Godtsdienst, die de Noordsche volcken aen de duyvelen bewijsen.
Cap. I. Van de waengeloovige dienst der Heydenen in Littau.
ALbert Crantz, een ghetrouw Historie-schryver der Duytschen, die in 't jaer vijfthien hondert vermaert heeft gheweest, en na hem Mechovita Polonus, verseeckeren dat de Littauwers, in de tijden van 't Heydendom, terwijl sy noch in de doolingh van de Heydenschap gehouden wierden, drie Godheden voornamelijck eerden, te weten 't Vuur, de Bosschen en de Slanghen: 't Vuur, om dat het in alle offeringen ghebruyckt wordt, of om dat sy door de zeden der Persianen bedroghen waren, die 't vuur God self achtten te wesen, ghelijck Herodotus getuyght, of naer 't gevoelen der
Egyptenaren, die sich inbeeldden dat het vuur een bezielt groot beest was, en alles, dat gheboren wierd, verslondt, en, nae dat het van verslinden versaedt was,
gelijckelijck met het geen, dat het verslonden had
vergingh en storf. Sy hielden de Bosschen voor heyligh en gewijdt, en waenden, naer de gewoonte der Egyptenaers, dat al de beesten, die daer in woonden, Goden waren, gelijck de Poëet verhaelt:
De Goden woonen oock in Bosschen.
Ja veel volcken, op dit vertrouwen steunende, hebben hun Koningen en Vorsten, ghestorven zijnde, op dat sy of Goden ghemaeckt, of onder de Goden gevoert souden worden, verbrant, of in de bosschen en wildernissen, met een goude halsbandt, plechtelijck opgehangen, als of de genen, die de ware Godheydt verloochenden, door soodanige offeringhen, groote lof en vergeldingh souden verdienen. Wyders, sy eerden de Slanghen als heyligh, terwijl sy aen niemandt hinder scheenen te doen, en hielden hen voor Huys-bewaerders en Huys-goden. Maer hoe wel dese
waengheloovighe dienst gheheel afgheschaft schijnt te wesen, soo blijven echter, door d'ingevingh der duyvelen, d'overblijfselen daer af in veel heymelijcke huysen, die in eensame plaetsen staen, ghelijck in de Noordsche Koninckrijcken van
Noorwegen en Vermelanden. Men leest nochtans dat de voorghenoemde Littauwers, in 't derthien hondert ses en tachtighste jaer van dese goddeloose dwalingh ghesuyvert zijn: want hun dapperste Vorst, Iagello genoemt, wierd toen, met sijn acht broeders, tot het Christelijck Geloof bekeert, gelijck Mechovita ghetuyght; in 't welck dit volck noch heden, met vermeerderingh van Godsdienst, volhardt. Wyders, de
voorghenoemde Historie-schryver verhaelt dat op de grensen der Littauwers en Moscoviters aen de ghemeene wegh een stockbeelt ghestelt is, dat in de tael van dat landt Ilotabaha, dat is goude oudt wijf, ghenoemt is, die van yeder reysigher met sekere kleyne gift versoent wordt, schoon sy niet boven de waerde van
een hayr was; want andersins souden sy sich niet van d'aengevange reys versekert houden.
Cap. II. Van de waengeloovige Dienst der gener, die onder de Pool wonen.
HEt uytterste deel van 't Noorden, 't welck van veel onbewoonelijck geacht wordt, uyt oorsaeck van de ghedurige koude, is niet vry van de snoode gewoonten, en van de dienst der Duyvelen, die op een gesette tijdt aen hen ghedaen wordt. Want dese volcken, die sich in de bosschen onthouden, hebben, soo wel als d'andere volcken ter werelt, die sachter van zeden schijnen, ghewichtighe oorsaecken, om de welcken sy de ghemeene dwalingh, en de Godtheydt, oock in beuselachtighe dinghen verloochent, betrachten en voorspreecken. Sy aenbidden dieshalven de Son, de geheele Somer langh, terwijl sy hen verlicht, en bewijsen danck aen haer, om dat sy licht tegen de ghelede duysternissen, en warmte teghen de schrickelijcke koude aenbrenght; en hoe onverdragelijck dese koude schijnt te wesen, soo vervloecken sy echter haer niet met sware lasteringen, naer de wijse van eenige Indianen, maer sy segghen alleenlijck: Dese koude is dwaes en sot, en dese duysternissen overtreffen de maet, en soo voort. Sy bidden oock om ghelijcke oorsaeck de Maen aen, om dat sy des Winters, als de Son verre wegh is, sich ghedurighlijck van haer licht dienen; en als dit licht, uyt oorsaeck van de veranderingh der Maen, hen begeeft, soo bestellen sy, self oock by daegh, al hun saecken onder de helderste Sterren, die klaerder flickeren dan de witte Sneeuw. Wyders, dese volcken, onder de
Pool woonende, worden door seeckere groove doolingh der Duyvelen bespot. Want sy eeren het root laecken, aen een reck of speer om hoogh gehangen, met yverige gebeden, en met sorghvuldiger dienst, en sy achten dat, om de roode verwe, met het bloed der dieren gelijck, eenighe Goddelijcke kracht daer in is. Daer by, dewijl de slachters der groote beesten achten dat sy door d'aenschouwingh van de roode verwe gheluckiger sullen worden, soo drincken sy het bloedt deser beesten, gelijck hier nae van de zeden en gewoonten der Lappen gheseght sal worden. Veel van de Noordsche volcken hebben oock tot een gewoonte, dat sy 't geen, 't welck in 't kriecken van den dagh aen de Hemel, op aerde, of in 't water levendigh aen hen verscheenen is, vyerighlijck tot in d'avondtstondt van de selve dagh voor eenighe Godtheydt aenbidden, gelijck Vogelen, Dieren, Visschen, ja oock Slangen, Wormen, en
voornamelijck 't vliegend Hert, dat sy om sijn hoornen, met de welcken sy de hoofden der jonghelinghen ver ieren, onder d'edelste dieren eeren.Voorts, dese
voorghenoemde Noordsche volcken, om in d'aenschouwingh van hun Godtheden niet leegh te verschijnen, doen seeckere offeringen van 't gebeente der dieren, die sich in de bosschen onthouden, en der groote Walvisschen, en andere visschen, die sy ghevangen hebben. Sy verbranden echter in de Somer dit ghebeente niet, op dat het niet sou schijnen dat sy de spot met het licht, en met de hitte der Son hielden, maer sy verbranden 't als de schrickelijcke Winter begint te komen, in een alghemeene vergaderingh, ter eeren der daghen, en ghelooven door dese offeringh behoorelijcke eerbiedigheydt aen de Goden te bewijsen: soo groot een Godtsdienst betoonen dese volcken in beuselachtige dingen.
Cap. III. Van de drie grootste Goden der Gotten.
DE oude Heydensche Gotten, ghelijck mijn doorluchtighe Broeder en voorgangher, Ian de Groote, Bisschop van Upsale, in 't begin van sijn Historien aenwijst, hadden drie Goden, aen dewelcken sy de voornaemste eer bewesen. d'Eerste en machtighst van hen was Thor genoemt, die in 't midden van een kamer, op een ghespreyt bedde ge-eert wierd, en aen yeder zyde noch een Godtheydt had, te weten, Odhen en Frigga, die aen weêrzyden lagen. Thor, segghen sy, heeft de voorsittingh in de lucht, dondert en blixemt, bestiert de winden, wolcken, en 't schoon weêr, versorght van aerdtgewas, en van alle andere vruchten, en neemt de pest wegh. d'Ander, Odhen, die is Stercker ghenoemt, heeft de heerschappy in d'Oorlogen, sendt den menschen bystandt teghen de vyanden, is ter rechter zyde van Thor geplaetst, en in soo hoog een achtingh by alle menschen, dat hy niet anders, dan de Lichtghever des werelts van alle volcken omhelst wordt, en dat men geen plaets in de werelt vindt, gelijck Saxo getuyght, daer de maght van sijn Godtheydt niet ghe-eert wordt. De derde, Frigga ghenoemt, was de bevorderaer van Vrede en Vermaeck; welcks beeltenis oock de schamelheydt van 't gheslacht voor sich vertoonde; en wierd om dese oorsaeck soo hoogh by de Gotten, als Venus by de Romeynen ge-eert: in voegen dat noch tot aen onse tijdt Venus-dagh of Vrydagh aen hem gewijdt is. Hy wierd met een swaert, boogh en wapenen afgeschildert, om dat in die landen soo wel de vrouwen als de mannen altijdt tot de wapenen heel vaerdigh
ren. Maer Thor wierd met een Kroon, Scepter en twaelf Sterren afgebeeldt; en men achte dat 'er niets ter werelt was, 't welck by hem gheleecken kon worden. Hy heeft een dagh in de weeck, jae d'eerste maent van 't gheheele jaer, die wy Januarius, of Loumaent noemen, verkregen. Odhen wierd ghewapent vertoont, ghelijck Mars, door een gelijck waengheloof der Heydenen by de Romeynen, en heeft een dagh verkreghen, die, tot een eeuwige geheugenis aen sijn naem ghewijdt is. En dewijl hy, levendigh zijnde, de benamingh van Godtheydt in geheel Europa heeft verkregen, om dat hy voor niemandt in de krijghshandel besweeck, soo is hier uyt, gelijck men gelooft, gesprooten, dat de Gotten (gelijck Dio de Grieck, Ablabius en Iornandes getuygen) seyden dat Mars, die van d'Oudtheydt voor de God der Oorlogen gehouden wordt, by hen geboren is, gelijck oock de Poëet verseeckert, als hy seght: Vader
Gradivus, die over de Getische wapenen heerscht. De Gotten eerden hem met de
wreedtste dienst, namelijck met het dooden der ghevangenen, vermits sy waenden dat de Voorsitter der oorloghen best met menschelijck bloedt versoent wierd. Sy seyden oock dat sy ghesamentlijck alle konst van oorloghen soo volmaecktelijck van hem geleert hadden, dat sy, de machtighste Koninckrijcken van Asia en Europa verwonnen hebbende, op de hooghste trap van dapperheydt gestegen zijn.
Cap. IV. Van de drie minder Goden.
BEhalven dese drie boven-ghenoemde Goden wierden noch veel anderen ge-eert en gedient, die, gelijck Saxo seght, in een wonderlijck
sel van tooveryen ervaren, en de geesten der eenvoudighe menschen bedrieghende, de benamingh van Goddelijckheydt voor sich verkreghen hadden. Want sy hadden niet alleenlijck de Gotten, maer oock alle Noordsche volcken, door de stricken van licht-gheloovigheydt verstrickt, aenghemaent om dienst aen hen te bewijsen, en met de grootste besmettingh van hun bedrogh besmet; vermits sy door hun bedrieghery te weegh hadden ghebraght dat d'anderen, eenigh Goddelijck vermoghen in hen eerende, en hen voor Goden, of voor medeghesellen der Goden achtende, plechtelijcke beloften aen de vinders der tooveryen, en d'eerbiedigheydt, die men aen 't Heylige schuldigh is, aen een lasterlijcke dwalingh bewesen. Onder de soodanighen was seker
Methotin, die, door sijn tooverkonst vermaert, een treffelijck ghevoelen van verlichte
waerdigheydt verkregen, en de geesten der eenvoudighe menschen, door d'achtingh van toovery verleydt, tot tooversche offeringhen aen hem te betalen, bewogen heeft. Dese, d'opperste Priester der Goden zijnde, onderscheydde en beschickte d'offeringhen en ceremonien soodanigh, dat yeder van de Goden sijn eyge en besondere dienst en offeringh had, en versekerde dat de misdaden, aen de Goden bewesen, met algemeene offeringhen, of vermenghde ceremonien niet konden versoent en uytgewischt worden. Maer sijn schelmeryen wierden eyndelijck ontdeckt, en hy wierd in een oploop van 't volck gedoot. Hy, door de doodelijcke stanck van sijn lichaem veel menschen doen stervende, wierd, gedoodt zijnde, uyt het graf ghetrocken, en aen een staeck ghevest, ghelijck hy door sijn tooveryen verdient had. Daer was oock seecker Froë, die, sich voor een Stedehouder der Goden uytghevende, sijn Stoel niet verre van Upsale had, daer hy 't oudt ghebruyck van d'offeringh, by soo
veel volcken, en soo veel eeuwen langh ghebruyckt, in een droef en onbetamelijck offer veranderde; vermits hy, menschen slachtende, de Goden met dusdanighe wreede offeringen pooghde te betalen. Hy, ghestorven zijnde, wierd in 't getal der Goden ghestelt; en men offerde aen hem, die voor de Godt des Bloedts ghehouden wierd, swaere en droeve slacht-offers, en men hield jarelijcks met omgaen op sekere vierdaghen, tot sijn verheerlijckingh sekere bedspeelen, en andere speelen by nacht, ghelijck men eertijdts tot Romen aen Dis en Proserpina bewesen heeft. Vagnosthus en Hadingus wierden met gelijcke eerbewijsingh ghe-eert, om dat dese volcken gheloofden dat sy in strenghe oorlogen vaerdighlijck de voornaemste hulp bewesen. Sy gheloofden oock dat Rosthicphus uyt Finlandt, om dat hy door sijn uytmuntende voorwetenschap in sijn leven vermaert had gheweest, na sijn doodt in 't geselschap der Goden ghevoert was. Men voeght noch by desen, die ick genoemt heb, seker
Rostarus, diens gruwelijcke wreetheydt soo groot was, dat hy wilde dat men hem
met d'offeringh van menselijck bloedt sou versoenen, en dat sijn aenbidders de zielen der ghener, die sy verdelghen en uytroeyen wilden, aen hem verloven souden. Eyndelijck, veel anderen, voor Soonen van de machtighste Thor of Odhen geacht, wierden oock van 't volck grootelijcks ghe-eert, en in 't openbaer met groote
eerbewijsingh beschoncken. Wy sullen hier nae, in 't vijfde Boeck van de Reusen en Worstelaers, in 't eynde van 't eerste Hooftdeel, vertoonen hoe en door welcke middelen dese en dierghelijcke menschen soo groot een achtingh en dienst van Godtheydt verkregen hebben.
Cap. V. Van de heerlijcke Kerck der Noordsche Goden.
DEwijl voortijdts by nae de gheheele werelt, door d'ingevingh der duyvelen, in ontellijcke waengeloovigheden wierd gehouden, soo acht ick niet onghevoeghelijck dat men klarelijck vertoont in welcke plaetsen het Gotsche, of Sweedsche en Noordsche volck, door 't waengheloof der Heydenen verleydt, aen d'onghevoelijcke Afgoden eer bewesen heeft, op dat men verstaen sou dat, gelijck 'er veel gheslachten van duyvelen zijn, men oock veel plaetsen heeft gevonden, in de welcken
onbehoorelijcke dienst gedaen is. Daer was dan (ghelijck mijn waerdste Broeder en voorgangher, Ian Aertsbisschop van Upsale, in 't eerste Boeck sijner Historien verhaelt) by de vloedt Sala een seer heerlijcke Kerck, die van Ninus tijden afghestaen had; daer noch heden d'Upsaelsche voornaemste en Aertsbisschoppelijcke Kerck der Sweden en Gotten is. Dese Kerck, soo heerlijck en prachtighlijck gebouwt, wierd in soo hooge waerde ghehouden, dat men binnen haer mueren, aen 't ghewelfsel, of aen de pylers niets anders, dan 't gheen, dat van gout blonck, sagh. Wyders, het dack flickerde van gout, van 't welck een goude keten afhingh, die, gelijck men verhaelt, de geheele Kerck, tot aen de wanden en top van 't gebouw besloot. Dit braght te weegh dat de Kerck, in een groote vlackte ghesticht, en om haer wonderlijcke glans eerwaerdigh, in de genen, die derwaerts quamen, diepe eerbiedigheydt ontstack. By de deur van dese Kerck stondt een groote boom, die, onbekent zijnde, sijn dichte tacken wijdt uytspreydde, en des Somers en 's Winters groen was, sonder echter van soodanighe boomen te wesen, die van
hun natuur altijdt groen zijn, gelijck de Lauwer-, Olijf-, Palm- en Myrt-: want men heeft in de Noordsche landen nooyt Olijf- of Lauwer-boom sien wassen, dan alleenlijck te Vastene tot vermaeck in een kleyn Hof. Daer was oock by dese Kerck een bron, die haer water ter plaets, daer d'offeringh ghedaen wierd, opgaf; van de welcke hier nae ghesproken sal worden. Dit zy genoegh aen de vreemde volcken van soodanigh ghebruyck der Gotten, tot ontdeckingh van hun ydelheydt, gheseght. Maer 't is nu ghevoeghelijck dat wy den Noordsche volcken aenwijsen, dat sy niet alleen in dese ydelheydt bedroghen en verstrickt waren. Doch men moet nu belijden dat, door de Goddelijcke hulp, in dese plaets, te weten Upsale, jarelijcks, op de negentiende van Bloeymaent, tot het volck, als ontellijck van getal zijnde, in teghenwoordigheydt van de Koningh, Vorsten en Edelen, soo wel vrouwen als mannen, d'alghemeene Predicatien van de Heylige Godtsdienst ghedaen worden; en dit ter plaets, daer eertijds soo veel en soo goddeloose vuyligheden en gruwelen, en offeringhen van menschen, ja van eyge magen en lieve vrienden gedaen zijn.
Cap. VI. Van 't heylige, en van d'offeringen der Goden.
MEn bevindt in de historie der Sweden en Gotten, in 't twaelfde Hooftdeel van 't eerste Boeck, dat eertijds in d'offeringhen der Gotten 't neghental in hooghe achtingh was, en naeukeurighlijck onderhouden wierd: misschien om dat sy uyt Pythagoras Wijsbegeerte, die sy van Salmoxes en Diceneus gheleert hebben, verstaen hadden dat men 't ongelijck getal in alle dingen behoort voor te stellen, en meest t'achten. En hoe wel sy in yeder
weeck, ja op yeder dagh de grootste dienst aen hun Goden betoonden, soo hielden sy echter in yeder neghende maent een besondere viertijdt van neghen daghen, in de welck sy grooter eerbiedigheydt aen de Goden bewesen, en hun offeringen volghens de gewoonte en Godtsdienst volbraghten, en in yeder dagh negenderhande dieren offerden, by de welcken sy oock menschelijcke slacht-offers voeghden. Na verloop van dese neghen daghen wierd, met de grootste plechtelijckheydt van 't gheheele Rijck, de voorgenoemde Kerck van Upsale met een groote toeloop van inwoonders besocht, daer dan negen dagen langh weêr negen gelijcke offeringhen, als
voorgenoemt zijn, aen d'Altaer voor de Goden ghedaen wierden. De mensch, op de welck het lot, van geoffert te worden, gevallen was, wierd levendigh in de bron, die aen d'offerplaets stondt, ghedompelt. Indien hy lichtelijck de gheest gaf, soo seyden de Priesters, dat d'offer gheluckigh en aengenaem was. Hy, sedert daer uyt getrocken, wierd in een byghelege bosch, dat sy heyligh hielden, opghehangen; en sy versekerden dat hy by de Goden overghevoert was. Dit braght te weegh dat de geen, die in dese offeringh dus gedoodt wierd, sich voor saligh achtte. Het ghebeurde oock dickwijls dat de Koninghen selven, door gelijck lot verkoosen, gheslacht wierden. Soodanigh een offeringh, de gheluckighste voor 't Rijck ghehouden, wierd door de gheheele menighte van 't volck met de hooghste blyschap gevolght. Want sy hielden voor gewis, dat de ghenen, die dus gedoodt wierden, niet storven, maer dat sy onsterffelijck waren, en niet alleenlijck de genen, die men offerde, maer oock sy selven: 't welck hen voornamelijck van Salmoxes, Zenta en Diconeus geleert was, gelijck Dion,
Ablabius, Iornandes, Strabo en anderen schryven, die oock versekeren dat de Gotten
sich met veel redenen
lijck in de Wijsbegeerte oeffenden, en dieshalven 't gevoelen der onsterffelijckheydt van de ziel aengenomen hadden, om dat sy (gelijck Herodotus in sijn vierde Boeck seght) seyden dat sy hielden dat sy niet storven, en dat de ghenen, die dit leven verlieten, in sekere andere aenghenamer plaets verhuysden. Sy versekerden oock dat in dese plaets seker God, Bleyxes genoemt, de heerschappy had, aen de welck sy ghestadighlijck, boven 't voorghenoemde getal, seker Boode, door 't lot uyt hen verkoosen, met een Schip van vijf riemen sonden. Sy geboden aen dese Boode dat hy 't gheen, 't welck sy behoefden, van de mildtdadigheydt van dese God begeeren en verwerven sou. Sy hielden in 't senden van de Boode dese gewoonte. Sommigen van hen hielden eenighe scherpe spooren om hoogh, op de welcken anderen de gheen, die daer toe gheschickt was, en die men by handen en voeten greep, wierpen. Indien de gheen, die dus viel, terstondt storf, soo oordeelden sy dat dese God jonstigh tot hen was, om dat hy de Boode terstont ontfanghen had. Maer indien anders gebeurde, soo betichtten sy de Boode met een quaet man te zijn, die onwaerdigh was om den Goden toegheschickt te worden. Sy verwierpen dieshalven dese, en versonden een