eygenschap der Noordsche landen.
Cap. I. Van de Solpher-aderen en brandende hitte der Wateren.
OP sommighe plaetsen van dese Noordsche Landen, omtrent de kanten der wateren en rivieren, werden gevonden Solpher-aderen, de welcke dickwijls ontsteecken, al brandende uytwerpen een vlamme seer wijdt en breedt, verbrandende en verdervende al dat 'er omtrent staet. Het welck men in Yslandt en Schotlandt dagelijcks magh sien met een gheduerige en eenparige vermeerderinge der vlammen die se uytwerpen, niet teghenstaende dat het seer koude Landen zijn. Ten anderen, soo is 'er in
Zuyd-Gotlandt, niet wijdt van de stadt Vexionen, in 't veldt legghende, een
slijmachtigh staende water, 't welck soo heet is, dat al 't ghene dat 'er raeuw met een koordt in ghehangen wordt, in een ooghenblick tijdts ghesoden uyt-getrocken wordt, oft houdt men het te langh daer in, soo is 't geheel verbrandt. Daer is oock in Noorwegen omtrent de stadt van Nidrosen, dat de Hooftstadt van 't Landt is, een staend' water, dat by na van de
selve eyghenschap gevonden werdt, en dat insonderheydt door dien dat men siet dat het nimmermeer, hoe sterck dat het vriest, toegevrosen werdt.
Cap. II. Van de wonderlijcke en vreemde eyghenschap van sommighe
Berghen.
ICk laet my voorstaen dat over al genoegh bekend is van wat eyghenschap dat de bergen in Yslandt zijn, aengesien dat wy (voldoende 't gene Ptolemeus achtergelaten heeft) ghenoegh beschreven hebben (boven al 't ghene dat al de Ouden stellen) in onse Kaert van Gotlandt, hoe dat de gheleghentheydt en eyghenschap van dese Berghen seer wonderlijck is: want boven op de top der Bergen leydt het altijdt vol sneeuw, en onder aen de voet van de selve is ghedurigh een solpher-achtighen brandt, eenpaerlijck brandende sonder ophouden, soo dat 'et seer ghevaerlijck daer omtrent is te komen, want die daer wat te nae by komen, worden seer licht van de voncken en stof verstickt. Ten anderen, soo zijn 'er veel dorre putten en doodlagen, die vol asch en stof leggen, van de bergen en dalen die uyt-gebrand zijn, de welcke wederom worden gereedt ghemaeckt door de Solpher-aderen die van onder op wassen om by tijden weder daer te ontsteecken en te branden. Oock zijn 'er binnen de palen van Noorwegen seer woeste en hooge Bergen, soo dat men wel vier dagen moet gaen om op de top der selve te komen en wederom vier daghen om van boven af te gheraken.
Cap. III. Van de gelegentheydt van Yslandt, en manieren der volcken.
YSlandt is een Landtschap gheleghen onder de Noorder Pool, en insonderheydt teghen den Noordwesten, vast aen de Ys-zee, soo dat 'et daer door wel Yslandt magh heeten, en is het leste van de eylanden Tyle, daer de Ouden soo veel af hebben gheschreven. 't Volck van dit landt (ghelijck ons Saxo Sialandicus beschrijft) zijn lieden die de vleesche wellustigheydt seer schouwen, en redelijcke goede Christenen, hebbende hun eygen wijse van schryven, de welcke seer opmerckelijck altijdts hebben beschreven de vrome daden die in hun Landt gedaen zijn: En zijn oock noch ter tijdt heel sorghvuldigh in 't beschryven van 't gene dat in hun tijdt ghebeurt. En om dat het in vaster ghedachtenis sou blijven, soo maecken sy liedekens en rymen daer af, oft doen het houwen in de hooghe Klippen en Rotzsen die tot in de zee strecken, soo dat de gheheugenis daer af nimmermeer magh vergaen, 't en waer door 't quaet en geweldt der natuur. De gheleghentheydt van dit eylandt streckt sich uyt tusschen Zuyden en Noorden omtrent hondert Duytsche mylen verre. 't Meestendeel van dit Landt is berghachtigh en onbewoont, insonderheydt aen 't Noord-eynde, en dat om de strafheydt en hardigheydt van de voorseyde Noordwesten windt, die daer soo koudt waeyt, dat 'er boomen noch vruchten konnen wassen. In dese Eylanden zijn veel vreemde dingen die seer te verwonderen zijn: En onder anderen, soo is 'er een seer hooghe Steenrotz die tot in de zee streckt, die altijdts brandt gelijck de bergh AEthna. En die van 't Landt gelooven dat het vagevuur aldaer is, daer de zielen
gepynight en gesuyvert worden. Want sy seggen dat men 'er gemeenelijck de geesten, van de lieden die door menschen toedoen oft andersins eenigen quaden doodt gestorven zijn, siet verschijnen: sy komen soo openbaer by de gheenen die sy kennen dat de gheen die niet weten van haer doodt, ghelooven dat se noch leven, ghevende hen lieden de handt: en worden oock niet ghewaer dat het geesten zijn, voor dat se verdwijnen. De ingesetenen van 't Landt weten ghemeenelijck de doodt van groote Princen te voorsegghen, oft weten 't gheen dat in andere verre Landen gedaen wordt, door de gheesten die hen lieden dat openbaren.
Cap. IV. Van 't vreesselijck gheluyt dat men hoort in de hollen van de
Steenrotzsen die aen de Zee staen.
IN de Noordsche Landen is oock een schoon Landtschap Angermanien ghenaemt, daer de ingesetenen van 't Landt seer ervaren Jaghers zijn, winnende daer door grooten rijckdom, want se verkoopen de kostelijcke vellen der Beesten die sy vanghen, en maecken 'er groot ghelt af. Het zijn oock goede Ackerlieden, want sy weten niet alleen de vlacke velden en valeyen vruchtbaer te maecken, maer oock de hooghe syden van berghen, en dat door hulp van vuur en sneeuw. Want soo haest als de Herfst oft half September komt, soo steecken sy de brandt in de dicke haghen en kruyden, en vergaderen de asch daer af by een, die sy, teghen dat de sneeuw valt, alsoo weten te schicken, dat het landt door de vettigheydt van de asch soo vet wordt, als of 't met mest bestrooyt is, soo dat sy daer veel meer en veel beter vruchten winnen.
Maer wy sullen hier nae 'er breeder van verhalen als wy van des landts neeringh schryven. In dit Landt zijn oock veel hooghe berghen, die den top 't geheel jaer door bedeckt is met sneeuw, die seer wel den genen die in de Zee van Bothnien zeylen, te pas komen, soo dat se door 't aensien der witte Bergen veel sorgelijcke en groote perijckelen weten te ontgaen en de seeckerste havens te verkiesen. Ten anderen, als de Schepen, 't zy by gheval oft andersins komen ghezeylt tot omtrent de voet van dese bergen die in seer groote diepte staen, soo worden de lieden die in de Schepen zijn, door 't groot gheluyt van 't slaen der baren tegen de Steenrotzsen soo verbaest en vervaert, dat se half doodt zijn van enckele vreese, en soo beroert van harssenen, dat 'et veel dagen duurt eer sy weêr tot hen selven komen, 't en waer dat sy door kracht van riemen oft door een stercken windt terstont daer af dryven. Aen de voet van dese Berghen zijn veel kromme spleten en gaten, die seer vreemt van de natuur gemaeckt zijn: in welcke, door dien dat de baren van de Zee daer in en uyt slaen, mits oock de groote diepte van de gaten, soo is 'er soo vreesselijcken gheluyt, dat het schijnen te wesen groote donderslagen die onder d'aerde ghegenereert worden. Daer zijn somtijdts dwase en brootdroncken jonghens geweest, die d'oorsaeck van dit vreeslijck gheluyt (en meer dan hen van noode was) hebben willen ondersoecken, maer als sy quamen tot aen de voet van de Berghen om 't selve te ondersoecken, siende in de spleten, soo wierden se terstont, door 't geruysch der winden en het water dat uyt de bovenste gaten en spleten overvloedelijck in de Schepen valt, overvallen, soo dat de Schepen vol waters zijnde, sy seer avontuurlijck het leven daer hebben ghelaten. Daerom de voorsichtige en ervare Schippers, soo haest sy van verre
de hooghe en witte Sneeuwberghen ghewaer worden, wenden sy vaerdigh daer van af, wel wetende dat sy van natuur vermaent zijn niet naerder te komen, maer alsulck vreesselijck gheluyt te vlieden alsoo 'er geen ander middel van de natuur toe is, om dat men niet sou klagen over de natuur die dit vreesselijck gheluyt daer voortbrenght, en segghen dat sy gheen middel daer toe gestelt had om 't selve te ontgaen. Jae dat meer is, soo wordt dit grouwelijck ghetier, dat uyt de bergen komt, van de Schippers in de locht veel mylen verre van daer gehoort, soo dat sy in tijdts verwittight zijn, dat vreeslijck gheluyt te schouwen, 't welck sy van nae by niet souden mogen verdraghen. Maer wat Vincent van dierghelijcke dingen ghevoelt, schryvende sijn Spiegel der Historien aen 't ses-en-dertighste Capittel van sijn vier-en-twintighste Boeck, stellende de selve woorden die hy daer heeft gheschreven, sal ick u verhalen. In 't Landt der Tartaren is een kleyne bergh, in welcke men seydt dat 'er een gat oft hol is, waer uyt in de Winter soo sterck geblaes van winden komt, dat naeuwlijcks yemant sonder groot ghevaer daer omtrent voorby magh gaen. Maer in de Somer soo hoort men altijdts daer in eenigh gheruysch van winden, maer uyt het hol komt niet dan een soet windeken. Insghelijcks in de Noordsche Zee oft wateren die toe ghevrosen sijn, hoort men onder 't Ys een vreesselijck geluyt van de winden die daer onder besloten liggen, als of 't groote en vreesselijcke donderslagen waren die in de locht blijven hanghen, de welcke door de dichtigheydt der wolcken niet konnen doorbreecken: Waer af wy breeder sullen schryven, als wy ghewagh maecken van de manier van 't visschen die men ten Ys gebruyckt.
Cap. V. Van de Rotzse de Zee-Munnick.
OMtrent het eylandt van Faren, 't welck voortijdts was onderworpen het rijcke Landt Noorweghen, staet een seer hoogen Bergh in de Oceaensche Zee, die met recht van de Schippers den Munnick wordt genaemt. Want gelijckerwijs soo hy staet en ghesneden is, verthoont hy in der daedt een Munnick, en bysonder aen de top, de welcke schijnt met een Munnicks kapproen bedeckt te wesen. Welcke Rotz van sulcken eygenschap is, dat al die daer door storm en onweêr komen gezeylt, in gevaer van te verdrincken zijn, en soo sy by hem konnen komen, zijn sy uyt de noodt en voor 't gevaer versekert. Ja dat meer is, 't is groot ongeluck voor de genen die door storm-winden hier en daer gejaeght en geworpen worden, als sy de boort of schoot van desen Munnick niet konnen bekomen. Want de Noorde en Noordweste winden waeyen daer omtrent soo gheweldigh, dat de Schippers en Piloten ghedwonghen zijn, om uyt het gheweldt en rouwhigheydt der winden te gheraecken, al hun verstandt en naerstigheydt aen te wenden, en hun uytterste vlijt te doen om in alle manieren gae te slaen en middel te vinden om hunne toevlucht te hebben tot dien Munnick, als een Haven daer sy voor alle ghevaer in versekert zijn. Daer zijn oock in de Noord-zee noch verscheyde andere hooge Rotzsen, tot welcke de Schippers, hoe grooten storm dat het is, oock zeylen, wel wetende als sy daer konnen aenkomen, dat sy buyten alle gevaer en verseeckert zijn. Maer in 't aenkomen van dese
Steenrotzsen liggen in 't water veel verborgen blinde Klippen, op welcke veel Schepen beschadight worden, insonderheyt als 't niet sterck waeyt: maer
als de windt gheweldigh en stormende is, soo dat de Zee opswelt, soo worden de Schepen seer wonderlijck behouden, en voor alle ghevaer verseekert. Ten anderen, soo zijn 'er oock andere Berghen, sommighe vol Valcken, andere vol Ravens, en andere met Arenden, die door haer gheluyt de Schippers te kennen gheven wanneer dat het goed weêr sal wesen om van daer te zeylen, oft oock wijsen de genen die in zee door stormen in gevaer zijn, oft daer omtrent komen, dat se niet aenkomen sullen. Daer zijn oock Bergen van twist, op de welcke ghebouwt staen seer stercke Sloten, insonderheydt in Oost-Finlandt, die ghestelt zijn op den ingangh van de Steenrotzsen, uyt oorsaeck van de oorloghen der Moscoviten, die door hun konst en van natuur soo vast en sterck zijn ghemaeckt, dat men eer de berghen sou innemen dan dese Sloten, van wat zyde dat se oock bespronghen worden.
Cap. VI. Van de gekroonde Rotz en menighte der Visschen.
OM dat wy niet souden laten eenigh wonder en vreemdigheyt der natuur, soo wordt u hier aengewesen een groote Zee-rotz, staende in West-Bothnien, omtrent het uyterste van de Noordsche Landen in de Prochie van Lul, in 't Bisdom van Upsalen, die in hun gemeene tael wort genaemt Biuraklubben, de welcke den ghenen die van verre daer voorby varen, schijnt op den top gekroont te wesen of drie tanden te hebben. Dese Rotz is de ingesetenen van 't Lant, 't welck seer kloecke visschers zijn, seer vorderlijck en nut: Want als sy in zee zijn, en dat sy 't gesicht, schaduwe oft haven van dese Rotz niet gebruyckten, sy souden niet vry mogen ter zee
varen, noch niet wel hun kost winnen. Want als 'er een dicke Nevel en Mist
opgheresen is, souden sy niet konnen weten waer dat sy waren oft varen souden, 't en was door de schaduw van dese wonderlijcke hooge Rotz, de welcke gesien wort in 't midden van 't water, soo dat daer door de Schepen, die dickwijls niet weten waer sy zijn, behouden worden, gelijck my in 't jaer duysent vijf hondert negenthien selfs gebeurde. Want daer omtrent is somtijdts soo grooten donckeren nevel, dat die voor in een kleen Schip sit den gheenen die achter aen het roer sit niet sien kan: Maer komende in de Haven, soo siet men aen de voet van de Rotz over al soo groote menighte visschen legghen, dat een mensch daer af verbaest is, en genoegh aen 't ghesicht heeft. Want eensdeels soo legghen se daer besproeyt met zeewater langs het vlacke van de voet der Rotzsen twee of drie morghen landts wijdt ghespreyt om in de wind te droogen. Andere, en insonderheydt van de grootste slagh, siet men daer hanghen aen hooge en langhe stocken, om in de Sonne en Lucht te drooghen. Welcke voorseyde visschen sy bewaren, oft om selfs in hun huys te ghebruycken, oft om den vreemde Kooplieden, die uyt verre Landen daerom komen, de selve te verkoopen, en nemen in manghelinghe voor de visschen, Kooren, door dien het Graen in hun landt, door de groote koude die daer is, niet wel wil rijp worden. Sy draghen oock van dese visschen voor een sonderlinge spijse den lieden die in de wildernisse woonen, en vermanghelen die teghen seer kostelijcke vellen, daer sy groot gheldt af maecken. Van dese visschen, die 'er aen den voet van dese gekroonde Rotz te drooghen hangen, komt soo stercken reuck, dat de geen die derwaerts varen, en noch verre van daer zijn, de selve wel haest ghewaer worden. 't Welck somtijdts oorsaeck is dat de Schepen, wesende in
ghevaer van de zee, de Schippers het Schip, lijf en goedt behouden.
Cap. VII. Van de Vloet en Ebbe in de Oceaensche Zee.
IN mijn Kaert van Gotlandt oft beschrijvingh der Noordsche Landen, heb ick gestelt seeckere hoecken der Oceaensche Zee, aen de kanten van Noorweghen, te weten, Roest en Loffoeth, tusschen welcke twee een draeyende wiel leydt, dat soo sorghelijck en ghevaerlijck is, dat het alle Schepen die onversiens daer omtrent komen, met sijn snel omdraeyen, niet tegenstaende wat kracht en naerstigheydt dat de Schippers aenwenden, en insonderheydt de gheenen die de eyghenschap der plaets niet kennen, oft door storm-winden daer gejaeght zijn, oft die het naeckende gevaer door
vermetenheyt niet achten, in een oogenblick tijdts verslindt. Daerom de Kooplieden van Duytslandt, die dese wegh willen opzeylen, hueren de bedrevenste Schippers en Piloten die sy weten te bekomen, die dickwijls de reys aldaer ghedaen en door langhe ervarentheydt geleert hebben, hoe dat se nu krom, nu recht varende, alderbest dit ghevaer ontgaen en schouwen moghen. Dese weten in hun reysen sich door hulp van 't Compas soo te behelpen, dat sy nimmer in dees draeyende wiel vallen: want sy nemen niet de rechte streeck van het quartier daer sy begeeren te wesen, maer veranderen dickwijls hun gangh, dan herwaerts, dan derwaerts varende, en dat bysonder als sy komen omtrent de bewoonde plaetsen Andan en Trondan, en omtrent de andere drie Eylanden die gheleghen zijn aen het deel van de Zee dat Mostastroom heet, daer de zee onghelijck veel onghestuymigher en holder gaet dan op
andere plaetsen daer omtrent gelegen: Want daer zijn groote diepe hollen, in de welcke als het water met de vloedt daer in komt, soo verheft en blaest de stroom sich op, en met het ebben soo schiet dat water soo snel en vreesselijck weder uyt die hollen als eenighe rivier ter wereldt magh loopen. Daerom (gelijck wy geseyt hebben) soo is 't seer sorgelijck door dese zee te zeylen, alsoo in dese draeywielen veel volcks blijft als sy met quaet weêr en storm daer omtrent varen. En dat meer is, selden komen 'er eenighe van de verdroncken Schepen te voorschijn, oft is 't dat 'er komen, soo zijn se soo gemalen en gebroken van het slaen tegen de klippen, dat se schijnen met hayr overtrocken te wesen.
Cap. VIII. Van 't groot gevaer dat in de Noordersche-Zee ghelegen is, en
van de wonderlijcke eygenschap van 't Ys.
IN 't voorgaende Capittel hebben wy verklaert, hoe sorgelijck dat 'et in de
Noorweegsche-zee te zeylen is, en bysonder omtrent dat wijt-draeyende Wiel, daer soo veel Schepen in vernielt worden, 't en zy dat de Schippers en Piloten naerstigh toesien. En dat het noch veel sorghelijcker maeckt, zijn de lange nachten, de stercke koude en vorst, en op sommighe plaetsen de blinde klippen die onder het water als hooghe toorens legghen, en oock de groote wreede en afgrijsselijcke Monsters, ghelijck wy breeder sullen verklaren als wy van de Monsters schrijven. Ten anderen, soo zijn 'er oock groote Ys-schollen aen een geplackt, over eynd' staende als muren van groote huysen, die van de storm-winden ghebroken zijn, hellende als oft sy terstont de Schepen te gronde vallen souden. Maer noch zijn
al dese ghevaren licht te verrdraghen, dan te vallen in de handen der Janckers van Yrlandt, de welcke (als wy met veel exempelen konnen getuyghen, die hier te langh