Toonneel der noordsche Landen

(1)

Olaus de Groot

bron

Olaus de Groot, Toonneel der noordsche Landen. Nicolaes van Ravesteyn, Amsterdam 1652

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/groo126toon01_01/colofon.php

© 2013 dbnl

(2)

Toonneel Der Noordsche Landen

Daer op in 't kort al de wonderen en vreemdigheden, diemen in die Landen vindt, vertoont worden.

T'AMSTERDAM

By Nicolaes van Ravesteyn, op S. Anthonis Marckt, 1652.

Olaus de Groot, Toonneel der noordsche Landen

(3)

Toonneel der Noordsche Landen,

Daer op in 't kort en klarelijck al de wonderen en vreemdigheden, die men in die Landen vindt,vertoont worden.

In 't Latijn beschreven door d'eerwaedige Heer, Olaus de Groot,

Aertsbisschop van Upsale, en Overste der Gotten en Sweden.

Met een korte en klare beschryvingh van Yslandt, en Groenlandt, door Dithmarus Blefkenius,

beyde uyt het Latijn vertaelt.

Hier is noch voor bygevoeght een kort en beknopt vertoogh van de Noordsche Gewesten, met verscheyde Kaerten, die grootelijcks tot verlichtingh van dit werck dienen.

t'AMSTERDAM,

By NICOLAESvan RAVESTEYN, Op S. Anthonis Marckt, 1652.

(4)

Korte en klare Beschryvingh van de staet en gelegentheyt der

Noordsche Landen, met eenighe Kaerten, grootelijcks tot begrip en kennis van dit werck dienstigh.

HOe wel Noorweghen een besonder Koninckrijck, en van Sweden en Gotlandt afghescheyden is, soo hebben wy echter met dese naem aen d'alghemeene Kaert van de Noordsche Landen een opschrift en benamingh gegeven: voor eerst om dat het Koninckrijck van Noorweghen nu meest bekent is, en daer nae om dat by Noorweghen de Landen, in de Noordsche ghewesten ghelegen, beteeckent worden, daer de voorghenoemde Koninckrijcken onder begrepen zijn. Dit Landt, 't welck aen d'oude Schryvers onbekent heeft geweest, wordt van hen Scandia, Scandinania, Baltia en Basilia ghenoemt, ghelijck oock somtijdts een andere wereldt, om haer grootheydt, en een plaets van veel volcken.

Noorwegen, een besonder Koninckrijck, stondt eertijdts heerlijck te bloeyen, en breydde sijn Heerschappy over de Deenen, en over d'andere Eylanden van de Oostzee uyt, terwijl dat van wettelijcke en erffelijcke Koninghen bestiert wierd. Maer toen de Heeren en Edelingen, van sin veranderende, sich soo verre lieten overreden, dat sy een tot de Heerschappy verkoosen, is 't Koninckrijck allenghs vervallen, vermits yeder, naer dat hy maghtigh van middelen en vrienden was, naer de Kroon trachtte, en sijn oogh daer op gevest hield: in voegen dat door tweedracht en twist, uyt soodanigh een begeerte tot Heerschappy ghesprooten, de Deenen machtigh over 't Rijck gheworden zijn, en Noorwegen overweldight, en dat aen de Kroon vanm Deenemarcken ghevoeght hebben. De Deenen, dese ghelegentheydt waernemende,

(5)

benaeuden Noorweghen soodanigh, dat aen d'inwoonders gheen vergaderingh toeghelaten wierd. Hun huysen en wooninghen, eertijdts heerelijcke plaetsen, vervallen ten meestendeel,

vermits het verlof van die weêr op te timmeren hen benomen is. Hun handel en zeevaert gheschiedt deurgaens met toelatingh van de Koningh van Deenmarcken, sonder de welcke sy heel weynigh konnen uytrechten. Voorts, al de rijckdom en overvloedt wordt den Deenen toeghevoert, aen de welcken sy dieshalven niet als ondersaten, maer ghelijck slaven onderworpen zijn. Uyt dit Koninckrijck koomt de Bergervisch, of Stockvisch, die dus ghenoemt is, om dat sy in de windt en koude, ghelijck stocken, uytgereckt wordt. Ianuarius is de bequaemste tijdt tot de voorspoedighste vanghst van dese visch, om dat de koude dan op haer felste is;

seecker, een bequame tijdt om visch te droogen. Maer de visch, die in een sachter tijdt van 't jaer ghevanghen wordt, is niet soo goet, en de verdervingh meest onderworpen.

Noorwegen leght van 't Sweedsche Koninckrijck door groote en hooghe bergen afghescheyden, die altijdt met sneeuw bedeckt zijn, en daer men swarelijck aenkomen kan. Men heeft echter allenghs eenighe weghen deur de berghen, die de toegangh tot het voorghenoemde Koninckrijck maecken, ghebaent. Men telt in Noorweghen veel Burghten, Steden en Dorpen, en onder anderen de Burght van Warth, die een stercke vestingh is, en een besettingh teghen de Laplanders heeft: ghelijck oock de stadt van Markur, de Burght van Reon, de stadt Nidrosien, of Dronten, 't welck de Hooftstadt is: Bergen, een Bisschoppelijcke stadt, Staffanger, oock een Bisdom, Kunghspergh, een Burght, de stadt Saltsburgh, en noch een andere stercke Burght, Bahus ghenoemt, aen de Noord-zyde ghelegen, daer de vloedt Tolheure in zee valt.

De West-zyde van Noorweghen is deurgaens geplaeght met verschrickelijcke Zee-ghedrochten, en voorname-

(6)

lijck van groote Walvisschen, die, wel hondert elleboogen langh zijnde, sich in 't begin van 't jaer vertoonen, en voor de Schippers en Bootsghesellen seer vervarelijck zijn, vermits sy schepen en menschen verslinden, en in 't verderf storten. De Schippers, sulck een gevaer afweeren willende, hebben by sich Castoreum, of Beverskullen, dat sy nat maecken, en in zee werpen. De Walvisschen, dese stanck niet verdaghen konnende, verdwijnen, en sincken naer de gront. Dit Landtschap heeft noch een kleyn beest, ghelijck een Rot, dat men Lemmer noemt, vier voeten langh, en heeft een huydt van verscheyde verwen. Men seght dat dese beesten uyt de lucht vallen, als het dondert, en dat sy, ghelijck de Sprinckhanen, al de groente verteeren, en op sekere tijdt sterven. Dit is d'oorsaeck dat de lucht, door der selver stanck verdorven, veel sware sieckten, en voornamelijck eenighe domheydt in 't hooft, en de geelsucht aen de inwoonders veroorsaeckt. In Noorweghen is oock een Meyr, Mos gheheeten, daer in somtijdts een Slangh gesien wordt, die wonderlijck groot is, en van d'inwoonders voor een teecken van groote veranderingh, die in 't Rijck ghebeuren sal, ghenomen wordt. In 't jaer vijftien hondert twee-en-twintigh sagh men de boven-genoemde Slangh seer hoogh boven 't water, en was in 't ronde ghedraeyt, en, nae dat men van verre kon sien, vijftigh ellebooghen langh. Korts daer nae wierd Koningh Christiernus uyt sijn Rijck verdreven.

Uyt Noorweghen, Deenmarcken, Vrislandt, en uyt d'andere Landen zijn de de wreede en onbesuysde volcken gekomen, die met hun rooveryen en wreedtheydt deur heel Christenrijck ghejaeght en gheschuymt hebben, en die, nae dat sy

onverdragelijcke schade ghedaen hadden, sich eyndelijck in Normandien, dat noch heden den naem van dat volck voert, neêrgheslaghen hebben. De Longobarden zijn oock, naer 't gevoelen van eenighe Schryvers, uyt dit ghewest, daer Noorweghen in leght, ghekomen. Maer Du Barras brenght hen voort uyt Sconien,

(7)

of Schoonlandt, dat een ghedeelte van Deenmarcken is.

Sweden, het tweede Koninckrijck in de Noordsche ghewesten, heeft aen de West-zyde de Gotten, aen 't Noorden de Schrick-Finnen, aen d'Oost-zyde Finlandt, en aen de Zuyd-zyde de Oost-zee. Dit Landt is het vruchtbaerste van alle Noordsche Landtschappen in Kooren, vruchten en Honigh. Het heeft oock Mynen van Silver, Koper, Yser en Loot, en is heel rijck van vee, en van wilde Beesten, en overvloedigh van visch, uyt oorsaeck van de meyren, rivieren en andere wateren, die in dit Koninckrijck zijn. Kort, Sweden is tweemael soo groot als Noorweghen, ghelijck men seght, en overtreft dat verre in menighte van volck, in grootheydt van landt, en in metalen, en in andere inkomsten. Het aerdrijck is echter op veel plaetsen ruw, berghachtigh en waterachtigh, en soodanigh, dat de wagens en paerden over al niet naer hun believen konnen komen.

In dit Koninckrijck is een stadt, Stockholm ghenoemt, daer in de Koningh van Sweden sijn Hof en wooningh heeft. Dese vestingh is soo wel sterck van

ghelegenheydt, als door menschelijck vernuft, en leght in 't midden van 't water, ghelijck Venetien. De huysen zijn daer op stocken en masten gheset; van 't welck sy oock de naem voert. De zee koomt van twee zyden in de Stadt, met sulck een menighte, en diepte van water, dat men schepen met volle lasten daer binnen laden kan.

De Koopmanschap bloeyt deur 't gheheele Koninckrijck. d'Inwoonders zijn heel gastvry, vermits sy 't voor een groot geluck achten, als sy aen een vreemdelingh mogen huysvestingh geven: ja sy twisten met malkander, om wie d'eerste sal zijn, die de gast ontfangen sal. Hun dapperheydt in d'oorlogh te voet en te paert wordt oock hoogh gheroemt en ghepresen.

Het Hertoghdom van Angermanien leght op de grensen van Laplandt naer 't Noorden. Dit gheheel ghewest is vol van bosschen en wildernissen. De voornaemste

(8)

beesten, die men daer jaeght, zijn Ezels en Buffels. Het Hertoghdom van Middelpaden leght naer 't Zuyden.

In Sweden zijn noch andere Hertoghdommen, als Holsingen, Gestutz, Fieringh, Koperdal en Oplandt. Daer is oock een hooftstadt Upsale ghenoemt, vermaert door de Bisschop Olaus de Groot, die van dese Noordsche Landen een besonder Boeck geschreven heeft, dat met veel wonderen vervult is. Het Hertoghdom van Oplandt heeft goede Mynen van Silver, Koper en Stael. Wy sullen van Gotlandt hier na een besondere beschrijvingh maecken.

In de Noordsche ghewesten zijn noch andere Landtschappen, die aen de

Koninckrijcken van Sweden en Noorwegen palen; als Bothnien, Finmarcken, Finlant, Laplandt, Biarmen, Schrick-Finlandt, en soo voort.

Finlandt, soo veel geseght als fijn of schoon Landt, om dat het vermaeckelijcker en lustigher dan Sweden is, heeft eertijdts d'eernaem van Koninckrijck ghevoert, doch is heden niet meer dan een Heerlijckheydt. De Sclavoenen, gelijck Munster schrijft, hebben in voortijden de heerlijckheydt van Finlandt beseten; en hun spraeck was toen daer aenghenomen, en sy leefden op een selve wijse, als de Moskoviters of Griecken. Dit Landt behoort heden onder de Heerschappy van 't Sweedtsche Koninckrijck, en d'aerde brenght goet Kooren voort, vermits het Landt vlack, en niet met soo veel berghen en moerasschen, als Sweden, omringht is. De voornaemste plaetsen zijn Gust een Burght, Abbo een Bisschoppelijcke Stadt, Rasburgh, Wyburgh, 't Hertoghdom van Karel, en soo voort. Wyburgh leght op de grensen naer de Russen en Moskoviters. De inwoonders van Finlandt voeren dieshalven ghestadighe oorlogh teghen de Moskoviters naer de zyde van de zee, die in de Winter vast toevriest, en des Somers tot de scheepvaert bequaem is. Wat de tael der Finlanders aengaet, die is tweederhande. d'Inwoonders van Wyburgh spreeken ten meesten deel de

Sclavoensche tael, tot Sibbon en Borghe toe : maer

(9)

aen de zeekant wordt de Sweedtsche tael meest ghebruyckt: doch de geenen, die in 't midden van 't Landt woonen, hebben een eygen en besondere spraeck. De tael der Sweedtschen is de Gotsche niet onghelijck, en heeft oock groote ghemeenschap met de Deensche en Noorweeghsche spraeck. Sy hebben veel woorden, die met de Duytsche tael over een komen, vermits hun spraeck uyt die van d'oude Duytschen ghekomen is.

Laplandt voert de naem van 't volck, dat daer in woont. De Duytschen noemen soodanige lieden Lappen, die gheheel niet ter sneê spreecken, die slecht en eenvoudigh zijn, en alle dinghen sonder bewimpelingh uytlappen. De Lappen, die in dit

Landtschap woonen, zijn van middelbare ghestalte, en soo snel en gheswindt van lichaem, dat sy, schoon met een boogh en pijlkoocker beladen, deur een hoep, die niet meer dan een elleboogh hoogh is, konnen gheraecken. Hun kleederen zijn engh, en wel dicht om 't lijf ghesloten, om d'oeffeningh van hun lichamen niet te beletten.

Sy steecken des Winters niet alleenlijck het hooft, maer oock het gheheele lighaem in bonte vellen; ja soodanigh, dat d'ooghen alleen niet ghestopt en bedeckt zijn, en, voor soo veel het overighe aengaet, eer een wildt beest, dan een mensch ghelijcken.

Sy hebben gheen vaste wooningh, maer nemen hun verblijf onder hutten, die herwaerts en derwaerts gesleept worden. Sy zijn oock heel goede schutters en jagers. Hun Landt draeght geen Kooren, en wordt niet ghebouwt. Hun onderhoudingh bestaet in visch;

en sy eten dieshalven visch tot visch. Hun vryheydt is om dese oorsaeck langh ongheschonden ghebleven, vermits in Laplandt weynigh te halen was, en

d'inwoonders, dappere en stercke mannen, hun landt lichtelijck teghen d'aenloop der vreemden konden beschermen. Sy zijn echter eyndelijck onderworpen en ghehoorsaem gemaeckt, en geven dieshalven aen de Koningh van Sweden eenige goede bonte vellen, tot betalingh van de schattingh, die sy geven moeten.

(10)

Voorts staet aen te mercken dat de volcken, die in de Noordsche Landen woonen, groote konstenaers in tooveryen zijn, en veel wonderen daer meê bedryven. En seecker, het Noorden heeft altijdt van soodanigh een handel vermaert gheweest, uyt oorsaeck van de duysterheydt en eenvoudigheydt der verstanden van die lieden, die, met waengheloof bevanghen, de Duyvel lichtelijck gelooven. Men sal de voorbeelden hier af genoeghsaem lesen in de Boecken van Olaus de Groot, Aertsbisschop van Upsale, die niet dan te veel daer af schrijft.

In de Noordsche of Hyperborische Zee legghen eenige Landen, die niet heel wel bekent zijn: en onder desen worden getelt Yslandt, Frislandt, Groenlandt, Grocklandt, en soo voort. Men seght van Groenlandt, dat daer een Winter van negen maenden, sonder eenige regen is, en sonder dat de sneeuw, die in 't begin van de Winter valt, oock eenighsins smelt. In dit Eylandt is een Klooster van d'ordeningh der

Preeckheeren, aen S. Thomas ghewydt. Niet verre van dit Klooster is een bergh, die vuur en vlammen uytspuwt, even als de bergh Ethna in Sicilien. In dit ghewest vloeyt oock een Springhbron, met brandend water, 't welck, deur verscheyde buysen gheleydt, al de wooningen van de Monnicken niet anders dan stoven verwarmt, en oock middel geeft om broodt te backen, en, sonder eenigh ander vuur, de spijs te koocken. De mueren van dit Klooster bestaen gheheel in Tufsteenen, die van de voorghenoemde bergh uytgeworpen worden. Dese brandende Tufsteenen of morselsteenen, vetachtigh van natuur zijnde, geven, als sy met dit water ghedooft zijn, eenigh slijm of lijm, dat bequaem is, om, in plaets van kalck, de steenen aen malkander te voeghen; en dit metselwerck is seer vast, en voor veel jaren bestandigh. De Hoven, die by dit Klooster gheleghen zijn, worden oock met het water van de voorghenoemde Springhbron begoten, en zijn heel groen en vermaeckelijck. d'Uytgangh van de Springh-

(11)

bron streckt sich uyt tot in de Haven van 't Klooster, die tamelijck wijdt is, en met het voorghenoemde warm water begoten wordt: in voegen dat de vorst aen 't water van de Haven niet kan hinderen, dat door de Springhbron verwarmt wordt. Dieshalven oock de visschen, door de warmte aenghelockt, in soo groot een menighte in 't Klooster vergaderen, dat niet alleenlijck de Monnicken, maer oock al de geenen, die daer omtrent woonen, daer meê gedient worden. d'Engelschen hebben een ghestadighe vaert op Frislandt, die dit Eylandt met een nieuwe benamingh West-Enghelandt ghenoemt hebben.

Beschryvingh van Gotlandt.

GOtlandt wordt dus ghenoemt, om dat het Landt van dese plaets seer goet, ja beter dan eenigh ander ghewest van 't Noorden is. Want het draeght Kooren en andere vruchten in groote overvloedt, en heeft seer goede Honigh, vette beesten, schoone weyden, scheeprijcke vloeden, en dichte bosschen. Het is rijck van vellen, en heeft overvloedt van Metalen, en voornamelijck van Koper. De Gotten en Sweedtschen waren eertijdts niet meer dan een volck, die onder een Koningh stonden. Maer sy zijn daer nae van malkander gescheyden; en yeder Koninckrijck heeft een besondere Heer ghehadt. Doch sy zijn heden weêr onder een Vorst ghebracht, te weten onder de Koningh van Sweden, die oock Koningh van Gotlandt is. De volcken van Gotlandt waren eertijdts meest bekent, om de vermaerde tochten, die sy deur gheheel

Christenrijck deden: maer heden weet men meer van d'inwoonders van Sweden te seggen, vermits d'eer en roem van de Kroon aen hen overghevoert is.

(12)

In de tijden van Sylla zijn de Gotten uyt dese Noordsche Landen eerst te voorschijn ghekomen, en hebben hun wooningh genomen aen de kant van de Vistel, voorts in Transsylvanien, Ongeren en Walachien, tot in de tijdt van Valentinianis, en hebben ghedurighlijck teghen de Griecken en Romeynen ghestreden. Van daer zijn sy, om ghewichtighe redenen, naer Thracien getrocken, en hebben daer schattingh aen Valentinianis en Valens betaelt. Eutropius seght dat sy niet alle, maer alleenlijck een deel van hen, derwaerts trocken, en dat d'overighen in hun oude wooningh bleven.

d'Oorsaeck van dese scheydingh sproot eerst uyt de Godsdienst. Want sommigen bleven Heydenen onder hun Koningh Athalaricus. Maer d'anderen, de Christelijcke Godsdienst met Arrius gevoelen en aenhangh vermengende, bleven onder hun Koningh Fredigernus. d'Arrianen trocken naer 't Westen, en wierden dieshalven West-Gotten genoemt. Athalaricus trock met de sijnen naer 't Oosten, daer heden d'Oost-Gotten de naem af voeren. Nae dat sy allenghs Sclavonien en Ongeren overweldight hadden, hebben sy voorghenomen Italien aen te tasten, om daer in eenige Heerschappy te veroveren, of ten minsten een groote roof daer uyt te halen. Maer het gheluck keerde hen in 't eerst de neck toe; want hun heyr, dat in meer dan twee hondert duysent mannen bestont, wierd gheschonden, hun Veldtoverste verslaghen; en soo veel wierden ghevanghen ghenomen, dat yeder ghevanghe man voor een ducaet verkocht wierd. De selve Gotten namen voor de tweede mael onder Honorius hun wegh naer Italien, met voornemen van daer eenigh Landtschap tot hun wooningh te verwerven.

Sy verkreghen dit van de Keyser, die hier toe aen hun Koningh Alaricus het deel van Italien, dat naer Vranckrijck gheleghen is, ghegheven heeft, daer sy vredelijck heentrocken. Terwijl sy derwaerts op wegh waren, wierden sy van een der Oversten van Stilico op Paeschdagh

(13)

schichtelijck aenghetast, die in deser voeghen veel van de hunnen, dus verrascht zijnde, versloegh. De Gotten van spijt om dese overvallingh gheswollen, keerden sich om, en namen hun wegh naer Romen, om het onghelijck dat hen aenghedaen was, te wreecken. Sy dan, deur geheel Italien roovende, quamen eyndelijck, in de Herfstmaent van 't drie hondert en vier-en tneghentighste jaer, binnen Romen, daer sy met moorden, rooven en branden alle vyandtschap betoonden. Terwijl Alaricus de Koningh der Gotten, onderweegh naer Romen was, quam hem een eerwaerdigh man te ghemoet, om hem tot schorssingh van soodanighe groote wreedtheydt, die over al van sijn krijghslieden ghepleeght wierd, te vermanen, en seyde dat hy, een Christen zijnde, sulcks niet behoorde toe te laten. Alaricus, de Koningh der Gotten, gaf hier op weêr tot antwoort, dat het teghen sijn wil en believen was dat hy dus naer Romen trock, maer dat hy daghelijcks van seecker persoon daer toe ghedwonghen wierd, die niet af-liet van tot hem te seggen: Ga voort, en verdelgh Romen. Nae hun verstreck is Alaricus ghestorven, op de welck Arnulphus in 't Rijck ghevolght is, die, Romen voor de tweede mael uytgheplondert hebbende, Placidia Honorius Suster, meêghenomen, en voor sijn Ghemalin ghetrouwt heeft. De Gotten, dit hier by niet latende, hebben noch tot verscheyde malen Italien aenghetast, en, hier mee niet vernoeght, oock Spanjen niet ongemoeyt ghelaten, en daer veel Koninckrijcken opgherecht. Dit is d'oorsaeck dat in Italien en Spanjen de voornaemste gheslachten van de Gotten afgekomen zijn, die sich, ghelijck men acht, uyt dese Landen over de gheheele werelt verspreydt hebben.

Gotlant is aen de Noord-zijde bepaelt met de Zuyderlijcke grensen van Sweden;

aen 't Westen met de bergen van Noorwegen; aen de Zuyd-zyde, en naer 't Oosten met de Zee. De voornaemste plaetsen van dit ghewest zijn Lodhuse, daer een goede haven is, Waerdburgh, een schoone stadt met een Burght, Malmoy, Calmar, 't welck

(14)

een schoone Haven met een Burght heeft, die met recht by de Burght van Mylanen gheleecken magh worden, Suderkoppen, Noordkoppen, Lindekoppen aen de Wener, Vasten en Huetlandt: oock 't Hertoghdom van Oost-Gotlandt, daer twee steden sijn, Schooningh en Linkoppen: 't Hertoghdom van Hallandt, van Smallandt, van Blesching, en soo voort. In 't gheheele Landt worden veel beesten ghejaeght en ghevanghen, die door hun kostelijcke vellen den inwoonders groote winst

toebrenghen; vermits de vellen der Marters, Zabels, en van andere beesten van daer komen, en deur de gheheele wereldt getrocken worden. Niet verre van 't vaste Landt van Gotlandt leght een Eylandt, 't welck oock Gotlandt ghenoemt wordt, en een deel van dit Koninckrijck is, daer uyt veel volcken ghesproten zijn, die sedert andere Landschappen in Christenrijck bewoont hebben, ghelijck hier voor verhaelt is.

Paulus Iovius schrijft in sijn Boeck, dat hy van de Moskoviters ghemaeckt heeft, van de Gotten in deser voeghen: Wy vraeghden aen Demetrius, of sijn Landtghenoten oock yets, uyt de geschriften of uyt de woorden der Voorouders, van de Gotten wisten, die voor duysent en meer jaren het Roomsche Rijck, en de stadt Romen geheel verwoest hadden. Hy gaf hier op tot antwoort, dat de naem der Gotten, en van hun Koningh Totilas by hen heerelijck, en in hooge achtingh was. Want dit selve heyr was een volck, dat ten meestendeel uyt de Moskoviters te samen gheraept was. Hy kreegh oock groote toeloop uyt het gheboefte van Lijflandt, en van de gemeene Tartaren. Sy wierden Gotten ghenoemt, om dat de Gotten in 't Eylandt van Yslandt woonden, en dat sy hoofden der benden hadden gheweest.

(15)

Beschrijvingh van de Noordkaep.

DE Noordkaep, in 't Latijn Oceanus Hyperborius, of Mare Septentrionale ghenoemt, begint (ghelijck men ghemeenlijck acht) van Yslandt af, en, sich tusschen Biarmien en der Pigmeen landt, of Nova Sembla uytstreckende, wordt Mare Glaciale, of Ys-zee, en Mare Petzorcke, en in een inham de Witte Zee geheeten, en loopt deur d'enghte van de Weygats tot in de Scythische Zee.

Dese Noord-zee bespoelt de Landen van Finmarcken, Schrick-Finlandt, Laplandt, en Biarmien, tot aen de Sinum Oranicum, Golfo de Mesena, of Mare Album, dat is de Witte Zee, daer S. Nicolaus en Soloufki gheleghen zijn. Hier scheydt Europa en Asia sich van malkander, met een rechte streeck van de Springhbron van 't water Tanaïs, tot in de zee Petzorcke.

Aen d'oever van Laplandt en Biarmien leggen eenighe Eylanden, die, ghelijck vestinghen, de strandt beset houden, tot aen de Witte Zee. Onder dese Eylanden zijn Trompsont, Surroy, Inget, Helmsey, Warhuys, Kilduyn, Stappen en de Noordkaep.

Men sou vergeefs klaer bericht van dese plaetsen uyt d'oude Schryvers soecken, dewijl 't geen, 't welck in onse tijden van d'Enghelsche en Nederlandtsche Schippers daer ontdeckt, en in 't licht ghebraght is, by hen onbekent heeft gheweest. Het sal echter niet onaengenaem zijn, dat wy uyt Iovius, een welspreeckend Schryver, 't gheen, 't welck eenighsins tot dese teghenwoordighe Kaerten dienstigh is, te voorschijn brenghen. Hy schrijft dan in sijn Boeck van 't Moskovische Ghesantschap aldus.

De Lappen, een boven mate plomp en beestachtigh volck, dat wantrouwigh is, en van alle vreemdigheydt vlieden, die sy sien, woonen aen d'uytterste oever

(16)

van de hooghe zee, daer de groote Koninckrijcken van Noorweghen en Sweden met een enghe hals aen 't vaste aerdrijck hanghen. Sy hebben gheen kennis van vruchten, van Kooren, of van goedt weer. Sy geneeren sich alleenlijck met schieten en jagen, en kleeden sich met de vellen der wilde beesten. Hun slaepkamers zijn hoolen, vol van dor loof, of holle boomen, die van ouderdom, of met vuur uytgheholt zijn.

Eenighen van hen visschen in de zee, daer men veel visschen vanght, met groot gheluck, maer met weynigh vernuft. Sy droghen dese visschen, en bewaren die tot hun vrucht. Sy zijn kleyn van lichaem, met ghedronghe platte aenghesichten, maer gheswindt en snel van voeten. De Moskoviters, hun geburen, weten noch niet met hen te leven: want indien sy hen met weynigh volck aentasten, soo bedryven sy een groote ontsinnigheydt; en indien sy met een groot heyr teghen dit arm en ellendigh volck aenkomen, soo lijden sy schade en verlies, en doen niet seer eerlijck. De Lappen vermanghelen de voeder der witte Harmynen teghen alderhande Waren. Sy sien en spreecken de Kooplieden niet, maer sy maecken een verghelijkingh der Waren, en van 't voeder, en sy laten de beyde hoopen leggen, en handelen op goet gheloof met de geenen die afwesigh zijn. Eenighe gheloofwaerdighe ghetuyghen hebben oock gheseght dat men aen de gheene zyde der Lappen in een Landt, teghen het Noord Noord-west gheleghen, Pigmeen vindt, die in eeuwighe duysternis woonen, en hun volkome grootheydt bereyckt hebbende, niet grooter als onse kinderen van tien jaren zijn. Dit is een vervarelijck en vreesselijck volck, dat al knarsende spreeckt. Sy zijn oock d'Apen en Simmen heel ghelijck, vermits sy in grootheydt van andere lieden verschillen. Aen de Noord-zyde zuhb veel volcken, die onder de ghehoorsaemheydt der Moskoviters leven, en sich by nae drie maenden reysens, en tot aen de Scythische Zee uytstrecken.

Calmagora is het naeste landt van Moskovien, en

(17)

rijck van vruchten, en daer vloeyt het grootste water, dat in alle Noordelijcke Landen is, Dividna ghenoemt, 't welck van een ander kleyn water, dat in de Balthische Zee vloeyt, sijn naem ghekregen heeft. Dit water wordt somtijdts groot, en verspreyt sich over al de velden, die door dese middel teghen de koude van de lucht, en der winden ghemest worden. Dit water, van de sneeu en regen aenghewassen, valt deur sommighe onbekende landen in de zee, soo wonderlijck, dat men in een daghreys, als men te scheep roeyt, niet daer over komen kan. Maer als het water weêr valt, soo blyven daer boven maten veel vruchtbare eylanden; want als men niets anders dan het zaet in d'aerde werpt, soo wast het sonder eenigh ackeren en ploeghen, en dit soo gheswindelijck, als of het voor 't overloopen van 't water vreesde. Het zaet gaet op, wast, en geeft volle ayren. Het water Juga vliedt in Dividna; en ter plaets, daer dese twee vloeden te samen vlieten, is een heerlijcke en vermaerde koopstadt, Ustinga ghenoemt, die over ses hondert mylen van Moskou af-leght.

Daer zijn noch meer andere volcken, die den Moskoviters schattingh betalen, schoon sy gheen volkome kennis van hen hebben, vermits niemandt van hen noch aen de hooghe zee ghekomen is. Maer sy zijn alleenlijck door eenige Kooplieden bekent gheworden; 't welck misschien noch niet heel seker en gewis is. Doch dit is altijdt seker, dat Dividna veel wateren met sich treckt, en naer 't Noorden loopt, en dat oock de zee daer seer breedt is, jae soo, dat men van daer naer Cathay kan varen, als men altijdt langhs d'oever op de rechte handt blijft. Want dien van Cathay, aen 't uytterste der Oostersche Landen gelegen, leggen op ghelijcke hooghte als Thracien, en is den Portugesen in Indien bekent gheworden, toen sy lestmael deur 't Landtschap der Syners tot Malacha toe, en tot de gulde Chersonesus ghevaren zijn, om Speceryen daer te koopen, en tot hun koopmanschap Zabelen meê ghenomen hadden: daer uyt men wel

(18)

klarelijck kan mercken, dat Cathay niet verre van de Scylische oever der zee gheleghen is. Dus verre Paulus Iovius, welckers redenen tot verklaringh van dese Noordsche Landen dienen, en oock om aen te wijsen wat hoop dat men in sijn tijdt van de Noordsche deurgangh naer China of Cathay gehadt heeft.

De Noordkaep leght op 71. graden, en 30. minuten.

d'Eylanden van Solofky leggen op 64. graden, 55. minuten.

S. Nicolaus leght op 64. graden, 40. minute.

(19)

Register der Koninckrijcken, Landtschappen, Heerschappyen, en voornaemste Eylanden, in de Noordsche Landen gelegen.

ALandien, een eylandt.

Angermanien, eertijdts een Koninckrijck.

Biormien, eertijdts een Koninckrijck.

Blechingien.

Carelia.

Curonia.

Dalevarlia.

Dalien.

Dania, of Dacia, Deenmarcken, een Konincklijck en maghtigh eylandt.

Estien.

Faroë, een eylandt.

Finlandt, eertijdts een Koninckrijck.

Finmarcken, eertijdts een Koninckrijck.

Gestricien.

Gislemarcken.

Godtlandt, een maghtigh Koninckrijck.

Gotlandt, een eylandt.

Groenlandt, in 't welck eertijdts vier Bischdommen zijn geweest, onder d'Aertsbisschop van Nidrosien, in 't Koninckrijck van Noorweghen.

Hallandia.

Helsinghen, eertijdts een Koninckrijck.

Hetmarcken.

Hitlandt, een eylandt.

Iempthia, eertijdts een Koninckrijck.

Iutlandt.

Lijflandt.

Middelpaden.

Moringien.

Nericien.

Noord-Bothnien, in 't welck de leste Kerck van S. Andries is.

Noorweghen.

Nylandt.

Oost-Bothnien.

Oost-Laplandt.

Oplandt.

Orcadische Eylanden, drie-en-twintigh in ghetal, eertijdts een Konninckrijck onder Noorweghen.

Oost-Gotlandt.

Pruyssen.

Samogethia, eertijdts een Koninckrijck der Gepiden.

Schooningen.

Schotlandt, een groot Koninckrijck.

(20)

Sudermanien.

Sweden, een groot Koninckrijck.

Tavesteen.

(21)

Tylemarcken.

Vermelandt, eertijdts een Koninckrijck.

West-Bothnien.

West-Laplandt.

West-Gotlandt.

Vichien, eertijdts een Koninckrijck.

Yerlandt, een volckrijck Koninckrijck.

Yslandt, een eylandt.

Zeelandt.

Daer zijn noch veel andere en groote Landtschappen, uyt de welcken in der yl, by overvallingh der vyanden, vijf, tien, vijftien, en twintigh duysent schutters

voortghebraght konnen worden; maer hun namen zijn hier niet uytghedruckt, ten deel om dat sy niet voorquamen, en ten deel om dat het niet noodigh scheen, vermits wy vreesden de Leser met een overtolligh Register der Landtschappen te beswaren.

(22)

Register der Gotsche en Sweedtsche Koninghen, soo wel uytlandtschen als inlandtschen.

Inlandtsche Koningen, die t'huys en in hun Vaderlandt geheerscht hebben.

1. MAgog, soons soon van Noah, uyt sijn soon Iaphet, eerste inlandtsche Koningh der Gotten.

2. Suenno.

3. Gethar, of Gog.

4. Ubbo.

5. Siggo.

6. Erick.

7. Uddo.

8. Alo.

9. Othen.

10. Karel.

11. Biorno.

12. Gethar.

13. Siggo.

14. Berico, inlandtsche, en van sijn uytgangh d'eerste.

15. Humulphus.

16. Humel.

17. Gothilas.

18. Sigthunius, of Sigtrugus.

19. Scarinus.

20. Sibdager.

21. Asmund.

22. Uffo.

23. Hunnig, of Hunding.

24. Regnier.

25. Hothebrot.

26. Attilus.

27. Hother.

28. Rodrick.

29. Attilus.

30. Botuildus.

31. Karel.

32. Grimmer.

33. Tordo.

34. Gothar.

35. Adulph.

36. Algoth.

37. Erick.

(23)

40. Erick de wel spreeckende.

41. Getrick.

42. Haldan.

43. Vilmer.

44. Nordian.

45. Sivard.

46. Karel.

47. Erick.

48. Haldan.

49. Eugin, of Vgin.

50. Ragnald.

51. Amund.

52. Hacho.

53. Sivard.

54. Ingo.

55. Nearchus.

56. Frotho, of Froë.

57. Vrbar.

58. Ostenus.

59. Fliolmus, of Siolmus.

60. Suorcher.

61. Valander.

62. Visbur.

63. Domalder.

64. Domar.

65. Attilus.

66. Digner.

67. Dager.

68. Alarick, of Alver.

69. Ingeman, of Ingo.

70. Ingel.

71. Germund.

72. Haquin Ringo.

73. Egil Vendilkrake.

(24)

74. Gothar.

75. Fasto.

76. Gudmund.

77. Adel.

78. Ostanus.

79. Ingemar.

80. Holstan.

81. Biorno.

82. Ravald.

83. Svvartman.

84. Tordo.

85. Rodulf.

86. Hathin.

87. Attilus.

88. Tordo.

89. Algoth.

90. Gostagus, of Ostanus.

91. Arthus.

92. Haquin.

93. Karel.

94. Karel.

95. Birger.

96. Erick.

97. Toril, of Totil.

98. Biormus.

99. Alarick.

100. Biornus, of Bero.

101. Brate Mundus.

102. Sivard Fro.

103. Herot.

104. Karel, of Sorlus.

105. Biornus.

106. Ingeval, of Ingel.

107. Olaus Tretelia.

108. Ingo.

109. Erick, van sijn windighe hoedt gebynaemt.

110. Erick Segersel, de verwinnende gebynaemt.

111. Erick Aorsel, of Stenchillus.

112. Olaus Schotkonung.

113. Amund Annosus, of Carbomerius.

114. Amund.

115. Haquin Rodo, of Rufus.

116. Stenchil.

117. Ingo.

118. Halstan.

119. Philippus.

120. Ingo.

(25)

123. Suercher.

124. S. Erick.

125. Karel.

126. Canuthus.

127. Suercher.

128. Erick.

129. Iohan, met de bynaem Ionghelingh of Godvruchtige.

130. Erick, met de bynaem Blasus of Balbus.

131. Valdemar.

132. Magnus Ladalaos.

133. Birger.

134. Magnus Smeech.

135. Albert.

136. Margariet, Koningin.

137. Erick van Pomeren.

138. Christoffel van Beyeren.

139. Karel Kanuti.

140. Steno Sture d'Oude.

141. Suanto.

142. Steno Sture de Ionge.

143. Gostavus, Koningh in onse eeuw.

Uytlandtsche Koningen, die buyten, en uyt het Vaderlandt gheheerscht hebben.

1. BErico, d'eerste uytlandtsche Koningh der Gotten.

2. Gaptus.

3. Augis.

4. Amalus.

5. Baltus.

6. Gadarick, de Groote ghenoemt.

7. Philmer.

(26)

8. Tannausius.

9. Zentes de VVijsbegeerige.

10. Sagil.

11. Penaxagoras.

12. Telephus.

13. Euriphilus.

14. Thamyris Koningin.

15. Anthinus.

16. Antheas.

17. Gothilas.

18. Sithalchus.

19. Dromgethes.

20. Tanabontha.

21. Boroista.

22. Commositus.

23. Corillus.

24. Dorpaneus.

25. Decibal.

26. Ostrogotha.

27. Sinna, van eenigen Echina, en van anderen Ombra ghenoemt.

28. Cannabas, of Cannabandes.

29. Hildrick.

30. Geberick.

31. Armanarick.

32. Vinnitarius.

33. Hunimund.

34. Thorismund.

35. Valamir.

36. Theodimir.

37. Vindemir d'Oude.

38. Vindemir de Ionghe.

39. Theodorick.

40. Amalasuenta Koningin.

41. Atalarick.

42. Theodatus, of Theodeatus.

43. Vitiges.

44. Ildovadus, of Ildibaldus.

45. Atarick.

46. Totilas.

47. Tejas.

48. Fridigernus.

49. Alatheus.

50. Safra.

51, Atanarick.

52. Radagasius 53. Alarick.

54. Athaulf.

(27)

57. Theodorick.

58. Thorismund.

59. Theodorick.

60. Eurick.

61. Alarick.

62. Amalrick.

63. Gesalarick.

64. Teudes, of Teuda.

65. Teudisclus, of Teudegil.

66. Agilaus.

67. Atanagild.

68. Luiba.

69. Leonegil.

70. Recared.

71. Luiba.

72. Viterick.

73. Gundemar, of Gunnar.

74. Sisebut.

75. Ricard.

76. Cintila.

77. Sisenand.

78. Cintila.

79. Tulgas.

80. Cindasvind.

81. Recinsuind.

82. Bamba.

83. Eurigius.

84. Egita.

85. Vitisa.

86. Acosta.

87. Roderick.

(28)

Het I. Boeck, van Olaus de Groote, Uyt Gotlandt, Aertsbisschop van Upsalen, in 't kort begrepen, in welck beschreven worden de

eygenschap, zeden en manieren van oorlogen der Noordsche volckeren.

Cap. I. Beschryvingh van Biarmen.

ONder de Landen Noordwaerts ghelegen, is een Landtschap dat men noemt Biarmen, welcks toppunt is de Noorderschen Pool, en sijn Horizont is de Circkel Equinoctiael, de welcke het Taenrondt in twee gelijcke deelen doorsnijt, makende den dagh en den nacht elck een half jaer langh geduerende, soo dat in 't selve Landt 't gantsche jaer anders niet dan een natuurlijcken dagh is. Dit landt van Biarmen, alsoo ons Saxo Sialandicus beschrijft, wordt gedeelt in twee deelen: Het een deel wordt ghenoemt Biarmen op dese zyde van 't gheberghte, en het ander deel Biarmen over 't gheberghte.

In 't landt, dat ghelegen is op dese zyde, staen hooghe Berghen, die altijdts bedeckt zijn met Sneeuw, de welcke nochtans door de hitte der Son nimmermeer smelt, soo dat se gheen schade oft letsel bybrenght. Tusschen dese Berghen liggen

(29)

veel groote, wyde en dichte Bosschen, in welcke gheen weghen oft doortoghten ligghen die bekent zijn, en oock veel lustighe Beemden, met een groot getal van veelderhande wilde beesten, die op andere plaetsen niet bekent of te vinden zijn.

Boven desen soo zijn 'er oock veel Rivieren of Beecken, de welcke loopen al ruysschende en schuymende, door 't gemoet dat het water vindt tegen de Steenrotzsen, die in de selve Beecken leggen. In 't Landt van Biarmen, over 't gheberghte, woont een seldtsaem en wonderlijck volck, maer weynigh menschen vindt men die 't wagen willen daer te reysen, om de onghenaeckelijcke weghen, en sorghelijcke doorganghen die 'er liggen, soo dat 'er naeuwlijcks yemandt is die de reyse wil aenvaerden. Want het meesten deel der weghen is seer diep van Sneeuw, en 't is 'er seer ghevaerlijck over de Sneeuw te reysen. Maer die in dat Landt willen trecken, die moeten ghebruycken tamme Herten, die gheleert zijn in Sleden te loopen, (die men daer in alsoo groote menighte vindt, als men Esels in Italien doet) de welcke met een ongelooffelijcke snelheydt loopen, voerende en treckende de Sleden over de hooge bevroosen Sneeuwbergen. De voornoemde Saxo beschrijft ons, hoe dat in dat Landt over 't geberghte in de Bosschagien woonachtigh was eenen Satyr, die uytter maten rijck was, Memmingus ghenaemt, die by hem een seer grooten schat had vergadert.

't Welck Hotherus de Koning van Sweden vernemende, dede inspannen sijn tamme Herten, en reysde alsoo over de hooge Sneeuwbergen ter plaetse daer de voorseyde Satyr woonde, en beroofde hem van sijn groote rijckdom die hy vergadert had, de welcke hy mede in Sweden braght, wesende daer door seer machtigh en rijck. Gheen van dese twee ghewesten worden ghebouwt oft bezaeyt, nochtans soo ligghen 'er veel schoone en

(30)

lustige velden en valeyen, de welcke, waer 't dat men se ackerde en bezaeyde, souden seer veel goede vruchten moghen voortbrenghen. Maer door de groote menighte der visschen die 'er ghevanghen werden, en de overvloedt der wilde beesten die sy 'er hebben om by te leven, soo maecken sy luttel wercks van 't broodt. 't Volck van dit Landt als 't ter oorlogh gaet, soo ghebruycket meesten deel list, in plaets van wapenen, en met seeckere besweeringhe oft tooverye, soo doen sy komen een onweêr, hoe klaer en suyver dat de locht oock magh wesen, en doen 't regenen, als oft men 't water met emmeren uyt de locht goot. 't Volck van Biarmen en de Moscoviten zijn

aenbidders der Afgoden, ghelijck de Scythen, en zijn ervaren meesters in alle manieren van tooveryen: want sy weten een mensch te betooveren, 't zy met het gesicht, oft door woorden, oft andersins: dat hy geheel en buyten sijn verstandt is, wesende als uytsinnigh. Jae dat meer is, sy doen dickwijls door tooverye, dat een mensch gaet allenghskens quynen en uytteeren tot dat hy doodt is.

Cap. II. Beschryvingh van Finlandt.

FInlandt, in een Landtschap Noordwaerts gheleghen, is een deel van Noorwegen, het welcke soo groote wijde en lenghde is begrypende, dat 'et in voorleden tyden pleegh een Koninckrijck op hem selven te wesen. Dit Landt, hoe wel het een van de koudtste landen is die in de werelt zijn, soo wordt het nochtans bebouwt, bezaeyt, en bewoont van seer stercke en moedige mannen, die in voorige tijden hun vyanden kloeckelijck plegen te weêrstaen, en hun lant vromelijck te bewaren, en te-

(31)

ghen den aenstoot van hun vyanden te beschermen. In Finlandt is de Locht seer koudt, als 't oock in andere landen is die daer omtrent ghelegen zijn: Maer sy is 'er seer suyver en klaer, en selden regent het daer in de Somer, soo dat 'er een heel ghesonde locht voor 's menschen lichaem is. Want de Locht is 'er soo gematight, dat men de Visch, die alleen in de Son ghedrooght is, daer sonder souten bewaren magh, alwaer 't thien jaer langh sonder bederven. Van den vijfentwintighsten dagh van Maert tot den achtsten dagh van September, soo is 't daer eenpaerlijck dagh, sonder eenighe duysterheydt van avondtstonden te hebben: En van den vierden dagh van May tot den eersten dagh van Augustus, soo gaet de Son daer niet onder, maer wordt altijdts boven het aerdrijck gesien. Het Noord-eynde van Finlandt is ghelegen wel drie hondert vijftigh Gotsche mylen van 't Zuyd-eynde van Gotlant, alwaer op sekere plaetsen (als te Lincopen en Scaren) de Son wesende in 't beginsel van Cancer, men ter rechter middernacht sonder eenigh licht, kan lesen oft schryven, de kleynste letteren die men vinden magh, oft oock sien alderhande gelt te ontfangen en te tellen.

Op welcke plaetsen, en oock andere daer omtrent gheleghen, aldaer de Noordsche Pool boven den Horizont tsestigh graden verheven staet, soo siet men van 't eerste van May, tot in 't beginsel van Augustus gantsch gheen Sterren aen den Hemel, dan alleen de Maen, de welcke vol wesende, ghesien wort als een brandende Doornhaegh, draeyende omtrent het vlacke van der aerden, waer af die van 't landt seer verwondert en vervaert zijn.

(32)

Cap. III. Beschryvingh van Schrickfinlandt

SChrickfinlandt is een Landtschap ghelegen tusschen Biarmen en Finlandt, streckende met eenen hoeck Zuydwaerts tot aen de Zee van Bothnien. En wort meesten deel geheeten de Staert, om dat de lieden van 't landt ghebruycken seeckere lange effen houten, die voor krom zijn, ghelijck een Boogh, de welcke sy binden onder aen 't plat van de voeten, en loopen daer mede over de hooghe Sneeuwbergen, opwaerts en nederwaerts, langhs en dwars aldaer het hen belieft, haer selven voerende en regeerende met een stock die sy in de handt houden: Maer het een hout moet een voet langer wesen dan 't ander, en dat nae de maet der lenghde van man oft vrouw, te weten, is een man oft vrouw acht voeten langh, soo moet het een hout wesen effen langh acht voeten, en het ander negen. Ten anderen, soo bekleeden sy dese houten van onder met een dun velleken van een Rangyfer Kalf, welcke zijn beesten van hayr en ghedaente gelijck Harten, maer sy zijn veel hooger en grooter van lichaem. Dat sy dese houten van onder met dese dunne vellekens aldus bekleeden, gheschiet uyt verscheyde oorsaecken. Ten eersten, om dat sy te ghemackelijcker en gladder hen selven souden mogen over de hooge Sneeuwbergen voeren. Ten anderen, om hen selven, als sy komen omtrent het hanghen van de berghen en steenrotzsen, lichter en beter te keeren en wenden. Ten derden, om dat sy niet in 't opwaerts loopen van de Berghen van boven afvallen, oft te rugghe achterwaerts afschieten souden: want de hayren die noch aen de vellekens zijn, rechten hen op ghelijck borstels van een Egel, en steecken in de Sneeuw ghelijck oft houte prie-

(33)

men waren, en door een wonderlijcke kracht der natuur, soo houden sy teghen dat men niet achter over valt. Daerom als sy gheleert en gewoon zijn met sulck ghereedtschap te loopen, soo is 'er gheen bergh soo hoogh, oft steenrotz soo steyl, oft dal soo diep, insonderheydt in de Winter, of sy gheraecken daer lichtelijck op en af, en loopen waer dat het hen belieft. Maer in de Somer soo valt het hen eenighsins lastigher, door dien dat de Sneeuw van de warmte der Son sachter gheworden zijnde, terstont wat wijckt in 't aendrucken van de houten, die onder aen de voeten vast ghemaeckt zijn. Niet te min daer is gheen bergh soo hoogh noch soo steyl, of sy gheraeken 'er met list van loose omweghen en kromme omloopen, die se ghebruycken, boven op. Want in 't scheyden der valeyen, soo loopen se niet terstont opwaerts, om boven op den top van den bergh te gheraecken, maer loopen draeyende rondom de voet van den bergh, 't selve volhardende tot sy zijn op 't opperste van den bergh oft steenrotz, oft daer sy begeeren te wesen: het welcke by hun heel ghemeen is, oft als sy ter jacht loopen daer sy seer curieus af zijn, en groot vermaeck in hebben: oft somtijts oock dat sy uyt geneughten om 't snelst loopen, ghelijck die geene doen die in de loopbaen loopen, niet soecken dan de prijs te hebben van 't snelst te loopen.

Cap. IV. Van 't geweldt en groote kracht der Noordwesten windt.

IN Yslandt ('t welcke een landt is, gheleghen vast aen de bevroosen Zee, onder 't ghebiedt van den Koningh van Noorweghen) is een Zeehaven, geheeten in hun ghemeene tael Westrabord, alwaer

(34)

op 't platte landt en velden, ghelegen omtrent den oever van de Zee, de windt Circius oft Noordwesten windt soo gheweldigh waeyt, dat hy de ghewapende mannen die daer omtrent over- en weêr-ryden, soo lichtelijck als oft een bouwt Vlas op stoppelen waren, van 't paerde ter aerden werpt. Het selve gheschiet oock den ghenen die door 't Land der Portucriptiken trecken, (dat is te seggen van de lieden die in de holle Steenrotzsen en grotten woonen) en dat bysonder in de tijdt van de Winter, als de Son haren loop heeft in 't teecken van Capricornus, tot welcke tijden de winden op Zee daer soo gheweldigh oft stormachtigh niet zijn. Boven desen sijn 'er oock in Yerlant op veel plaetsen berghen, die niet seer hoogh zijn, over welcke, is 't dat 'er yemandt reysen wil, als dese Noordwesten windt waeyt, die is niet alleen in ghevaer van te vallen, oft van de berghen af te rollen, maer oock van 't leven daer te laten, en in de diepte en holen van de bergen te versticken. Ten anderen, wat vreesselijcke en schadelijcke winden dat 'er in 't West-quartier van Noorwegen omtrent de waterkanten waeyen, is den inwoonders van 't landt, en oock den vreemdelinghen, die daer verkeeren en haren handel dryven, seer wel bekent. Want door 't groot gewelt en kracht van dese winden, soo kan 'er gheen boom oft struyck wassen noch voortkomen.

Daerom soo ghebruycken die van 't landt, in plaets van hout, om vuur te maken, groote vischbeenen, daer sy hen by warmen, en oock hen spyse mede koocken.

Desghelijcks hoe gheweldigh en schadelijck dat dese windt is, omtrent den oever der Zee in 't West-quartier van Bothnien, dat worden de lieden die daer omtrent woonachtigh zijn, tot hun groote schade dickwijls wel ghewaer. Want door sijn groote kracht soo voert hy wegh geheele daecken van de huysen,

(35)

de welcke hy over al wijdt en breedt verstrooyt, de selve vernielende en te niet brengende.

Cap. V. Van 't geweldt en kracht der Noorde winden.

GEen mensch ter werelt, die eenighsins de verborgentheden der natuur ondersocht oft gheleert heeft, is soo slecht oft bot, die niet weet, hoe vreesselijck, gheweldigh en gevaerlijck dat de stormen en draeywinden in de Noordersche Landen zijn, aengesien dat 'er gemeenlijck seer veel oorsaken ghevonden worden, en dat 'er nimmermeer stof ontbreeckt, om de selve op te doen rysen en te verwecken. Daerom zijn 'er de winden dickwijls soo gheweldigh, dat sy het water van onder de schepen wegh-nemen, houdende de schepen in de locht seer hoogh en verre uyt het water opgheheven. Desghelijcks nemen sy oock van der aerde steenen, ende andere ghedierten dat sy gemoeten, en voeren 't in de locht een deel weeghs eer dat se de selve laten vallen. Oock voeren of nemen sy niet alleen steenen en beesten op, maer oock loode daecken van Kercken, en andere verscheyde huysen, jae dat meer is, seer groote stercke balcken, daer de daecken op rusten, voeren sy oock mede op in de locht, en met hulp van een andere stercken windt, die daer toe komt, soo dragen sy de selve seer verre van daer, eer dat se weder neêr komen. Dickwijls gebeurt het oock dat de Meulens met meulensteenen, en al dat 'er op is, van de draeywinden opgenomen worden, en soo door de locht wegh-ghevoert, de welcke een verre streecke van daer wederom neder-gheset worden, sonder dat de lieden die op de Meulens zijn eenigh letsel oft noot van 't lijf daer af hebben: Ja dat meer is, de storm en

(36)

't onweêr is 'er somtijdts soo groot en gheweldigh van de draeywinden, die Dorpen, Sloten en Steden bevatten, soo dat sy (als voor verhaelt is) de daecken van de huysen wegh-dragen, seer wijdt en breedt langhs de velden verstrooyen. De winden waeyen daer in de Somer uyt den Westen en Noorden soo sterck en geweldigh, dat 'er steenen, soo groot als men in de handt sou moghen houden, van der aerden opghenomen en van den windt op eenen hoop worden vergadert, gelijck oft sandt was: soo dat sy somtijdts de menschen daer mede wapenen en kleederen van 't lijf afrucken, oft oock wel een man met gheweldt van 't paert werpen. Jae oock soo ghebeurt somwijlen te Vichien, in 't Koninckrijck van Noorwegen, dat uyt de plaetsen en huysen van de rijcke visschers, de Visch, die in de Son en locht aen langhe sparren en stocken te drooghen hanght, door 't gheweldt der draeywinden met groote menighte

wegh-ghevoert wordt, als oft lichte barders waren, en alsoo geworpen in de huysen der arme lieden, de welcke 't selve ontfangen, als een gave hen van Godt toegesonden.

Cap. VI. Van de Donder, Blixem en Weerlichten die men in de Noordersche Landen siet geschieden, en van verscheyde uytwerckingen van dien.

DE Donder, Blixem en Weerlichten, zijn in de Noordersche Landen seer te vreesen, insonderheydt in de Landen die teghen 't Zuyden over legghen, om de groote kracht en uytwerckinghen die sy daer pleghen. Men siet dickwijls gheschieden Noordwaerts, dat 'et in September, de locht wesende seer suyver en klaer, geheele nachten over eenparigh sonder ophouden blixemt, welcke blixem

(37)

de aenschouwers meer vervaert dan beschadight. Maer den blixem en het weerlichten dat met den donder uyt 'er nature van de donckere wolcken voortkomt, doet daer menschen en andere dinghen groote schade. Want veel menschen en beesten die hen op hooghe plaetsen onthouden, worden van den donder en blixem ter doodt ghebraght, en oock hooghe toorens en huysen die met hardt peck besmeert zijn, (welcke niet seer te verwonderen is) met een vuur dat onblusschelijck is, vernielt: Desghelijcks de hooghe boomen worden daer van den donder van boven tot beneden in twee stucken ghescheurt, oft door een dwarsche afbytinge in stucken ter neder geslagen.

Cap. VII. Van de scherpe en bytende koude.

DE groote kracht en scherpheydt van de vorst oft koude die in de Noordersche Landen is, als wesende in haer eygen huys en heerlijckheydt, is veel beter met redenen door 't ghevoelen te bewijsen, dan met veel ghetuyghen van Schryvers. Want men siet dat 'er groote menighte van ghedierte, die veel hondert mylen van daer sich onthouden, worden bevende door 't gevoelen van de scherpe en bytende koude, die 't lichaem en al de leden terstont soo is benaeuwende, dat se staen schudden en tsidderen van de koude die sy allenghskens worden ghevoelende: Wat sou dan de koude daer niet doen, daer sy alle haer kracht en geweldt gebruyckende is, woonende en heerschende, uyt bevel en door 't gebodt der naturen: Van welcke saecken ick meen dat ick hier en in veel andere volgende hooftstucken met beter reden sal mogen schryven, (ich die daer ghebooren ben en verkeert

(38)

heb, jae tot omtrent daer den Noorder Pool boven den Horizont sesentachentigh Graden verheven staet) dan sommige andere die van hooren seggen, uyt onseker meenen, zijn schryvende, en veel klaerder bewijs, hoe krachtigh en scherp-bytende dat de vorst oft koude daer magh wesen: de welcke allenghskens van daer de gheheele werelt over gespreyt wordt, ghelijck de stralen oft linien die uyt het middelpunt ghetrocken worden rondom in den Circkel, als alle volckeren, die de koude ghevoelen, daer af goede getuygenis konnen geven.

Cap. VIII. Van den Rijm en Sneeuw.

IN de Noordsche Landen valt de Rijm en Sneeuw somtijdts soo overvloedigh, en het stormt 'er soo vreesselijck, en de Mist valt 'er soo dick, dat de Locht soo verduystert is, dat de reysende lieden die over wegh gaen, malkanderen te ghemoet komende, niet kennen oft sien hoe na dat sy d'een den anderen zijn, noch weten of 't vrienden of 't vyanden zijn, maer loopen tegen malkanderen eer dat sy d'een den ander gewaer worden. Het welck een oorsaeck van veelderhande onlust en ghevaer is, mits dat over beyde zyden van de weghen plaetsen zijn, daer men lichtelijck van boven af tuymelen sou, of groote en hooge Sneeuw-hoopen die daer soo vast en hoogh opghehoopt ligghen, dat die gheene, die daer met eenige packen gheladen komen, aen d'een noch d'ander zyde naeuwelijcks daer door konnen gheraecken. Niet te min, dat men sich qualijck sou mogen wachten van te vallen van boven af, om het staen der Beesten, soo helpen se seer naerstelijck malkander de Sneeuw-hoopen in stucken breecken, en welven oft keeren daer over hunnen waghens,

(39)

om te beter met hun beesten daer over te raken, om alsoo de begonnen reys te mogen volbrengen: Het welcke sy met sulcke naerstigheydt en haest doen, als oft achter hen brandt was: oft dat sy om eenigh ander groot gevaer te ontgaen daer toe gedwongen waren; Sy haesten hen soo seer, uyt vrees dat de weghen en bosschen, mits hun langh dralen, souden moghen door het haestigh vallen van de Rijm en Sneeuw vervult en bedeckt worden: Soo dat sy daer door den wegh uyt de velden seer qualijck souden weten te onderscheyden, en alsoo ten laetsten op een verdoolden wegh geraecken.

Maer aengaende de reysen die op 't Ys gheschieden, daer is luttel ghevaers oft gheen met allen in gheleghen, om dat de weghen over al seer effen en bloodt ligghen, anders niet dan dat sy hen wachten moeten voor de scheuren die in 't Ys zijn, het welcke licht om doen is, ghemerckt dat over al aen de kanten van de scheuren teeckenen ghestelt zijn. Welcke gebroken stucken van Ys die aen de kanten ghebleven zijn, oft groene tacken van Abeel- oft Geneverboomen, die in 't Ys over eynde bevrosen staen, soo dat men se van verre kan sien: De welcke daer staende langhs de kanten van 't gebroken Ys in goede ordre, en (hoe veel mylen verre) door vlytigheydt, en oock met kost van de Visschers seer ghetrouwelijck ghehouden worden, om dat den reysenden man niet sou komen te doolen. Maer het meeste letsel dat de reysende lieden daer hebben, dat is in de Bosschen, als sy malkanderen te gemoet komen, door 't breecken en roeren van de boomen: Want de boomen, insonderheydt de Popelieren, gheladen zijnde met Sneeuw, staen door het groot ghewicht van de Sneeuw gespannen en neêr gebogen, gelijck een ghespannen boogh: Van de welcke, hoe luttel dat se gheroert worden, soo grooten hoop Sneeuws valt op die gheene die daer omtrent doorgaen,

(40)

dat het hen seer verachtert: Jae dat meer is, soo ligghen de boomen somtijdts kruyswijs over malkander ghevallen, oft de tacken die afgebroken zijn door 't swaer ghewicht van de Sneeuw, dat den wegh niet te gebruycken is, 't en zy dat de gene die langhs den wegh gaen met bylen, die sy 'er toe mede draghen, de tacken in stucken houwen, en de wegh wederom ganckbaer maecken, ghelijck ick wel verseeckeren magh dat my en mijn geselschap dickwijls gebeurt is.

Cap. IX. Van de verscheyde en vremde gedaenten van de Sneeuw en Glasen.

IN dese voorseyde Landen, soo worden tusschen dagh en nacht meer dan vijfthien oft twintigh en meerder verscheyden ghedaenten van Sneeuw gevonden. Niet min vreemdigheyts wordt 'er oock gesien in de Glasen vensters, die aldaer in de drooge Stooven gemaeckt zijn, om de koude uyt te sluyten. Want van dat men de Stooven begint te heeten tegen de groote koude en vorst, en dat de Glasen de warmte gevoelen, soo siet men dat de Glasen door een wonderlijcke konst der natuur van de koude, die van buyten daer aen komt, met verscheyde manieren van Schilderyen en

ghedaenten soo beschildert en verçiert worden, dat de uytsteekenste Konstenaers die men ter werelt magh vinden, eer souden verwondert wesen van de groote uytnemende konst der naturen, dan dat sy 't selve souden konnen nae-maken. Nochtans soo heeft men daer wel kloecke Geesten ghevonden, die door grooten arbeydt en subtijl verstandt veel van dese dingen na-ghemaeckt hebben, tot een pronck en verçieringe van de huysen, die in andere Landen naeuwelijcks

(41)

noch door bidden en smeecken, noch om geen gelt souden te koop oft te verkrygen wesen. Waer door dat ghekomen is, dat men in die Landen seer veel silvere vaten en schalen, die nae dese patroonen seer konstigh ghewrocht waren, tot andere tyden heeft gevonden. Desgelijcks soo heeft men daer oock gevonden veelder hande schoone en kostelijcke wercken, soo wel op Wollen als Lynen laeckenen gemaeckt, oock wonderlijcke en konstige schilderyen, gelijck wy breeder sullen hier nae verhalen, als wy van de Schilderye en Geweven wercken schryven.

Cap. X. Van de Sloten van Sneeuw ghemaeckt, en hoe dat se van de jongens bestormt en gewonnen worden.

DE lieden en inwoonders der Noordsche Landen houden voor een gebruyck, uyt een voorsichtige kloeckheydt, dat sy jaerlijcks hun jongens opwecken en oeffenen met verscheyde oeffeninghen en manieren van vechten, en konsten om Steden en Sloten te bestormen, en insonderheydt waer door de jonghens den krijghshandel, niet alleen sonder bloedtstortinge, doodtslagen oft oock eenigh perijckel van 't leven, moghen leeren, maer oock het selve uyt geneughte souden bestaen en malkanderen bevechten:

En daerom soo vergaderen de jongens jaerlijcks met groote hoopen by een in de Winter, soo langh als 'er Sneeuw is, daer toe van hun Ouders aengeport zijnde op eenighe hooghe plaetsen, alwaer dat een yeghelijck om 't meest groote hoopen Sneeuw t'samen brenghen, waer aen dat se insonderheydt Sondaeghs en Heylighedaeghs seer naerstelijck wercken, maeckende Kasteelen en Bolwercken, met vensteren en schietgaten, ghelijck de Sloten en Bolwercken ghe-

(42)

maeckt worden: De welcke sy eenpaerlijck met water nat maecken, om dat de Sneeuw alsoo met het water wel vast in een ghedronghen wesende, door de vorst sou mogen te harder en stercker worden. Door welck nat-maecken de Sneeuw somtijdts soo hardt en vast bevrosen en soo sterck wort, dat se niet alleen soude mogen verdragen gemeene slaghen met stocken oft diergelijcken, maer oock, indien dat 'et van nooden was, metale klooten, en teghen staen 't gheweldt der oorlooghs-tuyghen, daer men hier voortijdts de mueren van de steden mede pleegh te vellen en neêr te werpen. Nu nae dat alle dinghen soo bereydt zijn, soo deelen hen de jonghens in verscheyde benden en hoopen, waer af het een deel hem is houdende binnen 't besluyt van de voorseyde Blockhuysen, om die tegen de vyanden te beschermen en bewaren: en het ander deel dat blijft buyten om het Blockhuys te bestormen en in te nemen. Daer zijn oock in dese witte leghers soo wel buyten als binnen geen Swarte oft Tanneyte vaendelen ghebreck, oft groene tacken en meyen van Genever-boomen, onder de welcke een lustighen en gheneughlijcken strijdt begost wordt, niet om eenigh geldt oft goedt te verkryghen, maer alleen om prijs en eer daer door te behalen. In welcken strijdt over beyde zyden niet anders ghebruyckt wordt dan sneeuwballen die zy met de handen nae malkanderen werpen. Want daer wordt scherpelijck geboden op straf van naeckt in kout water ghesteecken te worden, dat niemandt hem vervoordere in dusdanige sneeuwballen daer hy mede wil werpen, steen, yser, hout, oft stucken van Ys, te doen. Ten anderen, terwylen dat die van buyten aldus sterck het Blockhuys bestormen, soo zijn 'er oock sommighe van hen, die ghelijck Conynen, het fondament van 't Blockhuys onder deurbooren, en soo

(43)

daer in komen om dat se die gene, die 't blockhuys van binnen beschermen, souden moghen uyt hun plaetsen verjagen. Maer na dat die van buyten daer binnen zijn gheraeckt, soo vertoeven sy niet langh of sy rechten met vuysten tegen malkander, en dat soo langh tot dat de vaendelen van die binnen ghenomen zijn en de neêrlaegh hebben, en als dan houden sy op van vechten, op hoop, ter naester reys als sy weder by een vergaderen om te stormen, dat sy hun schade verhalen sullen, en hun uyterste best doen om de plaetse, soo verre als 't hen moghelijck is, weder met stormen in te nemen. Voorwaer dese stormen en strijden worden met sulcke naerstigheydt

ghepleeght, en gaen oock anders niet te werck dan of 'er huys en hof, en het welvaren van 't landt aen gheleghen was, sulcken arbeydt en moeyte doen sy in dese spelen.

Ten anderen, of 't gheviel dat 'er yemandt was die door vrees uyt een ghevecht wegh-liep, soo die dan gekregen wort, steken se die den hals vol Sneeuw tot op de rugh toe, en geven hem daer-en-boven veel quade en straffe woorden, en bespotten hem; en alsoo ghestraft wesende, soo laten sy die loopen, om dat hy op een ander tijdt als hy weder ten stryde komt, te vaster sou blyven staen, en 't legher te vromer beschermen. Andere die droppen se allenghskens van dat koudt en half bevrosen water, als 't seer afgrijsselijcken koudt is, tusschen hals en hooft, en straffen die alsoo, ghelijck wy breeder sullen verklaren als wy schryven van de straf die men ten Ys is ghebruyckende. 't Welcke al te samen uyt vermaeck gheschiet, om dat de plompe en weêrspannige jongens op een sachte manier gestraft souden worden.

(44)

Cap. XI. Hoe dat men ten Ys met paerden loopt, en van de prysen die daer mede zijn te winnen.

DE oude Gotthen hadden eertijdts voor een gebruyck, dat sy in de Winter, op 't laetste van December, als alle meyren, stilstaende wateren, en aerde wel stijf en hardt toeghevrosen waren, in alle plaetsen en landtschappen al de beste en schoonste paerden die sy hadden, by een lieten vergaderen, om daer mede speelen te houden, en openbaer op 't Ys te loopen, om prijs daer mede te winnen: En aengaende de spelen die uyt vermaeck gedaen wierden, soo quamen des ses-en-twintighste December in yeder Landtschap, een groote menighte van ingesetenen by een, (en vergaderden ten Ys op de rivieren oft staende wateren, die hardt toeghevrosen waren, blinckende ghelijck een spiegel) wel ghemonteert en voorsien zijnde van stercke en snelle paerden, in verscheyde benden ghedeelt, een yegelijck goede hoop en moedt hebbende van 't snelst te loopen om eer te behalen, en den prijs te winnen die 'er toe ghestelt was. De lenghte van de plaetsen daer men het loopspel houdt was omtrent vier oft ses Italiaensche mylen verre. Maer de prijs die 'er mede was te winnen, waren eenighe maten koorn, nieuwe kleederen, en daer-en-boven het paert dat tot het gestelde teecken niet loopen kon, 't welcke toebehoorde den genen die de prijs ghewonnen hadden. Dese vermaeckelijcke loopspeelen, die men in de Noordsche Landen is ghewoon te doen, worden nerghens soo seer ghebruyckt als in Oost- en West-Gotlandt.

Want het landt is vol vruchtbaere en vette weyden, alwaer oock voor de paerden een uyttermaten goedt gras wast, daer men veel duysent paerden sou

(45)

moghen inhouden, niet alleen op een weyde, maer op groote wyde en verscheyde velden, die daer seer wijdt en breedt van den anderen gelegen zijn.

Cap. XII. Van de volckeren die om prijs ten Ys loopen.

IN dese gewesten worden twee soorten menschen ghevonden, welcke op 't snelst en kortst naer de bestemde loopbaen om prijs loopen. d'Eerste dat zijn de wilde Lappen, die met kromme houten oft lange platte stocken, die sy onder aen de voeten vast hebben ghemaeckt, seer snel op en neêr loopen, over de Sneeuwberghen en dalen, langhs en dwars soo sy willen, en dat seer vaerdigh, 't zy in 't vechten, oft in 't jaghen van wilde Beesten, (daer mede dat sy de kost winnen, en rijck door worden) oft oock dat het zy om eer te behalen en prijs te winnen met het snelste te loopen. Maer boven alle andere soo zijn die van Schrickfinlandt de kloeckste in dese wijs van loopen. En 't is genoegh dat ick hier verhael, dat dit volck soo behendigh en vaerdigh is in dit rasch loopen over die hooghe Sneeuwberghen oft oock om prijs te winnen, dat naeuwlijcks yemandt van al de andere volckeren hem op het vlacke en gladde Ys volghen oft achterhalen konnen, daer sy nochtans op effender en veel korter ghereedtschap steunen dan de andere. Ja dat meer is, men seght dat die gene, die aldus over de Sneeuw oft om prijs ten Ys tot het gestelde teecken loopen, de wilde beesten die sy in 't ghemoet vinden, met pylen doodtschieten. Maer die ten Ys loopen, al is 't dat sy hen soo wel weten te bestieren dat sy sonder eenige sorgh zijn van hen te quetsen oft te beseeren, soo zijn sy nochtans niet vry noch verseeckert van de scheuren die on-

(46)

der de Sneeuw bedeckt legghen, ghelijck wy hier nae breeder verhalen sullen, als wy beschryven de wijse van oorloghen die men daer ten Ys ghebruyckt. De andere soort van volck, dat zijn de gheene die onder aen de voeten vast ghemaeckt hebben gheslepen ysers, wesende een voet langh, oft effen Harts beenen, oft Osse schinckels, die een natuurlijcke gladdigheydt hebben van de vettigheydt die 'er in is, met de welcke sy alleen op 't gladde Ys wonderlijck snel konnen loopen, volhardende hun loop soo verre als 't Ys effen en onghebroken is. Onder welcke soort van volck over al menschen ghevonden worden, die uyt lust op 't Ys loopen om de prijs, die 'er toe gestelt is, te mogen winnen: Wesende de lenghte van de loopbaen van beyde zyden gestelt, op de vast toegevrosen wateren, blinckende soo klaer als een Spiegel, omtrent een, acht oft twaelf Italiaensche mylen, oft somtijdts oock wat minder. De prijs die met het snelst loopen te winnen is, dat zijn Silvere lepels, kopere vaten, swaerden, nieuwe kleederen, en jonghe paerden. Maer ghemeenlijck soo winnen dese de prijs van loopen boven alle andere, die onder aen de voeten vast ghemaeckt hebben Harts schinckels, die breet en effen geschaeft zijn, en gesmeert met Varckens reusel: Want de beenen die alsoo ghesmeert zijn, die moghen in 't loopen niet belet oft verachtert worden van de bevrosen druppels die door de gaten en spleten, wegens de groote koude en vorst oprysen en doordringen boven op 't Ys, gelijck wel 't Yser magh worden hoe seer dat het oock geslepen oft gesmeert is. Maer geen smeer is 'er nutter oft bequamer om sulcke Ysers mede te smeeren dan van Harten oft Ossen beenen, die een natuurlijcke gladdigheydt in sich hebben. En alsoo gheschieden dese loopspelen ten Ys, maer alder meest en sonder ghevaer, als Ys blinckende