zeden der wilde Heydenen, en hun geburen.
Cap. I. Van d'ongeluckige Strijdt van Reynier, Koningh van Deenmarcken.
DE Letterkonstenaer Saxo, de vermaertste Schryver van de Deensche Historie, verhaelt dat Reynier, Koningh van Deenmarcken, geheele vijf jaren langh op de kusten der Ruslanders gherooft hebbende, voornam sijn geburen, de Biarmers, te weten Noordsche mannen, die de berghen en de Landen bewoonden, met vyandelijcke wapenen, en met weêrgadeloose heyrkrachten, aen te tasten, om hen onder te brengen. Maer sy, van sijn koomst versekert, moeyden de Hemel met tooverdichten, en deden een schrickelijcke stort-reghen uyt de lucht afvallen. Dit was oorsaeck van dat Reynier, eenighe tijdt langh in sijn reys verlet, ghebreck van voedtsel en lijftocht kreegh. Soo haest het onweêr verdweenen was, wierd hy en de sijnen van een schrickelijcke drooghte en hitte ghepynight, die niet swaerder dan de voorgaende quael te verdraghen was. Dit twijffelachtigh quaet van
een dubbelde onmatigheydt verswackte en neêrvelde de lichamen sijner krijghslieden. Maer de Koningh, bespeurende dat hy meer door toovery, dan door kracht van de lucht belet was, besloot hun baldadigheydt te wreecken, en besprongh hen weêr op 't onversienste. Maer hun Koningh, op de groote bystandt der schutters van de Hertogh van Finmarcken, sijn ghebuur, steunende, verdelghde, sonder self eenighe schade te lijden, het heyr van de Koningh Reynier, die in Biarmen overwinterde. De Finnen (ghelijck in 't begin van 't eerste Boeck aengeroert is) ghewendt zijnde schichtighlijck op glibberige houten hun loop te leenen, worden soo geswindelijck, als sy begheeren voortghedreven, en konnen naer hun believen in een ooghenblick of na by, of verre zijn: want soo haest als sy de vyanden ghetroffen hebben, vlieghen sy met een selve vaerdigheydt, als sy gekomen zijn, wegh, en keeren daer na met een selve loop weêrom. Sy zijn dieshalven, door de gheswintheydt van de houten en van hun lichamen seer vaerdigh om aen te vallen en te vluchten. 'tIs te ghelooven, ghelijck de selve Saxo schrijft, dat de machtighste Koningh Reynier d'omkeer van sijn geval wonderlijck heeft ghedraghen, toen hy sagh dat hy, eertijdts een zegepraelder, ghelijck d'oude Romeynen, van een onghewapende en wanschickelijcke menighte tot in 't uytterste gevaer gedreven wierd: in voeghen dat de gheen, die de vermaertste verçieringh van de Roomsche krijghstucht, en de groote krijghsbenden van de grootste en deurluchtighste Hertogh verslaghen had, voor de toestel van een boersch en ongheacht volck, dat nietigh en geringh was, besweeck, en dat de geen, diens krijghs-dapperheydt te vooren door geen geweldt van 't dapperste volck verdruckt kon worden, een kleyne hoop van een ongheacht volck niet tegenstaen kon. Hier door ghebeurde 't dat hy
met de selve menighte, daer meê hy de grootste pracht des werelts verdelght, en de lastighste saken van d'oorlogh uytgevoert, en met de welcke hy in 't openbaer soo veel voetknechten, heyren en ruyters aenghetast had, een ongheacht en onbekent volckje, dat by na heymelijck, en als om af te setten, aenquam, niet tegenstaen kon, en sich niet schaemde sijn hooghberoemde eer, opentlijck, en allenghs verkregen, door bedriegery by nacht te besmetten, en, in plaets van openbare dapperheydt, verborghe laghen t'omhelsen. Dese saeck had een uytgangh, die niet min
onbetamelijck, dan 't werck wanschickelijck was: in voegen dat hy dit gewoon gedicht wel moght seggen.
Om hoe geringh een saeck vergaen veel groote dingen.
Ick verswijgh noch dat Arngrinius Tengildus en Egbert, Koningen van Finmarcken en Biarme, die Frotho, Koningh van Deenmarcken , soo hardtneckighlijck en dapperlijck tegen-stonden, verwon. Frotho self huwde sijn Dochter, die hy
vyerighlijck beminde, aen de selve Arngrinius, Sweedsch Worstelaer, die Egbert in een uytdagingh verwon; en achtte niet wanschickelijck een behuwde Vader van de gheen te worden, die door soo veel heerlijcke daden, niet alleenlijck groote
vermaertheydt verkregen, maer hem oock van sijn bitterste vyandt verlost had.
Cap. II. Van de wreetheydt der gener, die sich in de Bosschen onthouden.
GElijck d'Oostersche volcken, die de Caspische bergen bewoonen, om het geweldigh gedruys van d'opgaende Son, en om haer schrickelijck gheluydt, door verborghe dampen uyt het inghewandt
van d'aerde verweckt, hun toevlucht tot de holen nemen, om hun leven te behoeden, en hun beyde ooren stoppen, op dat sy, als de tijdt sulcks meêbrenght onbeschroomder souden zijn: soo hebben oock de volcken, op d'uytterste stranden van de
Noorweeghsche zee woonende, hun onder-aerdsche holen, uyt oorsaeck van de felle windt Circion, en van de dickte der wolcken, op de hooghe berghen gheresen, en hun leven en voedtsel van de visschen en wilde beesten. Sy hebben een afschrick van de ghenen, die van elders tot hen komen, als van roovers en afsetters, vermits sy vreesen dat men hen ghevanghen weghvoeren sal. Sy ontfanghen echter tot hun medeghenooten, en tot hun beschermingh de ghenen, die door groote wreetheydt verdruckt zijn, en hun toevlucht tot hen ghenomen hebben, en onderwijsen hen hoe sy de zee-roovers, die aen hun stranden komen, met belaginghen sullen betrappen of dooden. Sy brenghen dit te weegh, terwijl sy sich voorvluchtigh toonen, of gedienstigheydt aen de genen bewysen, die onkundigh in de havens zijn, op dat de ghenen, die sy in 't ghevaer willen besluyten, niet in noodt souden komen. Maer als sy, uyt oorsaeck van de bevroose zee, gheen uytlandige menschen vinden, aen de welcken sy hun wreetheydt konnen betoonen, soo zijn sy ghedwonghen, om de winden en sneeu, in hun ghevanghenissen en holen, die van de beenen en ribben der zee-ghedrochten ghemaeckt zijn, te blijven. Dese holen, boven aen het dack als een omghekeert schip, en met mos bedeckt, schijnen tamelijck konstigh ghebouwt, en dit om 't geweldt der winden, die daer niet min verschrickelijck zijn, dan de schrickelijcke stormen, die uyt de grondeloose zee te voorschijn komen. Daer zijn oock onder hen sekere menschen, ghelijck Nomaden, die d'oever van de Caspische zee
nen. Dese lieden sluyten de toegangh tot hun hutten met klonten van aerde, of met mosch, of met bergh-mosch, of met ghevlechte tacken, op dat niemandt, uyt de zee komende, hen sou naderen, om hen en hun gheheymenissen te deursnuffelen. Sy verdraghen misschien dese strengigheydt des Sons, des landts, en der holen met groot gheduldt, om dat sy vry van d'onverdraghelijcke en onversadelijcke schattingh der wreede dwinghelanden zijn, aen de welcken d'onmetelijcke groote zee een engh vat schijnt te wesen. Plinius schrijft, in het tweede Hooftdeel van sijn sestiende Boeck, veel en wonderlijcke dinghen van de Noordsche volcken, die aen de woedende zee, en in de holen woonen, en seght dat het volck elendigh is, 't welck in diepe holen, of in vertrecken, met de handen ghemaeckt, woont, om sich tegen de wreede zee te beschutten, en hun hutten ghelijck schepen stellen, die, van 't water omringht zijnde, schijnen te vergaen. Maer als 't water weêr weghloopt, soo vanghen sy de visschen, die met de zee weêr pooghen wegh te gheraken, en, hen ghevanghen hebbende, drooghen hen meer in de windt, dan in de Son.
Cap. III. Noch van de wreetheydt der Wilde Menschen.
NAer de Witte Zee, aen 't uytterste van de Noordsche Landen, daer de heerschappy van de Koningh, en van 't Rijck van Sweden sich wijdt uytstreckt, woonen over al seer woeste en wreede volcken, die gheen andere wapenen ghebruycken, dan vellen van wilde Ezels, of wilde Muylen, en oock booghen en speeren, die aen de beyde eynden scherp toeloopen. Sy vlieghen (ghelijck hier voor
in 't eerste Boeck van de Schrick-Finnen gheseght is) met een wonderlijcke gheswintheydt, en wenden sich aen alle zyden, en konnen alle geweldt, op hen aenghewendt, keeren en ontwijcken; en dit voornamelijck op de toppen der berghen, die ghedurighlijck over al met dicke wolcken vervult zijn. Jae men kan van de selve volcken 't gheen segghen, 't welck de grootste Philosooph de Scythen, Anacharsis, van hun zeden geschreven heeft; dat is, dat niemandt der ghener, die tot hen quamen vluchten, wegh raecken kon, en oock dat sy niet, dan met hun wil, konden gevonden, ghevangen of aengetast worden. Sy hebben geen steden, en geen gheboude vesten; maer yeder van hen neemt sijn huys met sich. Sy zijn schutters te voet, die gheen broodt eten, maer sich met visschen, en met de jacht der wilde beesten besorghen, en die, in plaets van huysen, waghens en hutten hebben, die met harde huyden der beesten, of met schorssen der boomen bedeckt zijn. Sy onthouden sich des Winters aen de kanten der wateren, en des Somers onder de schaduwrijcke boomen, en in de duystere plaetsen, en veranderen dickwijls van plaets. De decksels op hun hoofden zijn ghewoonelijck de vellen van wilde Gansen, Endvoghels, en van Hanen, die, ghelijck het andere gevogelte, daer in een ontellijcke menighte ghevonden worden. Men vindt daer oock veel kostelijcke vellen, die sy eer teghen andere dinghen verruylen en verwisselen, dan voor gheldt verkoopen.
Cap. IV. Van de vijf verscheyde spraken der Noordsche Rijcken.
DOor dese verscheydenheydt der kleederen en wapenen wordt aenghewesen hoe groot het verschil der landen, talen, ouderdommen en oeffeningen is. Daer zijn dan veel groote en machtighe landen, ghelijck de Landen der Lappen, Moskoviters, Sweden, Gotten, Vermers, Dalensers, Berghlanders, en Noorwegers, welckers grootheydt, die sich in de langhte en breedte uytstreckt, grooter is dan gheheel Italien, Spanjen en Vranckrijck by malkander genomen: in voeghen dat Plinius hen niet vergheefs, om haer onbekende grootheydt, een andere werelt genoemt heeft. 't Is dieshalven geen wonder dat men daer in 't gebruyck van vijf talen vindt, als van de Noordsche Lappen of Bothniers, van de Moskoviters, van de Russen, van de Finlanders, van de Sweden en Gotten en Duytschen. Maer de menschen, die daer woonen, leven, schoon sy koudt zijn, soo langh, dat sy hondert en tsestigh en meer jaren bereycken: ja oock in Engelandt en Schotlandt, daer d'eerwaerdighe Bisschop over de hondert en tseventigh jaren geleeft heeft. d'Oeffeninghen der gener (te weten van de soodanighen, die de Noordsche wildernissen bewoonen) bestaen in de jacht en visschery, en in de handelinghen en koopmanschappen der Moskoviters. De besigheydt der Finnen bestaet in de landtbouwery, visschery, en in hout te schaven. De Gotten en Sweden zijn oock met dierghelijcke dinghen besich. De Duytschen bemoeyen sich met verscheyde handelingen der Waren, en leven van hun winst, nemen de wetten der ingheboorenen aen, en geneeren sich met al 't geen, dat tot een sachter leven schijnt te strecken,
gelijck met lakens, zyde, goude laeckenen, en met verscheyde wijnen. Wy sullen ten deel hier, en ten deel hier nae, als wy van de veldtslaghen spreken, breedelijcker aenwijsen, welcke en hoedanige wapenen sy gebruycken. Maer hier wordt alleenlijck dit vast gestelt, dat, onder al de Noordsche volcken, de Gotten behendighst en ervarenst in de konst van met de voetboogh te schieten hebben geweest, ghelijck de Finnen voor de besten met de handtboogh worden ghehouden. De Sweden strijden gewoonelijck met bylen, hellebaerden en spiessen. De kleedingh is, volghens d'oude ghewoonte, kort en gebonden, behalven de koussen, die ruymer zijn. De Sweden ghebruycken ruymer kleedingh, naer de ghewoonte der Duytschen. De Moskoviters hebben langhe kleederen, naer 't ghebruyck der Griecken, de welcke alle Noordsche volcken zijn. Maer de wilde Lappen ghebruycken kostelijcke vellen van verscheyde wilde beesten, niet tot verçieringh, maer uyt noodtsaeckelijckheydt.
Cap. V. Van de handelingh en verwisselingh der Waren en
Koopmanschappen sonder geldt.
HOe wel alle bedrogh swaer en vervloeckelijck in alle handel der saecken schijnt te wesen, soo is sy echter veel t'ongherechtelijcker, onverdragelijcker en lastigher, als sy tegen d'eenvoudigen aengewent wordt, voornamelijck als 'er valsche munt bykoomt, ghelijck hier nae in 't seste Boeck, van de verscheydenheydt der Munten ghetoont sal worden. Dieshalven, ghelijck dese Laplanders, of Bothniers, en dese volcken der woeste plaetsen gerust en vredigh t'huys leven, soo zijn sy buyten onbekent by d'andere volcken. Sy zijn oock
niet in ghevaer van door valsheydt bedroghen te worden, dewijl sy malkander eer met Waren, dan met geldt betalen, en door een vrolijcke gherustheydt het gheen, daer sy naer trachten, verwerven: in voegen dat sy, in de woede van 't gerammel onkundigh, sonder beroerte leven, sonder nijdt by malkander woonen, en sonder bedrogh alles aen malkander meêdelen; want hun eenighe poogingh is d'armoede t'ontvluchten, en de rijckdommen niet te beminnen. Dese volcken weten niet wat ghewinsucht is, en bemoeyen sich niet met eenighe listighe en deurtrapte
koopmanschap: in voeghen dat sy, sonder gedruys en in stilte levende, soodanigh naer een middelmatigh gheluck trachten, dat sy van de waere kennis der rijckdommen niet berooft worden, en dat de ghenen, die d'anderen niet weten te bedrieghen, tot een merckelijcke straf hebben yets te rooven. Sy zijn echter niet soo volkomelijck gheluckigh, of sy behoeven de hulp en Waren van anderen tot hun grooter gherijf. Sy doen dieshalven ghetrouwelijck hun handelingh sonder gheldt, en met een goede en oprechte verwisselingh, en met onderlinghe toestemmingh, sonder woorden daer over te maken: niet uyt oorsaeck van hun plomp vernuft, en woeste zeden, maer om dat sy een eyghe en besondere tael hebben, die aen d'andere gheburen weynigh bekent is. Sy hebben oock ghesette plaetsen, of op het vlacke landt, of op de toeghevroose wateren, om jarelijcks daer hun handelingh en koopmanschap, ghelijck in de Jaermarckten ghebeurt, te doen, om aen yeder 't gheen te vertoonen, dat sy door hun eyghe vernuft, 't zy t'huys of buyten, verkreghen hebben. Sy onthouden sich echter ondertusschen niet van ghelijcke handelinghen, als 't geen, dat sy van anderen begeeren, voor hen vertoont wordt. Sy hebben oock Oversten, door de ghemeene toestemmingh van 't
volck Berghchara, dat is Berghmannen, ghenoemt, die sy eeren, en aen de welcken sy kostelijcke vellen, en veelderhande visschen gheven, soo in plaets van de
schattinghen, sie sy aen de Koningh van Sweden moeten betalen, als uyt een eyghe en ghewillighe mildtdadigheydt. Men kent dese Oversten boven alle anderen, en dit uyt oorsaeck van de roode kleederen, die sy draghen. Sy betalen oock ghelijcke schattinghen aen de Koningh van Noorweghen, en aen de Vorst der Moskoviters, en zijn hen gehoorsaem. Sy beginnen nooyt oorlogh tegen hun naeste gheburen, of tegen de ghenen, die verre van hen woonen, dan als sy door groot ongelijck geterght zijn. Sy tasten dan hun vyanden, als onversoenelijck zijnde, niet met de wapenen aen, die de woede hen in handen gheeft, maer met verschrickelijcke tooversanghen, en verdooven de leden der vyanden soodanigh, dat sy de handt niet konnen opheffen, niet met het swaert slaen, en dat sy naeuwelijcks konnen weghvluchten.
Cap. VI. Van de Iaermarckten op 't Ys.
MEn onderhoudt oock op seeckere tijden een seer oude ghewoonte van Jaermarckten op 't Ys, die in veel Landtschappen en plaetsen, op het vlacke en ope Ys, met groote toeloop van Kooplieden ghehouden wordt. De vermaertste plaets hier af is in d'Aertsbisschoppelijcke stadt van Upsale, in 't Koninckrijck van Sweden, deur 't midden van de welcke een breede vloedt deurvloeyt, die ghewoonelijck in 't begin van Februarius soo dicht en dick toevriest, dat hy een ontellijcke menighte van menschen, en de last der vracht-beesten, en oock alderhande koopmanschappen draeght.
Soodanighe Jaermarckten wierden eertijdts, en worden noch tot aen dese dagh Dystingh genoemt, dat is de plaets der vonnissen van de voorsichtighste Koningin
Dysa,om dat dese kloecke en uytsteeckende vrouw, siende dat d'ontellijcke menighte
van 't volck, om de strenge invloeyingh des Hemels, en om 't ghebreck van ghewas en vruchten, door de strafheydt van de hongher in ghevaer sou komen, aenriedt dat'et beter was 't lot te werpen, om uyt hun gheboorte-landt te trecken, en hun wooningh in vreemde landen over de zee te soecken, om lijftocht te vinden, en, die ghevonden hebbende, naerstelijck te bouwen, dan door de wreedtste straf en plaegh van eenige onvoorsichtige menschen uyt het leven geruckt te worden. Dit is echter niet d'uyttocht der volcken uyt het half-eylant Scanziana, van de welck Paulus Diaconus van de Longobarden ghedenckt. Het kan wel zijn dat sy dit om ghelijcke oorsaeck ghedaen hebben, maer daer is groot verschil van tijdt tusschen beyden, ghelijck oock de heerschappy, ordeningh, en wijse van dese Koningin Dysa, en 't getal van d'oneyndighe menighte, en de maght verscheyden. Doch dewijl mijn waerdtste Broeder en Voorsaet, Ian de Groot, Aertsbisschop van Upsale, in sijn Historie van dese saeck ghewagh maeckt, soo sal ick de nieuwsgierighe Leser derwaerts senden, en, weêr tot de Jaermarckten op 't Ys keerende, segghen, dat op een onveranderlijck teecken en tijdt alle Noordsche volcken, en hun gheburen dese Jaermarckten heel stricktelijck plegen t'onderhouden; namelijck op dese wijse, dat de volle Maen van d'eerste ontsteeckingh (die na de dagh en middernacht van drie Koninghen in Januarius
geschiedde) een ghewisse teecken en tijdt voorschreef, in de welcke alle menschen
tot de voorghenoemde Jaermarckten, op een plaets, die aen alle bekent was,
moghten komen, daer in echter dit waerghenomen wierd, dat sy voor, in en na de marckt by de Maneschijn hun koopmanschap souden doen, op dat de Maen,
afnemende, door haer licht aen yeder middel sou gheven, om weêr ter plaets te keeren, van daer hy vertrocken was. Men doet daer koopmanschap met alderhande Waren, naer 't believen der Kooplieden, als met kostelijcke vellen van verscheyde dieren, oock met silvere vaten, tot ghebruyck der tafelen, en tot d'onversadelijcke verçieringh der vrouwen. Men brenght daer oock veelderhande granen, metalen, yser, koper, lakens, en eetbare Waren, die ghewoonelijcker naer de rechte waerde, dan naer de swaerheydt van 't ghewicht, met een onderlinge en blyde toestemmingh verwisselt worden, uytghesondert soodanighe dinghen, die d'Overste, door groote
voorsichtigheydt, of in de teghenwoordige, of in d'aenstaende noodt van
d'ingeboorenen kan versoecken, ghelijck ghewas, oorloghs-paerden, en eetwaren, als botter, kaes en speck; want indien hy met oorlogh ghedreyght wordt, soo wordt aen de vreemde Kooplieden, of aen de ghenen, die hun handel waernemen, by openbaer gebodt, daer boete op volght, verboden soodanighe dingen uyt te voeren. Wyders, op een andere bevroose poel, Meler ghenoemt, wordt, omtrent in 't eynde van Februarius, aen de vesten van de stadt Strengen Jaermarckt op 't Ys ghehouden. Eyndelijck, in 't midden van Maert wordt oock in 't landt Jemphthia, in 't geberghte van Sweden en Noorweghen, in een plaets, Oviken ghenoemt, op 't Ys de Jaermarckt