l t i j d door o n a f h a n k e l i j k e o n d e r z o e k e r s maar d i k w i j l s door e i g e n mensen wordt u i t g e v o e r d , met h e t r i s i c o dat de o n d e r z o e k e r z i c h t o t t a a k s t e l t h e t s u c c e s van h e t e x p e r i m e n t aan te tonen, hetgeen m e e s t a l l u k t . Ook komt h e t voor dat een z i c h z e l f r e s - p e c t e r e n d e o n d e r z o e k e r een o n d e r w i j s e x p e r i m e n t op touw z e t om z i j n onderzoek de zo n o o d z a k e l i j k e m a a t s c h a p p e l i j k e r e l e v a n t i e t e v e r l e n e n .
Wanneer o v e r een b e p a a l d onderwerp een a a n t a l min o f meer l o s van e l k a a r s t a a n d e o n d e r z o e k i n g e n i s v e r r i c h t worden de r e s u l t a t e n vaak door iemand v e r z a m e l d en g e a n a l i s e e r d . Gebeurt d a t op een z o r g v u l d i g e en s y s t e m a t i s c h e w i j z e , dan heet h e t k a r w e i o f h e t r e s u l t a a t een meta- a n a l y s e . Een m e t a - a n a l y s e kan b i j v o o r b e e l d b e t r e k k i n g hebben op een t i e n t a l o n d e r z o e k i n g e n naar h e t verband t u s s e n d o c e e r s t i j l van de l e r a a r o f l e r a r e s en b e l a n g s t e l l i n g van de l e e r l i n g e n voor het vak.
Een m o e i l i j k h e i d v o o r de m e t a - a n a l i s t i s dat de v e r s c h i l l e n d e onder- z o e k e r s n i e t a l l e e n met v e r s c h i l l e n d e l e e f t i j d s g r o e p e n j vakken en
188 s c h o o l t y p e n hebben gewerkt maar ook m e e s t a l hun v a r i a b e l e n v e r s c h i l - l e n d hebben g e d e f i n i e e r d en v e r s c h i l l e n d e m e e t p r o c e d u r e s h a n t e r e n . Toch z i j n e r b l i j k b a a r methoden d i e , a l s de v e r s c h i l l e n n i e t a l te g r o o t z i j n , een r e d e l i j k e m e t a - a n a l y s e m o g e l i j k maken.
Het a r t i k e l van Welch h e e f t h e t k a r a k t e r van een meta-meta-analyse.
Dat w i l zeggen d a t h i j een a a n t a l m e t a - a n a l y s e s h e e f t v e r z a m e l d en g e a n a l i s e e r d . D o e l daarvan was v a s t t e s t e l l e n op welke g e b i e d e n het meest z i n v o l v e r d e r onderzoek zou kunnen worden gedaan. Van het z e e r o m v a n g r i j k e k a r w e i b e s c h r i j f t Welch i n z i j n a r t i k e l d a t g e d e e l t e * dat h i j r e l e v a n t a c h t voor de l e r a r e n o p l e i d i n g . E l d e r s (Welch, 1985) h e e f t h i j een v o l l e d i g e r v e r s l a g g e p u b l i c e e r d .
A l l e o n d e r z o e k i n g e n waarop de a n a l y s e van Welch b e t r e k k i n g h e e f t , v o l d o e n aan h e t z e l f d e schema: e r i s s p r a k e van een v a r i a b e l e d i e m i n s t e n s twee waarden kan aannemen (een o n d e r d e e l van de l e r a r e n o p l e i - d i n g dat a l o f n i e t gegeven wordt; a a n t a l j a r e n o n d e r w i j s e r v a r i n g van de d o c e n t ; werkvorm) en een e f f e c t daarvan i n de vorm van een gemeten p r e s t a t i e van de docent o f d i e n s l e e r l i n g e n . Het meten van de l e e r l i n - g e n p r e s t a t i e z a l wel i n de vorm van een t o e t s gebeuren, w a a r b i j i k g e n e i g d ben me a f t e v r a g e n o f zo'n t o e t s wel a l l e , o f z e l f s maar de meest w e z e n l i j k e a s p e c t e n van h e t g e l e e r d e kan vangen. Het e f f e c t wordt t e n s l o t t e u i t g e d r u k t a l s f r a c t i e van de s t a n d a a r d d e v i a t i e . ; deze
f r a c t i e heet ' e f f e c t s i z e " .
In een m e t a - a n a l y s e wordt overheen a a n t a l o n d e r z o e k i n g e n , d i e qua keuze van v a r i a b e l e en van e f f e c t m e e t p r o c e d u r e v e r g e l i j k b a a r z i j n , een
'mean e f f e c t s i z e " b e p a a l d , en wel door de e f f e c t s i z e s t e m i d d e l e n . Op z i j n b e u r t b i e d t Welch weer een gemiddelde van een a a n t a l 'mean e f f e c t s i z e s " d i e a l l e b e t r e k k i n g hebben op groepen v a r i a b e l e n i n de o p l e i d i n g van l e r a r e n . A l dat gemiddel v e r b a a s t m i j een b e e t j e . A l s we e r v a n u i t g a a n d a t zo n i e t de m e t a - a n a l i s t dan t o c h z i j n o p d r a c h t g e v e r geïnteresseerd i s i n m o g e l i j k e v e r b e t e r i n g e n i n h e t o n d e r w i j s , b i j - v o o r b e e l d i n de l e r a r e n o p l e i d i n g , dan i s een g e m i d d e l d r e s u l t a a t van een a a n t a l o n d e r z o e k i n g e n een zwakke b a s i s voor c o n c l u s i e s daarom- t r e n t . Een gemiddelde g e e f t immers w e i n i g i n f o r m a t i e o v e r a f z o n d e r - l i j k e s u c c e s s e n en m i s l u k k i n g e n . Wanneer e r honderd o n d e r z o e k i n g e n worden gedaan naar m o g e l i j k e g e n e e s w i j z e n voor een b e p a a l d e z i e k t e , z i j n w i j ook n i e t z o z e e r geïnteresseerd i n h e t gemiddelde r e s u l t a a t maar v o o r a l i n de meest s u c c e s v o l l e g e n e e s w i j z e n .
Ik v r a a g me dan ook a f o f door d a t m i d d e l e n het k i n d n i e t met het badwater wordt weggegooid. A l s Welch c o n c l u d e e r t d a t ' t r a i n i n g i n s c i e n c e " (van de d o c e n t ) b l i j k e n s h e t gemiddelde van 2 a o n d e r z o e k i n g e n maar w e i n i g i n v l o e d h e e f t op de p r e s t a t i e s van l e e r l i n g e n , l a a t h i j i n het midden welke s c i e n c e e r p r e c i e s aan de t o e k o m s t i g e docent onderwe- zen i s en op welke w i j z e . Toch kan daarvan m i s s c h i e n afhangen o f d i e docent k e n n i s maakt met fundamentele n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k e problemen en b i j v o o r b e e l d nadenkt o v e r h e t d a a r b i j behorende t a a l g e b r u i k o f dat
Onderzoek en o n d e r w i j s b e l e i d h i j z i c h v i a s t e e d s v e r d e r g a a n d e s p e c i a l i s a t i e i n denken en s p r e k e n e f f e c t i e f i s o l e e r t van z i j n l e e r l i n g e n . Het e f f e c t mag dan g e m i d d e l d k l e i n z i j n ' c o n t r a r y t o the b e l i e f s h e l d by many s c i e n t i s t s and s c i e n c e e d u c a t o r s t h a t s c i e n c e knowledge i s h i g h l y r e l a t e d to e f f e c t i v e t e a c h i n g ' , e r i s n i e t t e m i n wel d e g e l i j k r u i m t e voor z i n v o l v e r d e r onderzoek naar zo'n v e r b a n d . Waar Welch s t o p t , n.1. z o d r a de inhoud van het o n d e r w i j s een r o l gaat s p e l e n , daar b e g i n t de v a k d i d a c - t i e k .
5amenhang
Het wordt nu t i j d om een verband t e l e g g e n t u s s e n het a r t i k e l van Welch en de e i g e n l i j k e a a n l e i d i n g t o t m i j n b e s c h o u w i n g , n.1. het p r e - a d v i e s voor het vak s c h e i k u n d e aan de W.R.R. Om dat verband z i c h t - baar t e maken moet i k een algemeen kenmerk s i g n a l e r e n van de o n d e r z o e - k i n g e n waarop h e t a r t i k e l van Welch b e t r e k k i n g h e e f t . Dat kenmerk i s dat s t e e d s het e f f e c t wordt o n d e r z o c h t van het w i j z i g e n van één v a r i a - b e l e . I s d i e v a r i a b e l e éénmaal gekozen dan worden v e r v o l g e n s a l l e andere v a r i a b e l e n z o v e e l m o g e l i j k c o n s t a n t gehouden. W i l l e n w i j b i j - v o o r b e e l d h e t e f f e c t van het g e b r u i k van a u d i o v i s u e l e m i d d e l e n (AVM) i n het o n d e r w i j s b e p a l e n , dan z o r g e n w i j voor een e x p e r i m e n t e e r g r o e p en een c o n t r o l e g r o e p d i e o n d e r l i n g zo w e i n i g m o g e l i j k v e r s c h i l l e n wat b e t r e f t v o o r a f g a a n d e p r e s t a t i e s , k l a s s e g r o o t t e , l e e f t i j d , e.d. Wij b e h a n d e l e n d e z e l f d e onderwerpen en doen d a t , a f g e z i e n van AVM, op d e z e l f d e w i j z e . Ook geven w i j b e i d e groepen na a f l o o p d e z e l f d e t o e t s . A l s e r dan een s i g n i f i c a n t v e r s c h i l b l i j k t t e b e s t a a n , kunnen w i j dat met een g e r u s t geweten aan het g e b r u i k van AVM t o e s c h r i j v e n .
Het i s op z i c h een z i n d e l i j k e onderzoeksmethode d i e ook i n de na- tuurwetenschappen met s u c c e s en met g r o t e v a n z e l f s p r e k e n d h e i d wordt g e h a n t e e r d . Ze l e i d t t o t k e n n i s van een g r o o t a a n t a l r e l a t i e s t u s s e n a l l e r l e i f a c t o r e n d i e i n het o n d e r w i j s een r o l s p e l e n . Ze b i e d t de o v e r h e i d , d i e v e e l van h e t onderzoek f i n a n c i e r t , een m o g e l i j k h e i d om t e n a a n z i e n van i e d e r e o n d e r z o c h t e r e l a t i e b e l e i d s b e s l i s s i n g e n te nemen. B l i j k t u i t onderzoek dat AVM b e t e r e t o e t s r e s u l t a t e n o p l e v e r t ? Dan z a l de o v e r h e i d i n haar b e l e i d met een v e r w i j z i n g naar dat onder- zoek de o n t w i k k e l i n g en h e t g e b r u i k van AVM i n h e t o n d e r w i j s kunnen b e v o r d e r e n . ( I k z i e even a f van het probleem van de g e n e r a l i s e e r b a a r - h e i d . A l s onderzoek a a n t o o n t dat Amsterdamse l e e r l i n g e n van de hoogste k l a s van de b a s i s s c h o o l voor g e s c h i e d e n i s met een b e p a a l d AVM-pakket i n 1975 b e t e r e t o e t s r e s u l t a t e n s c o o r d e n dan zonder dat p a k k e t , moet de o v e r h e i d dan ook b i j v o o r b e e l d voor s c h e i k u n d e - o n d e r i j s i n 4 havo i n de j a r e n t a c h t i g de o n t w i k k e l i n g en t o e p a s s i n g van AVM b e v o r d e r e n ? ) . Maar - en daar l i g t de k e r n van het b e t o o g van Verdonk i n z i j n p r e - a d v i e s - een d e r g e l i j k b e l e i d z a l , z e k e r g e z i e n v a n u i t de m i c r o - s i t u a t i e van het o n d e r w i j s , geen samenhang v e r t o n e n . En, a l d u s Verdonk, een onder- w i j s b e l e i d van de o v e r h e i d kan t e g e n o v e r l e e r l i n g e n , d o c e n t e n , ouders
en m a a t s c h a p p i j a l l e e n worden v e r a n t w o o r d wanneer h e t , v a n u i t de m i c r o - s i t u a t i e g e z i e n , wel samenhang v e r t o o n t .
L a t e n we nog even k i j k e n naar het v o o r b e e l d van de AVM. L a t e n we aannemen dat het n i e t zomaar een a a r d i g e d i a s e r i e . o f v i d e o b a n d b e t r e f t maar een w e r k e l i j k d o o r d a c h t w e r k s t u k b e d o e l d voor d i t onderwerp en voor deze l e e r l i n g e n en gemaakt met e n i g i n z i c h t i n hun l e e r m o g e l i j k - heden en - m o e i l i j k h e d e n . Dan z a l de maker z i c h hebben g e r e a l i s e e r d dat het l e e r p r o c e s van de l e e r l i n g e n onder i n v l o e d van z i j n maaksel anders z a l v e r l o p e n dan dat van de c o n t r o l e g r o e p . Ze z u l l e n n i e t a l l e e n ( h o p e l i j k ) meer l e r e n , maar z i j z u l l e n ook op een andere wijze l e r e n en met een ander resultaat. A l s de maker van de b e e l d b a n d z i j n taak s e r i e u s o p v a t , z a l h i j de docent w i l l e n i n s t r u e r e n over het j u i s t e g e b r u i k van de band: wat de docent v o o r a f moet v e r t e l l e n en wat v o o r a l n i e t , en welke v r a g e n h i j na a f l o o p moet s t e l l e n . H i j z a l ook i n z a g e i n het g e b r u i k t e s c h o o l b o e k w i l l e n hebben en o n g e t w i j f e l d w i j z i g i n g e n i n de t e k s t van de b e t r e f f e n d e p a r a g r a f e n v o o r s t e l l e n , om t e b e r e i k e n dat t e k s t en band e l k a a r o n d e r s t e u n e n i n hun r o l b i j het l e e r p r o c e s . H i j z a l de i n r i c h t i n g van het l o k a a l w i l l e n v e r a n d e r e n omdat e r een ander c o m m u n i c a t i e p r o c e s v e r l o o p t . En de docent z a l z i c h op z i j n b e u r t r e a l i s e r e n dat z i j n l e e r l i n g e n anders l e r e n dan de c o n t r o l e g r o e p en daarom r e c h t hebben op andere t o e t s v r a g e n . Van een v e r g e l i j k e n d onder- zoek naar de i n v l o e d van AVM op t o e t s r e s u l t a t e n komt dus n i e t s t e - r e c h t , maar het e x p e r i m e n t h e e f t wel samenhangen l a t e n z i e n van AVM met andere o n d e r w i j s m i d d e l e n (boek; a c t i v i t e i t e n van de d o c e n t ) , met l e r a r e n o p l e i d i n g ( h i e r : n a s c h o l i n g ) , met v o o r z i e n i n g e n ( l o k a a l i n r i c h - t i n g ) , met t o e t s i n g en l e e r p l a n (ander l e e r r e s u l t a a t ) . A l s de maker van de band e r g v e e l h a r t (en t i j d ! ) voor de zaak h e e f t , z a l h i j ook nog b i j het o n d e r w i j s i n de k l a s aanwezig z i j n en op grond van wat h i j d a a r b i j z i e t en h o o r t w a a r s c h i j n l i j k een tweede b e t e r e v e r s i e van de v i d e o b a n d kunnen maken. Er i s dan ook samenhang z i c h t b a a r geworden met o n d e r w i j s o n t w i k k e l i n g en met een l e e r p r o c e s op het g e b i e d van d i d a c - t i e k van m i s s c h i e n wel docent en f i l m m a k e r b e i d e n .
En het onderzoek? Het onderzoek z a l g e r i c h t moeten z i j n op een b e s c h r i j v i n g van a l deze samenhangen i n p l a a t s van het e f f e c t van
i e d e r e v a r i a b e l e a f z o n d e r l i j k t e w i l l e n meten. Het z a l moeten p r o b e r e n het o n d e r w i j s - en l e e r p r o c e s (en n i e t a l l e e n het l e e r r e s u l t a a t ! ) zoda- n i g t e b e s c h r i j v e n dat d i e b e s c h r i j v i n g c r i t e r i a kan b i e d e n voor de i n r i c h t i n g van het o n d e r w i j s . B i j d i e i n r i c h t i n g s t a a n i n p r i n c i p e a l l e a s p e c t e n van het o n d e r w i j s t e r d i s c u s s i e en het i s j u i s t de samenhang t u s s e n a l d i e a s p e c t e n d i e v e r a n t w o o r d moet worden.
Twee b e l a n g r i j k e zaken d i e d a a r b i j een r o l s p e l e n , w i l i k nu meteen vermelden. De e e r s t e i s de o n d e r w i j s v i s i e van de o n d e r z o e k e r . Die v i s i e h e e f t i n i e d e r g e v a l b e t r e k k i n g op de l e e r l i n g , de d o c e n t , de m a a t s c h a p p i j en op de i n h o u d van het o n d e r w i j s . M i j n s i n z i e n s d i e n t de o n d e r z o e k e r , v o o r z o v e r h i j d a a r t o e i n s t a a t i s en v o o r z o v e r het van
Onderzoek en o n d e r w i j s b e l e i d b e l a n g i s , d i e v i s i e t e vermelden a l s h i j o v e r z i j n onderzoek p u b l i c e e r t .
De tweede b e l a n g r i j k e zaak i s de i n h o u d van wat er onderwezen wordt. Het AVM-voorbeeld l a a t d a t z i e n : de f i l m m a k e r kan n o o i t een goed p r o d u c t maken a l s h i j z i c h n i e t g r o n d i g v e r d i e p t i n het onderwerp waarover de f i l m g a a t . H i j moet de t e l e r e n b e g r i p p e n ook z e l f g r o n d i g beheersen o f ze z i c h e i g e n maken (d.w.z. h e t vak l e r e n ) , maar er b o v e n d i e n weer a f s t a n d van l e r e n nemen om a l t e r n a t i e v e n en m i s v e r s t a n d e n t e l e r e n kennen (d.w.z. v a k d i d a c t i e k l e r e n ) . Wordt h i j b e t r o k k e n b i j onderzoek dan z a l h i j , o.a. door naar l e e r l i n g e n en docenten t e l u i s t e r e n , z i j n i n z i c h t i n h e t onderwerp v e r d e r kunnen o n t w i k k e l e n en d a a r d o o r w e l l i c h t e e n n i e u w e v e r s i e v a n z i j n f i l m kunnen maken d i e b e t e r v e r a n t w o o r d kan worden dan de v o r i g e .
Op het b e l a n g van de i n h o u d van het o n d e r w i j s ben i k v o o r a l gewezen door een G r o n i n g s e c o l l e g a ( V e g t i n g , 1975 en l a t e r ) : o n d e r w i j s i s a l t i j d o n d e r w i j s in iets. Erkenning van de inhoud a l s een b e l a n g r i j k element i n de t o t a l e samenhang b e t e k e n t meteen d a t de m o g e l i j k h e d e n t o t g e n e r a l i s a t i e van u i t s p r a k e n s t e r k b e p e r k t worden. Daar l i g t ook ' m i j n e e r d e r g e s i g n a l e e r d e bezwaar tegen de term ' v a k o v e r s t i j g e n d " d i e s u g g e r e e r t d a t e r een hoger n i v e a u van w a a r h e i d b e r e i k t w o r d t , t e r w i j l e r i n f e i t e j u i s t een s t e r k e v e r a r m i n g o p t r e e d t . 'Vaknegerend" zou i n
sv e l e g e v a l l e n een b e t e r e term z i j n , maar i k w i l voor de meeste g e v a l - l e n genoegen nemen met ' v a k o v e r s c h r i j d e n d " , ook a l b e t e k e n t d a t i n wezen i e t s a n d e r s . Ik kom daar s t r a k s opnieuw op t e r u g . O v e r i g e n s meen i k d a t ook g e n e r a l i s a t i e b i n n e n een vak nog g r o t e problemen kan o p l e - v e r e n .
Gebrek aan samenhang
Of w i j onderzoek d a t p r o b e e r t de samenhang t e b e s c h r i j v e n i n de v e r - s c h i l l e n d e a s p e c t e n van h e t l e r e n en het o n d e r w i j z e n w e l o f n i e t o n d e r w i j s k u n d i g moeten noemen l a a t i k i n het midden. Wel noem i k het v a a k d i d a c t i s c h onderzoek. Het i s d i t t y p e onderzoek d a t Verdonk i n z i j n p r e - a d v i e s aan de W.R.R. b e p l e i t en door de a r g u m e n t a t i e d i e h i j e r v o o r a a n d r a a g t o v e r s c h r i j d t z i j n p l e i d o o i de g r e n z e n van het vak s c h e i k u n d e .
Doordat v a k d i d a c t i s c h onderzoek i n de h i e r b e d o e l d e z i n nog s t e e d s op t e b e p e r k t e s c h a a l p l a a t s v i n d t kan de o v e r h e i d i n haar b e l e i d nog geen op onderzoek gebaseerde samenhang aanbrengen. D i t gebrek aan samenhang i n het o n d e r w i j s b e l e i d b l i j k t b i j v o o r b e e l d u i t de s t r u c t u u r van het b e l e i d s a p p a r a a t : t o e t s o n t w i k k e l i n g , l e e r p l a n o n t w i k k e l i n g , l e r a r e n o p l e i d i n g en n a s c h o l i n g z i j n i n a f z o n d e r l i j k e i n s t i t u t e n onder- g e b r a c h t d i e e l k hun e i g e n b e l e i d b e p a l e n en hun e i g e n bevoegdheden en t a k e n bewaken. Geheel l o s van d i t c a l e i d o s c o p i s c h g e h e e l s t a a n de o n t w i k k e l i n g van o n d e r w i j s m a t e r i a a l d i e i n handen i s van a u t e u r s en u i t g e v e r s en ook het o v e r h e i d s b e l e i d t e n a a n z i e n van zaken a l s r e c h t s -
De Vos
p o s i t i e s van d o c e n t e n , medezeggenschap, o n d e r w i j s aan minderheden e.d.
Ook l a n g s de t i j d a s i s e r g e e n s a m e n h a n g : na de i n v o e r i n g van de mammoetwet h e e f t een r e e k s m i n i s t e r s en s t a a t s s e c r e t a r i s s e n s t e e d s weer nieuwe i n g r i j p e n d e o n d e r w i j s h e r v o r m i n g e n aangekondigd d i e m e e s t a l neerkomen op h e r i n d e l i n g van groepen l e e r l i n g e n , h e r i n d e l i n g van l e e r - s t o f en de i n v o e r i n g van nieuwe namen. Voor de c o n c r e t e m i c r o s i t u a t i e waar de k l a s en de docent w o r s t e l e n met een brok g r a m m a t i c a o f een pH- b e r e k e n i n g van z u r e r e g e n h e e f t d i t w e l o n z e k e r h e i d maar n a u w e l i j k s h u l p o p g e l e v e r d .
Wanneer geen i n z i c h t b e s t a a t i n de c o n c r e t e m i c r o s i t u a t i e met z i j n samenhang t u s s e n d o c e n t , l e e r l i n g en onderwerp r i c h t het b e s t u u r z i c h v o o r a l op de o p l o s s i n g van de e i g e n , b e s t u u r l i j k e problemen. Be- s t u u r d e r s hebben, v o o r a l i n de p l a n n i n g s f a s e van hun b e l e i d , b e l a n g b i j o v e r z i c h t e l i j k h e i d . D a a r b i j z i t t e n het e i g e n k a r a k t e r van de v e r s c h i l l e n d e vakken en de e i g e n a a r d i g h e d e n van a l l e r l e i onderwerpen soms i n de weg. B i j de p l a n n e n voor het Nieuwe Lyceum i s daarom a l v o o r g e s t e l d om i n p l a a t s van de h u i d i g e i n g e w i k k e l d e l e s s e n t a b e l l e n maar gewoon i e d e r vak d r i e uur per week t e geven. B i j de h u i d i g e mode van o n d e r w i j s m o d u l e s wordt het o n d e r w i j s voor i e d e r vak v e r d e e l d i n s t a n d a a r d b r o k k e n van een a a n t a l l e s s e n . In b e i d e g e v a l l e n moet de i n h o u d van het o n d e r w i j s en de w i j z e van l e s g e v e n z i c h aanpassen aan een s t r u c t u u r d i e n i e t ten behoeve van het o n d e r w i j s - en l e e r p r o c e s maar t e n behoeve van de b e s t u u r d e r i s geschapen. De i n v o e r i n g van g e d e t a i l l e e r d e c o r r e c t i e v o o r s c h r i f t e n b i j examens, b i j v o o r b e e l d voor v.w.o.-scheikunde; s c h e p t ook daar' een mono-cultuur d i e n i e t gebaseerd i s op i n z i c h t i n de w i j z e waarop het vak i s onderwezen en g e l e e r d maar op de o v e r z i c h t e l i j k h e i d van g e c e n t r a l i s e e r d en d a a r d o o r s c h i j n b a a r r e c h t v a a r d i g n a t t e v i n g e r w e r k .
V a k d i d a c t i s c h onderzoek
Verdonk s c h e t s t i n z i j n p r e - a d v i e s een a m b i t i e u s v a k d i d a c t i s c h onder-
zoeksprogramma dat moet l e i d e n t o t wat h i j noemt een didactische structuur, e e r s t voor a f z o n d e r l i j k e d e e l g e b i e d e n en l a t e r voor een vak a l s g e h e e l . D i e d i d a c t i s c h e s t r u c t u u r moet i n de p l a a t s komen van de v a k s t r u c t u u r d i e nu nog vaak b e p a l e n d i s voor b e s l i s s i n g e n over de i n r i c h t i n g van het o n d e r w i j s i n een vak. Het f a l e n van de v a k s t r u c t u u r a l s l e i d r a a d voor s c h e i k u n d e - o n d e r w i j s b l i j k t u i t de k l o o f t u s s e n s c h o o l c h e m i e en 'levende' chemie en u i t de m e e s t a l v e r g e e f s e pogingen om deze k l o o f t e o v e r b r u g g e n door onderwerpen u i t de hedendaagse chemie (quantummechanica, thermodynamica, b i o c h e m i e ) v e r e e n v o u d i g d of e x e m p l a r i s c h i n s c h o o l t e b e h a n d e l e n . ( V e r g e e f s omdat ze s l e c h t s t o t n a p r a t e n l e i d e n ) . De o n v e r m i j d e l i j k h e i d van het f a l e n b l i j k t z o d r a er o n d e r s c h e i d gemaakt wordt t u s s e n een s t r u c t u u r d i e de chemicus t e r u g b l i k k e n d i n z i j n vak kan herkennen en een s t r u c t u u r van een p r o c e s van c h e m i e - l e r e n en - o n d e r w i j z e n . De e e r s t e , de v a k s t r u c t u u r ,
193 Onderzoek en o n d e r w i j s b e l e i d b e g i n t v o o r s o m m i g e c h e m i c i m i s s c h i e n met h e t w a t e r s t o f a t o o m en de e e n v o u d i g s t e c h e m i s c h e b i n d i n g e n met v e r d e r o p , a f h a n k e l i j k v a n de s p e c i a l i s a t i e , h e t p e r i o d i e k s y s t e e m , de e l e k t r o n e n o v e r g a n g o f de k o o l s t o f k e t e n . M a a r i n h e t l e e r p r o c e s v a n de l e e r l i n g k a n h e t w a t e r - s t o f a t o o m n i e t v o o r o p s t a a n . A l s e e r s t e k e n n i s m a k i n g met c h e m i e d i e n e n vaak p r o c e s s e n d i e v a n u i t de v a k s t r u c t u u r a l s z e e r g e c o m p l i c e e r d worden b e s c h o u w d , z o a l s h e t b a k k e n v a n een e i o f h e t r o e s t e n van i j z e r . Opdracht van c h e m i e d i d a c t i e k i s om voor h e t l e r e n en o n d e r w i j - zen van chemie een w e t e n s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d e d i d a c t i s c h e s t r u c t u u r te ontwerpen.
Een d e r g e l i j k e s t r u c t u u r k a n dan c r i t e r i a l e v e r e n v o o r de k e u z e , v o l g o r d e en b e h a n d e l i n g s w i j z e van o n d e r w e r p e n , v o o r de o n t w i k k e l i n g van o n d e r w i j s m a t e r i a a l (dat dan ook l e e r m a t e r i a a l kan z i j n ) en voor de o p l e i d i n g en n a s c h o l i n g van d o c e n t e n . V o o r a l d a t l a a t s t e z a l b e h a l v e een d i d a c t i s c h e s t r u c t u u r v o o r c h e m i e - l e r e n ook een d i d a c t i s c h e s t r u c t u u r v o o r c h e m i e d i d a c t i e k - l e r e n v e r e i s e n . Ook daarop z a l v a k d i - d a c t i s c h onderzoek z i c h dus moeten r i c h t e n .
Wat de o n t w i k k e l i n g van t o e t s e n en examens voor s c h e i k u n d e b e t r e f t i s c h e m i e d i d a c t i s c h onderzoek van b e l a n g omdat een op onderzoek geba- s e e r d e b e s c h r i j v i n g van h e t l e e r p r o c e s ook i n z i c h t z a l geven i n l e e r - m o e i l i j k h e d e n en l e e r m o g e l i j k h e d e n van de l e e r l i n g e n . Daardoor wordt h e t b e g r i p n i v e a u , i n samenhang met een onderwerp en een b e h a n d e l i n g s - w i j z e van dat onderwerp, o p e r a t i o n e e l b i j h e t ontwerpen van v r a g e n en b i j h e t b e o o r d e l e n v a n a n t w o o r d e n . I n de h u i d i g e s i t u a t i e k a n een examenprogramma w e l o n d e r w e r p e n u i t de c h e m i e v e r m e l d e n maar g e e n i n f o r m a t i e v e r s c h a f f e n o v e r h e t n i v e a u waarop d a a r o v e r vragen g e s t e l d z u l l e n w o r d e n . D i t b l i j k t b i j v o o r b e e l d u i t een f o r m u l e r i n g a l s 'De k a n d i d a a t móet de v e r m o e d e l i j k e a a n w e z i g h e i d van p o s i t i e v e en nega- t i e v e i o n e n kunnen nagaan, onder andere met b e h u l p van een o p l o s b a a r - h e i d s t a b e l v a n z o u t e n i n w a t e r " i n h e t e x a m e n p r o g r a m m a s c h e i k u n d e v.w.o. ( G i n j a a r - M a a s , 1 9 8 4 ) . Een d e r g e l i j k e f o r m u l e r i n g l a a t z o w e l z e e r e e n v o u d i g e a l s u i t e r s t g e c o m p l i c e e r d e v r a g e n t o e en i n de p r a k - t i j k m o e t e n d o c e n t en k a n d i d a a t ( e n dus ook de o p s t e l l e r s v a n de vragen!) z i c h l a t e n l e i d e n d o o r v o r m en i n h o u d v a n v o o r b i j e e x a m e n s . Z o l a n g i n z i c h t i n h e t p r o c e s van c h e m i e - l e r e n o n t b r e e k t kan een b e l e i d met b e t r e k k i n g t o t l e e r p l a n n e n , examenprogramma's en f e i t e l i j k e e x a m i - n e r i n g g e e n o n d e r l i n g e s a m e n h a n g v e r t o n e n en g e e n d e e l u i t m a k e n van een o n d e r w i j s b e l e i d i n r u i m e r e z i n .
V a k o v e r s c h r i j d e n d
Door samenhang i n a l l e a s p e c t e n van onderzoek en van b e l e i d t e n be- hoeve van o n d e r w i j s een zo c e n t r a l e p l a a t s t e geven dwingt Verdonk de v a k d i d a c t i e k o v e r de g r e n z e n van h e t e i g e n s c h o o l v a k t e k i j k e n .
V a k d i d a c t i c i z u l l e n ook de samenhang t u s s e n de vakken moeten o n d e r z o e - ken. Momenteel hebben e i g e n l i j k a l l e e n de l e e r l i n g e n e r v a r i n g met de
De Vos
inhoud van een g r o o t a a n t a l vakken en worden a l l e problemen met be- t r e k k i n g t o t de samenhang t u s s e n deze vakken op hen a f g e w e n t e l d . S y s t e e m s c h e i d i n g i s dan de r e d d i n g s b o e i d i e t e pas en t e onpas door de s c h o o l wordt a a n g e r e i k t : t e r w i j l i n de b r u g k l a s de a a r d r i j k s k u n d e l e - r a a r de i n v l o e d van de industriële r e v o l u t i e op de g r o e i van s t e d e n a l s London en P a r i j s b e h a n d e l t , i s de g e s c h i e d e n i s l e r a a r nog v o l o p b e z i g met de Romeinen. Het vak d a t de motor van de industriële r e v o - l u t i e , n.1. de stoommachine z a l behandelen wordt nog h e l e m a a l n i e t gegeven i n deze k l a s .
Het vak wiskunde i n t r o d u c e e r t i n de b r u g k l a s n e g a t i e v e g e t a l l e n . In een van de s c h o o l b o e k e n (Moderne Wiskunde, d e e l I , 4e e d i t i e ) wordt d a a r t o e een heks geïntroduceerd d i e een g e h e i m z i n n i g b r o u w s e l i n een g r o t e p o t b e r e i d t . Om de temperatuur van h e t b r o u w s e l t e kunnen rege- l e n b e s c h i k t de heks over koude- en w a r m t e b l o k j e s . I e d e r e keer a l s z i j een k o u d e b l o k j e i n de p o t w e r p t , d a a l t de t e m p e r a t u u r van h e t b r o u w s e l één g r a a d en a l s ze een w a r m t e b l o k j e i n w e r p t s t i j g t de temperatuur een g r a a d . En de heks zou geen heks z i j n a l s ze n i e t i n s t a a t was om b o v e n d i e n van b e i d e s o o r t e n b l o k j e s w i l l e k e u r i g e a a n t a l l e n u i t de p o t t e nemen, met h e t t e g e n g e s t e l d e e f f e c t op de t e m p e r a t u u r . Het b l i j k t dan d a t h e t toevoegen van d r i e w a r m t e b l o k j e s h e t z e l f d e r e s u l t a a t h e e f t a l s h e t wegnemen vaan d r i e k o u d e b l o k j e s .
Het i s n a t u u r l i j k goed m o g e l i j k d a t de l e e r l i n g e n door h e t maken van sommetjes h i e r o v e r een u i t s t e k e n d i n z i c h t i n n e g a t i e v e g e t a l l e n k r i j g e n maar welke i n v l o e d h e t v e r h a a l van de heks h e e f t op h e t l e r e n o n d e r s c h e i d e n van warmte en temperatuur (dus van j o u l e en g r a a d ) i n de tweede k l a s i s een v r a a g d i e met e n i g e z o r g mag worden g e s t e l d . Het doornemen van v e r s c h i l l e n d e boeken u i t de s c h o o l t a s van een w i l l e k e u - r i g e l e e r l i n g l e v e r t t a l r i j k e andere v o o r b e e l d e n op w a a r b i j s c h o o l v a k - ken d r e i g e n e l k a a r t e s t o r e n i n p l a a t s van t e o n d e r s t e u n e n .
D e r g e l i j k e problemen l i j k e n a l t h a n s g e d e e l t e l i j k t e worden o p g e l o s t wanneer s c h o o l v a k k e n worden vervangen door b r e d e r e v a k k e n c l u s t e r s o f
' l e e r g e b i e d e n " , z o a l s h e t l e e r g e b i e d 'natuur" d a t de coördinatiepro- blemen t u s s e n b i o l o g i e , natuurkunde en s c h e i k u n d e zou kunnen doen v e r d w i j n e n . Toch i s d i t geen w e z e n l i j k e o p l o s s i n g , . a l l e e n a l omdat e r o n v e r m i j d e l i j k weer nieuwe grenzen en dus nieuwe coördinatieproblemen z u l l e n o n t s t a a n . Het onderwerp water/waterdamp z a l , m i s s c h i e n aan de hand van de k r i n g l o o p van h e t water op a a r d e , i n h e t l e e r g e b i e d
'natuur" aan de orde komen maar de stoommachine z a l o n g e t w i j f e l d door het l e e r g e b i e d ' t e c h n i e k " worden g e c l a i m d .
Een e c h t e o p l o s s i n g van de coördinatieproblematiek i s i n de v i s i e van Verdonk a l l e e n m o g e l i j k wanneer v i a v a k d i d a c t i s c h onderzoek i n - z i c h t i n l e e r p r o c e s s e n en een op d a t i n z i c h t gebaseerde d i d a c t i s c h e s t r u c t u u r voor een pakket van vakken b e s c h i k b a a r i s gekomen. Ik noem z u l k onderzoek v a k o v e r s c h r i j d e n d en n i e t v a k o v e r s t i j g e n d omdat d i e l a a t s t e term m . i . v e r w i j s t naar h e t l o s l a t e n , h e t n i e t l a n g e r i n
aanmerking nemen v a n de i n h o u d v a n h e t o n d e r w i j s , t e r w i j l i n d i t onderzoek j u i s t de i n h o u d v a n t w e e o f meer v a k k e n ( o f l e e r g e b i e d e n ) een u i t e r s t b e l a n g r i j k e r o l s p e e l t .
A f r o n d i n g
Aan h e t e i n d v a n z i j n a r t i k e l c o n s t a t e e r t W e l c h d a t de e f f e c t e n v a n a l l e b e s p r o k e n v a r i a b e l e n een t e g e n v a l l e n d t o t a a l b e e l d o p l e v e r e n . Dat h e e f t v o o r a l b e t r e k k i n g op de v a r i a b e l e n d i e met de d o c e n t t e maken hebben e n d i e i n z i j n a r t i k e l de h o o f d m o o t v o r m e n . W e l c h : "The i n f l u e n c e o f what t h e t e a c h e r does i n t h e c l a s s r o o m a p p e a r s m i n i m a l . P e r h a p s a d i f f e r e n t r e s e a r c h f o c u s i s needed." Even v e r d e r o p v u l t h i j dat n a d e r i n : " I b e l i e v e t h a t a r e s e a r c h a g e n d a i s n e e d e d w h i c h f o c u s e s on t h e b e h a v i o r s o f s t u d e n t s r a t h e r t h a n on t h e b e h a v i o r s o f t e a c h e r s . " H e t p r e - a d v i e s v a n V e r d o n k g a a t n o g e e n s t a p v e r d e r : ook het o n d e r z o e k e n van de e f f e c t e n van a l l e r l e i a f z o n d e r l i j k e v a r i a b e l e n d i e met de l e e r l i n g t e maken hebben z a l n i e t v e e l o p l e v e r e n . N o d i g i s een 'research focus" w a a r b i j z o w e l docent a l s l e e r l i n g e n i n hun onder- l i n g e w i s s e l w e r k i n g i n de m i c r o - s i t u a t i e van h e t o n d e r w i j s o n d e r z o e k s - o b j e c t v o r m e n en w a a r b i j o n d e r w e r p , l e e r m i d d e l , t o e t s i n g e.d. i n samenhang aan de orde komen.
T e n s l o t t e n o g e e n o p m e r k i n g o v e r de r e l a t i e t u s s e n v a k d i d a c t i s c h onderzoek en l e r a r e n o p l e i d i n g . W e l c h h e e f t z i c h i n z i j n a r t i k e l b e - p e r k t t o t d i e a s p e c t e n v a n z i j n o n d e r z o e k d i e r e l e v a n t z i j n v o o r de o p l e i d i n g van l e r a r e n . U i t e r a a r d hebben l e r a r e n o p l e i d e r s b e l a n g s t e l - l i n g v o o r o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n d i e h e n i n s t a a t s t e l l e n t o e k o m s t i g e d o c e n t e n b e t e r op h u n t a a k v o o r t e b e r e i d e n . V e e l l e r a r e n o p l e i d e r s hebben z i c h t o t t a a k g e s t e l d , v o o r z o v e r hun f u n c t i e d a a r t o e de moge- l i j k h e d e n b i e d t , z e l f o n d e r z o e k , a l o f n i e t v a k d i d a c t i s c h v a n a a r d , u i t t e voeren. Toch l i j k t het me v e r s t a n d i g de f u n c t i e s van l e r a r e n o p - l e i d e r e n v a n v a k d i d a c t i s c h o n d e r z o e k e r s c h e r p v a n e l k a a r t e o n d e r - s c h e i d e n ook a l s ze i n éÉn p e r s o o n v e r e n i g d z i j n . V a k d i d a c t i s c h onder- zoek h e e f t n i e t u i t s l u i t e n d b e l a n g voor de l e r a r e n o p l e i d i n g ( w a a r b i j de n a s c h o l i n g k a n w o r d e n i n b e g r e p e n ) , maar b i j v o o r b e e l d o o k v o o r o n d e r w i j s - en t o e t s o n t w i k k e l a a r s en voor o n d e r w i j s b e s t u u r d e r s . Wanneer d i t o n d e r z o e k u i t s l u i t e n d t e n b e h o e v e v a n de l e r a r e n o p l e i d i n g z o u worden u i t g e v o e r d , dan zou h e t n i e t aan een samenhangend o n d e r w i j s b e -
l e i d t e n behoeve van d o c e n t e n en l e e r l i n g e n kunnen b i j d r a g e n . L i t e r a t u u r
G i n j a a r - M a a s , N . J . Programma scheikunde eindexamen v.w.o.,
's Gravenhage: M i n i s t e r i e van O n d e r w i j s en Wetenschappen, 1984.
V e g t i n g , P. H e r h a a l d e p e r s o o n l i j k e m e d e d e l i n g , 1975 en l a t e r .
Verdonk, A.H.'en J o n g , W.M. de. Basisvorming scheikunde: pre-adviezen
aan de W.R.R., 's Gravenhage: S t a a t s u i t g e v e r i j , 1985.
