Open Oproep
Gemeentehuizen, Politiekantoren en OCMW's in de
Academiejaar 2019-2020
Master of Science in de ingenieurswetenschappen: architectuur Masterproef ingediend tot het behalen van de academische graad van
Begeleiders: Pieter-Jan Cierkens, Louis De Mey
Driessche
Promotoren: prof. dr. Maarten Liefooghe, prof. dr. ir.-arch. Maarten Van Den
Studentennummer: 01502458
Jeleni Goovaerts
2019-2020
gemeentehuizen, politiekantoren en ocmw’s
in de open oproep
jeleni goovaerts
universiteit gent
prof. dr. maarten liefooghe
prof. dr. ir.-arch. maarten van den driessche
pieter-jan cierkens
louis de mey
“De auteur geeft de toelating deze masterproef voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de masterproef te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de bepalingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze masterproef.” (13/08/2020)
Dank aan Maarten Liefooghe en Louis De Mey voor de vele begeleidingen en goede raad.
Dank aan Pieter Degrendele voor de tijd die hij besteed heeft aan het bijeenbrengen van alle Open Oproepdocumenten.
Dank aan Annelies Augustyns om het eerste contact met Team Vlaams Bouwmeester vlot te laten verlopen.
Dank aan het bibpersoneel voor de vlotte aanlevering van materiaal Dank aan mijn ouders, broer en vrienden voor hun geduld en steun.
gemeentehuizen, politiekantoren en ocmw’s in de open oproep
Jeleni Goovaerts
Studentennummer: 01502458 Academiejaar: 2019-2020 Universiteit Gent
Masterproef ingediend tot het behalen van de academische graad van Master of Science in de ingenieurswetenschappen: architectuur.
beschrijving
De Open Oproep van de Vlaams Bouwmeester is zowel een wedstrijdformule als een begeleidingstraject voor en zoektocht van de publieke bouwheer naar zijn ambities. In 20 jaar Open Oproep zijn al bijna 700 projecten gelanceerd. Binnen dit grote corpus kunnen verschillende subcorpussen afgelijnd worden, met telkens andere eisen en ontwerpvraagstukken. Het subcorpus van deze thesis bestaat uit 45 gemeentehuizen, politiekantoren en OCMW’s. Ze representeren elk (een deel van) de lokale overheid en hebben een belangrijke dienstverlenende functie naar de bevolking toe. Tegelijk zijn er ook verschillen tussen: ze hebben elk hun eigen set vragen en uitdagingen. De hoofdvraag is hoe de ambities en verwachtingen van de opdrachtgever worden opgenomen door de ontwerpers en hoe ze in architectuur worden vertaald. Zijn er grote tendenzen en strategieën zichtbaar doorheen het subcorpus? Hoe verschillen de noden en ambities tussen de drie programma’s en waar uiten ze zich? Het eerste hoofdstuk, Het corpus: een overzicht, biedt een eerste blik op het subcorpus. Het onderzoekt uit welke programma’s het subcorpus echt bestaat en welke bouwopgaves (renovatie-nieuwbouw-uitbreiding-nieuwbouw) voorkomen. De overige drie hoofdstukken, Het onthaal: de verwelkoming van de burger, De raadzaal: de representatie van de
gemeentelijke macht en Erfgoed: herdenken door de hedendaagse gemeente, gaan telkens in op
een specifiek thema. Na het bepalen van de kwesties en opgaves binnen het thema, wordt het aan de hand van een typische case besproken. Naast deze case worden andere projecten uit het corpus geplaatst om de rijkheid en veelheid van het corpus te kunnen tonen.
Promotoren: prof. dr. Maarten Liefooghe prof. dr. ir.-arch. Maarten Van Den Driessche
Begeleiders: Pieter-Jan Cierkens Louis De Mey
extended abstract
The first Flemish Government Architect bOb Van Reeth launched the Open Calls in 2000 as an instrument to advise the Flemish Government and its administrations in spatial questions and the selection of a design team. Mostly local public authorities have used the Open Call. It is a competition procedure as well as a counselling process and a search of the contracting authority for its ambitions. The process officially consists of ten steps. In short, the contracting authority draws up a project definition, assisted by the Government Architect, in which its ambitions and wishes are well-explained. The Government Architect publishes the Open Call to the designers, both national and international, who can apply with a portfolio and a short motivation text. Then, the Government Architect makes a preselection of ten design teams, mixing national and international, young and established, experienced and unexperienced teams. Then, the contracting authority selects between three and seven teams (on average five), who get invited to create a draft design. The teams and contractor only get two briefings on site, after which they have to develop a vision and design approach for the assignment. The designs are handed in to the Government Architect who forwards them anonymously to the contracting authority and to other jury members. The jury draws up questions that the teams have to answer after a presentation. At this moment, the design teams and the contracting authority can enter into a dialogue with each other. The Government Architect helps to clarify the design proposals and offers advice to come to the final choice. After a final debate between the jury members, the assignment is awarded to the ‘preferred tenderer’. Over the twenty years that Open Calls exist, 686 projects have already been launched. Within this set of projects, subsets of different types of assignments can be identified: education, care, community facilities, masterplans, infrastructure,… Each subset has different needs and design issues. The subset of this thesis consists of 45 town halls, police stations and houses for social services. The projects are selected by program and have a lot in common: they each represent (a part of) the local authority and have an important service function to the citizen. But at the same time, there are differences and they each have their program-specific challenges and questions. The core group consists of 27 town halls and the closely related administrative centres. These form the centre and recognizable face of the municipality, from where the city council governs and where the citizen can find information and support. They mainly have service, representative and ceremonial functions. The police stations and houses for social services are selected because of their function overlap with that of the town halls: the service function for the citizen with a reception and supporting administrative functions. The other parts of these programs will not be the subject of this thesis.
In my research, not only the design drafts will be examined, but the entire competition procedure, including the project definition and the award report. This entirety contains a lot of information: the project definition gives an insight in the ambitions of the contracting authority, the different design drafts allow for a comparison of different design answers and the award report clarifies the reaction to the drafts. In my research of this subset, one of the most important questions will deal with the various ambitions, challenges and wishes in the three programs and how they translate into the different design proposals. Are there any similar strategies visible? What are the ambitions
of the contracting authority and are they recurring? What are the differences between the different programs.
The first chapter, The subset: an overview, describes the three main selected programs and takes a first look at the differences between them. It is important to understand that the division in three programs is only a simplified version of reality. In fact, there are a lot of projects in the subset with mixed character. Sixteen projects pertain to a townhall, meaning that the representative and ceremonial functions as well as the service function are present. Then, there are five administrative centres, which only possess the service function, five police stations and six houses for social services. Lastly, there are thirteen ‘hybrid buildings’: project that mix two or more programs together. Four of them mix multiple programs that are the subject of the thesis and nine mix a selected program with a completely different one, such as a library or a cultural centre. This illustrated the diversity and richness of the Open Calls in the considered subset. Not only are the programs diverse in themself, but also the type of building: they can be a new construction, a renovation, a re-use or an extension of an existing building.
Chapter 2, 3 and 4 each will research a theme and its corresponding challenges more in depth, to give a tangible insight into the subset. The three chapters will start with a general exploration of the theme, on the basis of different project definitions and potentially a historical reading or other supplementary information. The police station and house for social services will only appear in the second chapter, The reception: the welcoming of the citizen, as only the reception aspect of these programs will be taken into account. Each chapter has a typical case that will be the basis to explore the theme. This case will be discussed in its entirety, including the project definition, the award report and the different design proposals. The case is either representative for the subset, or exceptional because it enlarges the theme. A selection of other Open Calls will be put forward next to the typical case within each chapter to show trends or opposite strategies. This way the richness and diversity of the subset can be demonstrated.
The second chapter, The reception: the welcoming of the citizen, starts from three current tendencies: the evolution to less fragmentation of municipality services, to a more customer-friendly service and to digitalisation. These tendencies have an influence on the ambitions of the contracting authority and on the final designs. Keywords for the reception are open, approachable, accessible and welcoming. The customer-friendly service has the largest influence and gave a push to the recurring request by the local authorities for the upcoming front/back office system as the concept for the reception. In this system the approach, entrance, reception and the information counter form a route throughout the municipality services for the citizen. The surroundings of the buildings are designed to lead the citizen to the entrance. Design strategies in the spirit of ‘consuming’ and ‘shopping’ frequently appear: several design teams use shopping markets and shopping streets as a spatial configuration for their reception and counter areas. That does not mean that similar spatial configurations lead to the same architectural expression: it can range from more domestic to more monumental designs. Although receptions in police stations and in houses for social services have demands similar to those of town halls, privacy and security are important notions in the former case, opposite to the concepts open and accessible required in the
latter. Designers will have to employ different design concepts and strategies to balance the two seemingly incompatible expectations.
The third chapter, The council chamber: the representation of the city council, focusses on three concepts: the representation of the administration, transparency towards the citizen and functionality. The council chamber, along with other political and ceremonial rooms, doesn’t get a lot of attention in the project definitions, in contrast to the reception. The projects in this chapter show that the design strategy for these rooms often revolve around the exception or particularisation to a scheme. The particularisation can both be found on the exterior as the interior of the town hall. The council chamber represents the municipal power and the city council, but needs to be a balance with transparency to avoid distancing of the citizen in a democratic society. Different design strategies are examined that try to manifest this transparency in the council chamber. Although representation and transparency are very relevant themes, functionality is very important to most contracting authorities, but they don’t need to be contradicting. Functionality determines the kind of theatre that will be created for the city council and thus has an influence on the representation and transparency.
Finally, in the fourth and last chapter, Heritage: re-thinking by the contemporary municipality, the many renovations, re-uses or extensions in the subset will be examined. With 23 projects, they form the largest part of the Open Calls, and most of them contain recognized heritage. The main question is how the historic building needs to be adapted to properly house a contemporary municipality. Mostly transparency and approachability are new demands that don’t often feature in historic town halls. Different strategies both on the interior and on the exterior, ranging from mimicry to opposite, are found.
inhoud
hoofdstuk 1. het corpus: een overzicht . . . . 1
De Open Oproep en het projectdossier . . . .8
Het corpus . . . . 12
Een corpus van gemeentehuizen, politiehuizen en OCMW-gebouwen � � � � � � � � � � 13 Bronmateriaal en methodologie � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 13
De drie programma’s . . . . 15
Het gemeentehuis � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 15 Het politiekantoor � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 18 Het OCMW-gebouw � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 19Drie programma’s? . . . . 21
Van renovatie tot nieuwbouw . . . . 24
Bronnen afbeeldingen . . . . 25
hoofdstuk 2. het onthaal: de verwelkoming van de burger . . . . 29
Verschuivingen in de opgave . . . . 33
Gemeentehuis Zulte (OO2014) als typische case . . . . 34
De benadering en de inkom . . . . 41
De benadering in het corpus � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 43
Het onthaal en de balies: de logica van de klant . . . . 46
Dienstenshoppen: straten, markten en andere figuren � � � � � � � � � � � � � � � � � � 48
Open/gesloten . . . . 54
De paradox bij politie en OCMW � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 54
Geïntegreerde dienstverlening . . . . 57
Campusconcept � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 58
Conclusie . . . . 60
Bronnen afbeeldingen . . . . 62
hoofdstuk 3. de raadzaal: de representatie van het gemeentelijke bestuur
. . . . 65
Kwesties in de opgave . . . . 68
Stadhuis Menen (OO0210) als typische case . . . . 70
Relatie met de bezoeker: bestuurlijke transparantie . . . . 73
De gevels: Een representatief gezicht . . . . 78
De raadzaal als symbool � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 81
De vormgeving van de raadzaal . . . . 83
De raadzaal als (multi)functionele ruimte � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 84
Conclusie . . . . 88
Beelden . . . . 89
hoofdstuk 4. erfgoed: herdenken door de hedendaagse gemeente . . . 91
Kwesties in de opgave . . . . 94
Stadhuis Leuven (OO3703) als typische case . . . . 96
Oud versus nieuw . . . . 99
Uitbreidingen in het corpus: gepastheid � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 102
Het historische stadhuis openmaken . . . 106
Transparantie in het corpus � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 109
Conclusie . . . 112
Beelden . . . 113
conclusie . . . 115
bijlage . . . 119
2000-2020 . . . 119
corpus register . . . 119
Bronnen . . . 126
Open Oproepprojecten . . . 126
afkortingen
AC = administratief centrum
CC = cultureel centrum
GV = gunningsverslag
JV = juryverslag
OB = ontwerpbundel
OO = Open Oproep
PD = projectdefinitie
PE = programma van eisen
SH = sociaal huis
een overzicht
Het corpus
OO0526: OCMW Sint-Niklaas
OO0502: Uitbreiding Gemeentehuis Baarle-Hertog
OO0210: Stadhuis en Belfort Menen OO0308: Gemeentehuis Zoersel
OO0507: Gemeentehuis Niel
OO0620: Stadhuis Schoten
OO0714: Administratief Centrum Hoboken OO0715-16-17: Bibliotheek - Politiecommissariaat - AMWD en Academie voor Beeldende Kunsten Wilrijk
Geannuleerd voor gunning
het corpus
OO0720: Nieuwbouw Gemeentehuis Baarle-Hertog OO0741: Gemeentehuis Kuurne
OO0743: Gemeentehuis Maldegem OO1004: OCMW Meeuwen-Gruitrode
OO1121: Gemeentehuis Beveren OO1212: Sociaal Huis Halle
OO1404: Politiekantoren Antwerpen OO1405: Politiekantoor Beveren
Geannuleerd voor gunning
Het corpus
OO1603: Provinciehuis Antwerpen
OO1604: Administratief Centrum Deinze OO1605: Politiecommissariaat BUDOKAP
OO1623: Gemeentehuis en Cultureel Centrum
Kalmthout OO1720: Dienstencentrum Aarschot
OO1721: Politiekantoor Brakel OO1722: Gemeentehuis Beerse
Geannuleerd voor gunning
Geannuleerd voor gunning
het corpus
OO1723: OCMW-zetel Zedelgem OO1816: Stadhuis Diksmuide
OO1818: Administratief Centrum Lille OO1819: Gemeentehuis Berlare
OO1820: Administratief Centrum Bierbeek OO1912: Sociaal Huis Merksplas
OO2002: Provinciehuis Gent OO2014: Gemeentehuis Zulte
Het corpus
OO2101: Provinciehuis Antwerpen OO2108: Sociaal Huis Sint-Niklaas
OO2203: Politiehuis Koksijde OO2204: OCMW Eeklo
OO2412: DIenstencentrum Zedelgem OO2504: Gemeentehuis Sint-Gillis-Waas
het corpus
OO3002: Kunstencampus en Politiecommissariaat
Herentals OO3104: OCMW en Bibliotheek Grimbergen
OO3503: Vrijetijdscentrum en Gemeentehuis Wingene OO3703: Stadhuis Leuven
OO3709: Administratief Centrum Heist-op-den-Berg
het corpus
8
De Open Oproep en het projectdossier
11De eerste Vlaams Bouwmeester bOb Van Reeth lanceerde in 2000 de Open Oproep als een instrument om de Vlaamse regering en haar administratie te adviseren bij ruimtelijke opgaven en het selecteren van een ontwerpteam. Uiteindelijk hebben vooral lokale publieke bouwheren gebruikgemaakt van het instrument. Ook semi-publieke bouwheren, zoals sociale huisvestingsmaatschappijen vinden soms hun weg. In eerste instanties lag de focus op publieke gebouwen en de omliggende publieke ruimte, maar dat is doorheen de tijd uitgebreid naar zowel stedenbouw, infrastructuur als inrichting van landschap, altijd vertrekkend vanuit een sterke maatschappelijke visie, om een kwaliteitsvolle bouwcultuur in Vlaanderen te creëren. “Niets is zo
kenmerkend voor een beleid als zijn gebouwd patrimonium, zijn bouwcultuur, zijn omgang met ruimtelijke ordening en open ruimte� Ze vormen de blijvende getuigenissen van de beslissingen van vandaag, de lakmoesproef van een visionair maatschappelijk project�”2 De Open Oproep is
zowel een wedstrijdformule als een begeleidingstraject voor en zoektocht van de opdrachtgever naar zijn ambities. Hierna wordt het verloop van een Open Oproep, volgens de huidige 10 officiële stappen van Team Vlaams Bouwmeester, samen met de bijbehorende documenten geschetst.3
Doorheen de afgelopen twintig jaar zijn er een aantal evoluties zichtbaar. De procedures hebben bijvoorbeeld wijzigingen ondergaan (waarop deze thesis niet verder zal ingaan) en de dossiers zijn in de latere periode uitgebreider geworden. Steeds vaker vragen opdrachtgevers semi-volwaardige ontwerpen in plaats van de schetsontwerpen die bOb Van Reeth in het begin voor ogen had, onder andere door de hoger wordende vergoedingen. In het volgende overzicht zal van deze evoluties grotendeels abstractie worden gemaakt.
1� Bouwmeester en opdrachtgever sluiten een samenwerkingsprotocol, meestal vanuit het initiatief
van de publieke opdrachtgever zelf. Hierin worden het ambitieniveau, de timing en het budget in samenspraak vastgelegd en stemmen ze de procedure af op de aard van de opdracht. De Vlaams Bouwmeester maakt het project in de eerstvolgende Open Oproeppublicatie bekend (zie stap 3).
2� De opdrachtgever stelt een projectregisseur aan, die het proces mee begeleidt en streeft naar
het optimaal voltooien van de opdracht. Daarnaast wendt Team Vlaams Bouwmeester zijn eigen en eventueel onafhankelijk expertise aan om een intensief voortraject met de bouwheer op te starten en zo tot het maatschappelijk meest interessante project te komen in plaats van het bij andere procedures vaak gekozen meest economisch voordelige.
3� Er wordt een projectdossier opgesteld door de bouwheer, dat bestaat uit het programma van
eisen, het bestek, de projectdefinitie en eventueel aanvullende documenten, afhankelijke per project, zoals een reeds bestaande haalbaarheidsstudie, masterplan of erfgoedwaardestelling. De
1. Informatie uit:
“De Open Oproep, een selectieprocedure voor ontwerpers van publieke opdrachten,” Vlaams Bouwmeester, bekeken op 8 maart, 2020, https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/open-oproep/info.
Vlaams Bouwmeester, Open Oproep, een handleiding voor de publieke bouwheer (Brussel: Team Vlaams Bouwmeester, 2013).
2. Vlaams Bouwmeester, Open Oproep, 7.
het corpus
9
verschillende Bouwmeesters benadrukten altijd dat het doel van de Open Oproep niet louter het vervullen is van een nood of het bouwen van een opgegeven programma van eisen. De projectdefinitie is binnen het projectdossier een belangrijke document, aangezien de bouwheer, met advies van de Bouwmeester, hierin zijn verwachtingen en zijn maatschappelijke missie en visie formuleert, zodat de projectomschrijving niet beperkt blijft tot het functioneel programma van eisen. Bouwen wordt het een middel om maatschappelijke ambities te verwezenlijken, die duidelijk met de kandidaat-ontwerpers worden gecommuniceerd. “Tegelijk is [de projectdefinitie] een referentiekader dat het
proces bij realisatie van een project aflijnt en stuurt vanuit een geïntegreerde visie op het project. Deze projectdefinitie zal zowel gedurende gans het wordingsproces als bij de beoordeling van het project het referentiekader vormen.”4 De projectdefinitie zal dus tijdens het hele selectieproces een
belangrijke rol spelen en moet gedragen worden door alle betrokken partijen.
4� De bouwmeester maakt de opdracht bekend, via een tweejaarlijkse publicatie in januari en juli,
zowel in het Bulletin der Aanbestedingen als in het publicatieblad van de Europese Unie. Zo kunnen Belgische en internationale ontwerp- en architectenbureaus zich voor een of meerdere projecten kandidaat kunnen stellen. Ze moeten enkel een licht dossier indienen, waarin ze een bondige reflectie geven over de ontwerpopdracht samen met drie relevante referentieprojecten en een portfolio.
5� De opdrachtgever selecteert samen met de Bouwmeester de ontwerpteams� Per project maakt
de Bouwmeester, als een vorm van curatorschap als architectuurexpert, een gevarieerde shortlist van tien ontwerpers op, met typisch jonge en gevestigde, binnen- en buitenlandse bureaus met of zonder ervaring met de typeopdracht, waaruit de bouwheer in overleg minimaal drie, maximaal zeven kiest die aan de slag zullen gaan met het projectdossier. Zo krijgen ook jonge bureaus of bureaus zonder een uitgebreid portfolio of ervaring met het gevraagde bouwprogramma een kans.
6� De opdrachtgever informeert de ontwerpers, tijdens twee briefings, waarbij de projectsite wordt
bezocht, het projectdossier overhandigd en de ambities en verwachtingen toegelicht en vragen kunnen worden gesteld.
7� De ontwerpteams werken een voorstel uit� Het samenwerkingsprotocol uit de eerste stap bepaalt
welk beeld- en tekstmateriaal juist vereist is. Onder bOb Van Reeth, verwachtte de jury van het ontwerpteam een schetsontwerp, als reactie of reflectie op de opdracht, waaraan de bouwheer zijn visie en verwachtingen kon toetsen en mee in dialoog kon gaan, in plaats van een afgewerkt eindproduct. Zo lag de werklast en -kost voor de kandidaten lager, maar in de daaropvolgende jaren is dit naar meer volwaardige ontwerpen geëvolueerd waarbij de ontwerpbundels steeds uitgebreider werden, soms inclusief maquette. Onder andere de toegenomen vergoedingen voor de ontwerpteams zijn hiervoor verantwoordelijk, waardoor de opdrachtgever ‘meer ontwerp’ verwacht. De ontwerpteams dienen op een vastgelegd tijdstip hun ontwerpbundels anoniem in en de Vlaams Bouwmeester bezorgt ze aan de opdrachtgever en de juryleden.
het corpus
het corpus
11
1. Projectdefinitie van OO0502: Uitbreiding Gemeentehuis Baarle-Hertog uit 2004 zonder het programma van eisen. Het document is vrij beperkt in vergelijking met latere Open Oproepen, zoals de inhoudstafels hieronder illustreren.
2. Inhoudstafel van de projectdefinitie van OO2014: Gemeentehuis Zulte. PD OO2014 Zulte (2010), 2.
3. Inhoudstafel van het projectdossier van OO2802: Stadhuis Antwerpen. Het is een project van grote omvang, maar er komen toch gelijkaardige elementen aan bod als in een projectdefinitie van bijvoorbeeld Zulte.
het corpus
12
8. De jury bekijkt de ontwerpvoorstellen en de laureaten presenteren hun visie aan de jury (of
gunningscommissie). De voorstellen van de ontwerpers worden tijdens het jurymoment naast de projectdefinitie gelegd. De jury bestaat, naast de bouwheer, uit de Vlaams Bouwmeester als voorzitter, zijn medewerkers en gastjuryleden, die mee de voorstellen beoordelen en helpen om de sterktes en zwaktes naar voren te brengen. De jury beoordeelt eerst de anonieme ontwerpvoorstellen op basis van vijf vaste gunningscriteria, die elk een eigen gewicht krijgen in de totaalscore, en stellen vragen voor de ontwerpteams op, die samen met een eerste beoordeling gebundeld worden in het juryverslag. De gunningscriteria zijn:
a) “De kwaliteit van de concept- en visievorming en het ontwerpend onderzoek op het vlak van landschapsinrichting, stedenbouw, architectuur, interieurinrichting en kunst gerelateerd aan de ambities en verwachtingen van de opdrachtgever zoals ze geformuleerd zijn in de projectdefinitie
b) De procesgerichtheid en procesbereidheid
c) De aandacht voor een globale aanpak en duurzaamheid d) De kostenbeheersing qua honorarium en projectkost e) De realisatietermijn”5
Vervolgens start de onderhandelingsfase. Elk ontwerpteam presenteert zijn voorstel en krijgt de kans om de vragen van de jury te beantwoorden en de bouwheer kan met de verschillende teams in gesprek gaan.
9� De voorkeursbieder wordt aangeduid en de opdracht wordt gegund� Het gunningsverslag
bevat de beoordelingen, vragen en antwoorden en benoemd officieel de laureaat. André Loucxk, emeritus hoogleraar Architectuur en Stadsvernieuwing aan de KULeuven, heeft in verschillende jury’s gezeten en wijst op het belang van een goede projectdefinitie en voortraject: “Wat mij opviel
was hoe sterk opdrachtgevers onder de indruk waren van wat je allemaal zinvol kunt zeggen over een ontwerp. En dat vijf keer na elkaar, voor ontwerpen die altijd meer dan middelmatig, vaak goed, af en toe briljant waren. Op basis van termen die er toe doen, gedistilleerd uit de projectdefinitie.”6
De jury duidt het team dat het best scoort op de gunningscriteria aan als laureaat en de bouwheer nodigt hen uit voor de finale contractonderhandeling.
10� De kwaliteitsopvolging� Het uiteindelijke project kan nog evolueren na verdere
onderhandelingen tussen ontwerper en bouwheer. Ze gaan samen aan slag, maar niet meer onder de verantwoordelijkheid van de Vlaams Bouwmeester die de publieke bouwheer op weg heeft geholpen. De bouwheer kan voor advies wel nog altijd rekenen op de projectregisseur, die ook de kwaliteitsopvolging op zich neemt.
Het corpus
Het Open Oproepcorpus bestaat ondertussen al uit 686 projecten. De Vlaams Bouwmeester publiceerde met de vroegere Open Oproepen 20 tot 30 projecten per keer, maar na de financiële
5. PD OO2014 Zulte (2010), 3.
het corpus
13
crisis van 2008 is het aantal sterk verminderd tot ongeveer tien projecten. Er is een grote diversiteit aan bouwheren: besturen van kleine gemeentes tot grote steden, de provinciale en Vlaamse overheden, OCMW’s en sociale huisvestingsmaatschappijen, het onderwijs, enzovoort. Daarnaast bestaat er ook een grote diversiteit in het soort opgaven, die elk hun eigen bijzonderheden en vragen hebben. Het corpus omvat gebouwontwerpen voor onder andere culturele voorzieningen, gemeenschapsvoorzieningen, de huisvesting van de overheid, het onderwijs, de zorg en gesubsidieerd wonen. Daarnaast komen ook masterplannen en infrastructuur- en stedenbouwprojecten voor. Deze verschillende soorten opgaven brengen ook verschillende inhoudelijke probleemstellingen en ontwerpvraagstukken met zich mee. Het gemeentehuis bijvoorbeeld heeft een representatieve rol voor de lokale overheid, terwijl een sociaal woonproject een goede woonomgeving moet creëren. Infrastructuur brengt heel andere randvoorwaarden met zich mee dan een architectuurproject, terwijl een stedenbouwkundig of masterplan dan weer op een heel andere schaal werkt. Deze verschillende types opgaven kunnen elk een subcorpus vormen.
Een corpus van gemeentehuizen, politiehuizen en OCMW-gebouwen
Het subcorpus waar deze thesis op focust, en waar vanaf nu met ‘het corpus’ naar verwezen wordt, bestaat uit 45 gemeentehuizen, politiehuizen en OCMW-gebouwen. Aan het begin van het hoofdstuk werden ze allen in een beeldenreeks opgenomen. De projecten zijn geselecteerd op programma uit de Open Oproepprojecten en zijn alleen opgenomen als dat een groot aandeel van het project vormt. De drie programma’s hebben veel gemeen: ze representeren elk (een deel van) de lokale overheid en hebben een belangrijke dienstverlenende functie naar de bevolking toe. Tegelijk zijn er ook verschillen tussen: ze hebben elk hun eigen set vragen en uitdagingen. Gemeentehuizen en de dicht daarbij aanleunend administratieve centra (AC) vormen met 27 projecten de kerngroep en het vertrekpunt van de thesis. Het is de kern en herkenbare façade van de gemeente waaruit wordt bestuurd en waar de burger terechtkan voor informatie en ondersteuning. Ze hebben hoofdzakelijk een dienstverlenende, representatieve en ceremoniële functie, allemaal in een andere verhouding tegenover de burger, met een andere mate van toegankelijkheid. De gemeente is de bouwheer voor zowel de gemeentehuizen als de administratieve centra, met uitzondering van de drie projecten OO1603: Provinciehuis Antwerpen, OO2002: Provinciehuis
Gent en 2101: Provinciehuis Antwerpen, waar natuurlijk de provinciale overheden als bouwheer
optreden. Deze drie zijn de enige met een bouwheer niet op het lokaal niveau, maar zijn in het corpus gehouden vanwege een soortgelijke ontwerpinzet bij de onthalen en dienstverlening en de interessante ontwerpvoorstellen. Politiehuizen en OCMW-gebouwen worden mee opgenomen in het corpus, met een focus op de programmadelen die overlappen met de gemeentehuizen: de dienstverlening met het onthaal en de ondersteunende administratieve functies. Andere functies zoals het onderbrengen van gedetineerden zullen niet tot het onderwerp van deze thesis behoren. Ook deze programma’s hebben een bouwheer op lokaal niveau: ofwel de betreffende politiezone of OCMW apart, ofwel samen met het gemeentebestuur.
Bronmateriaal en methodologie
De projectdossiers van de projecten van het corpus, bestaande uit de projectdefinitie, ingediende ontwerpvoorstellen, gunningsverslag en foto’s van de begintoestand en het gerealiseerde project
het corpus
14
(indien van toepassing), zijn verkregen via Team Vlaams Bouwmeester. Er is gekozen om deze documenten in beschouwing te nemen, omdat ze normaal voor elk project bestaan en een duidelijk overzicht geven van het hele wedstrijdproces. De projecten van OO0210: Stadhuis Menen tot en met OO1121: Gemeentehuis Beveren zijn nog papieren dossiers die ik ben gaan inkijken op de kantoren van Team Vlaams Bouwmeester in Brussel. De digitale dossiers vanaf OO1212:
Sociaal Huis Halle tot OO3709: AC Heist-op-den-Berg zijn door Pieter Degrendele, administratief
medewerker en archivaris binnen het Team Vlaams Bouwmeester, verzameld en doorgestuurd. Hoewel voor het overgrote deel van de dossiers de benodigde documenten zijn gevonden, is niet elk projectdossier even zorgvuldig en ordelijk bewaard. Daardoor ontbreekt occasioneel een projectdefinitie, wedstrijdvoorstel of juryverslag. Het is ook belangrijk om te weten dat niet alle 45 projecten zijn doorgegaan. Ondertussen zijn 22 projecten gerealiseerd, 7 in uitvoering en 14 geannuleerd. Van de geannuleerde projecten zijn er 7 slechts na gunning geannuleerd, waardoor alle nodige documenten beschikbaar zijn. Zes projecten zijn geannuleerd voor gunning waardoor het juryverslag ontbreekt, maar er wel ontwerpvoorstellen beschikbaar zijn. Slechts van 1 project,
OO0741: Gemeentehuis Kuurne, bestaat geen enkel document omdat het voor de start van het
dossier al werd afgeblazen. Annuleringen kunnen zowel het gevolg zijn van onvoldoende middelen, geen geschikte voorstellen als andere onvoorziene omstandigheden. Eén van de meest recente projecten, OO3709: Administratief Centrum Heist-op-den-Berg, is op het moment van schrijven nog in de selectiefase.
Er is nog maar weinig onderzoek gedaan naar de Open Oproep en het corpus van projecten, laat staan specifiek naar het subcorpus van gemeentehuizen, politiekantoren en OCMW-gebouwen. In 2019 is wel de tentoonstelling Open Oproep: 20 jaar architectuur in publieke opdracht te zien geweest in het Vandenhove-paviljoen in Gent, gecureerd door Maarten Liefooghe en Maarten Van Den Driessche. De tentoonstelling was een initiatief van Team Vlaams Bouwmeester en werd gerealiseerd door de Vakgroep Architectuur en Stedenbouw van de Universiteit Gent. Ze gaf een blik op de procedure, wat er bereikt is en op het spel staat. Behalve het bronmateriaal van de Open Oproep zullen andere bronnen, voornamelijk over gemeentehuizen, af en toe worden aangehaald voor achtergrondinformatie. Deze bronnen zijn niet de focus van deze thesis.
Het is onmogelijk om in deze thesis de volledige breedte en diepte van alle verschillende kwesties, die op de programma’s zitten, uit te diepen. Bij het onderzoek zal niet enkel naar de verschillende ontwerpen worden gekeken, want een Open Oproepproces bevat veel meer informatie dan enkel de architecturale voorstellen. De projectdefinitie maakt bijvoorbeeld per project de ambities en wensen van de bouwheer duidelijk en het gunningsverslag werpt een blik op de manier waarop de voorstellen ontvangen werden. Over het gehele corpus kunnen dezelfde documenten inzicht geven in eventuele kennisopbouw binnen de procedure en grote evoluties binnen de gebouwtypes. Bij het onderzoeken van het beschouwde corpus zal een van de belangrijke vragen van deze thesis zijn wat er juist bij deze programma’s typologisch op het spel staat, wat de grote uitdagingen zijn, en hoe dat zich uit in de Open Oproepwedstrijden. Wat zijn de verwachtingen en ambities van de bouwheren? Zijn er soortgelijke bewegingen zichtbaar binnen deze ambities? Hoe verschillen de noden en ambities tussen de drie programma’s en waar uiten ze zich? Hoe interpreteren de
het corpus
15
kandidaat-ontwerpers dezelfde startvraag en hoe wordt die opgenomen in de uiteindelijke ontwerpen, waarbij de verschillende voorstellen interessant zijn om met elkaar te vergelijken? Zijn er gelijkaardige architecturale strategieën zichtbaar binnen het corpus?
De rest van dit hoofdstuk zal een algemeen beeld proberen te geven van de Open Oproepwedstrijden in het te beschouwen corpus, op vlak van programma- en bouwtype. Eerst zal gekeken worden wat een gemeentehuis, politiekantoor en OCMW-gebouw juist is, hoe ze zich tegenover elkaar verhouden en wat hun geschiedenis is. Elk programma heeft zijn eigenheid en verwachtingen. Daarna toont een programma-analyse aan dat deze drie programma’s een grove versimpeling zijn van waaruit het corpus echt bestaat en wordt de grote verscheidenheid aan combinaties op tafel gelegd. Daarnaast wordt ook gekeken welke bouwtypes (nieuwbouw, renovatie, herbestemming, uitbreiding en interieur) er aanwezig zijn en hoe die zich verhouden tegenover de verschillende programma’s. De projecten worden louter bekeken op basis van hun programma, zonder de ambities die in de projectdefinities worden beschreven al mee te nemen in de analyse. Zo wordt er een eerste inzicht gegeven in de breedte van het corpus en eventuele grote tendensen, zonder op de afzonderlijke projecten in te gaan.
De volgende drie hoofdstukken gaan telkens in op een ander thema en de bijbehorende kwesties die op het spel staan, om zo dieper in het corpus te kunnen duiken. De hoofdstukken zijn Het
onthaal: de verwelkoming van de burger, De raadzaal: de representatie van de macht en Erfgoed: herdenken door de hedendaagse gemeente, telkens thema’s of plaatsen die kenmerkend zijn voor
het programma van de gemeentehuizen, die mee zorgen voor de eigenheid van het gebouw. De politiekantoren en OCMW’s zullen vooral in het eerste hoofdstuk mee worden opgenomen. Natuurlijk zijn er nog een hele reeks andere thema’s, zoals de verschijning in de stad of het archief en de gemeentelijke collectie, die aan bod konden komen. Voor de gekozen thema’s kan in het bronmateriaal voldoende en hanteerbaar vergelijkingsmateriaal gevonden worden om ze op een goede wijze te kunnen uitwerken. De drie hoofdstukken worden voorafgegaan door een beeldenreeks die een overzicht geven van de gekozen thema’s. Dan diept een eerste gedeelte de kwesties van het thema in het algemeen uit, aan de hand van terugkerende ambities of vragen uit de projectdefinities en aanvullende informatie of historische lezingen. Dan zal een bespreking van een typische case, in zijn volledigheid met alle ontwerpvoorstellen, het thema en de besproken kwesties uitdiepen en concreet bespreken. Deze case kan gekozen zijn omdat hij representatief is voor een groot deel van het corpus, omdat hij uitzonderlijk is omdat hij juist het omgekeerde doet of omdat de case het betreffende aspect uitvergroot. Doorheen het hoofdstuk zal een selectie van andere wedstrijden tegenover dit project gezet worden om tegenstellingen of tendensen te kunnen duiden en tonen. Zo zal er worden teruggegrepen naar de veelheid en rijkheid van het corpus.
De drie programma’s
De drie programma’s – het gemeentehuis, het politiekantoor en het OCMW – en hun nuances zullen nu in meer detail worden bekeken, aangevuld met uitspraken uit verschillende projectdefinities uit het corpus.
het corpus
16
Het gemeentehuis
Volgens het Van Dalewoordenboek is een gemeentehuis: “ge·meen·te·huis (het; o; meervoud:
gemeentehuizen); gebouw waar bestuur en administratie van een gemeente zetelen; = raadhuis.”7
Naast de gemeentelijke administratieve en bestuurlijke zetel, vormt het gemeentehuis ook het eerste aanspreekpunt in onze democratie voor de burger en is zichtbaar en bereikbaar omdat het aanwezig is in elke gemeente in Vlaanderen. “Het AC bepaalt mee het imago en het gezicht van
de gemeente en vormt een landmark, zonder verdringing van de omgevende bebouwing�”8 Het
is de zetel van de lokale verkozenen, die vaak worden herkend op straat. Zij hebben een dichtere relatie met hun inwoners dan de federale en gewestelijke regering die zich op een grote afstand bevinden. “Binnen de ingewikkelde staatsstructuur die ons land heeft, is het lokale bestuur voor de
burger het eerste aanspreekpunt inzake openbaar bestuur� Het is eveneens het bestuurlijke niveau waar iedereen iets mee te maken heeft en betrokken is.”9 Het gemeentehuis vormt de plaats van
herkenning van de burger in het bestuur, van aanspreekbaarheid, van de lokale democratisch verkozen ‘macht’. In de projectdefinities voor nieuwe gemeentehuizen vragen bouwheren naar een gebouw dat bij de grootte en het belang van het gevraagde programma past, dat vriendelijk en uitnodigend is, zonder monumentaal en gesloten te zijn. Laura Kolbe, Fins professor van Europese Geschiedenis, beschrijft in het voorwoord van City Halls and Civic Materialism gemeentehuizen als “ordinary buildings, only important to their local constituencies.”10 Het gemeentehuis heeft dan ook enkel een betekenis voor haar eigen burgers, en moet geen uitstraling bezitten die verder reikt dan de eigen gemeente.
Doorheen de geschiedenis bepaalt het gemeentehuis als belangrijk zichtbaar gebouw meestal de stedelijke configuratie in zijn nabijheid. Vaak bevindt het gemeentehuis zich in het centrum, dicht bij de kerk, met een plein of park er aangelegen, en wordt zo beeldbepalend voor de gemeente. Deze motieven zien we in verschillende Open Oproepen terugkomen. Het centrum van de gemeente of stad wordt nog altijd als een symbolische én bereikbare plaats beschouwd, waar het gemeentehuis het best op zijn plaats is. De grote uitzondering binnen het corpus is OO1505: Dienstencentrum
Oostcampus in Oostkamp uit 2008. De bouwheer had een oud industrieterrein met een grote
industriële hal aangekocht, omringt door andere bedrijventerreinen en uit het centrum. Een tiental gemeentehuizen in het corpus zijn een renovatie of uitbreiding van een bestaand gebouw, waardoor de traditionele plekken in de stad behouden blijven, zoals OO0507 Gemeentehuis Niel, een uitbreiding aan het oude gemeentehuis aan een plein met de kerk, en OO2802: Stadhuis Antwerpen in het centrum van Antwerpen. Maar ook nieuwbouwgemeentehuizen vinden hun weg terug naar het centrum van de gemeente, zoals in OO2014: Gemeentehuis Zulte dat gebouwd is naast de kerk. De stad Deinze gebruikt zelfs een aantal Open Oproepen, waaronder OO1604: AC
Deinze voor een nieuw stadhuis, om een stadskernvernieuwing door te voeren en zo het centrum
7. “Betekenis ‘gemeentehuis’,” Van Dale, bekeken op 7 maart, 2020, https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/ nederlands/betekenis/gemeentehuis#.XmNvK0pCeMo.
8. PD OO2014 Zulte (2010), 7. 9. PD OO1604 Deinze (2008), 3.
10. Laura Kolbe, “Forword,” in City Halls and Civic Materialism: Towards a Global History of Urban Public Space, ed. Swati Chattopadhyay and Jeremy White (Abingdon, Oxon: Routledge, 2014), xx.
het corpus
17
te versterken.
De gemeentewet uit 1836 vormt de basis voor de werking van onze huidige gemeentebesturen, waarbij de taken van de gemeente werden vastgelegd: het direct beheer van lokale taken en algemene taken ten gunste van de centrale overheid. Hierin is meteen een spanning zichtbaar tussen het verdedigen van de belangen van de gemeente en zijn inwoners en die van het centrale gezag van de staat. De gemeentelijke macht werd opgesplitst in de verkozen gemeenteraad of de wetgevende macht, en de burgemeester samen met het college (door de gemeenteraad benoemd) of de uitvoerende macht. De wet heeft er ook voor gezorgd dat elke gemeente tot op de dag van vandaag een gemeentehuis heeft. De toen nieuwe taken zoals het bijhouden van het geboorteregister en het voltrekken van het burgerlijk huwelijk gaven rechtstreeks aanleiding tot een verandering in de typologie. In de wet werd echter niet bepaald aan welke voorwaarden de huisvesting van de gemeentelijke organen moest voldoen. De eerste decennia improviseerden de meeste besturen dan ook met bestaande gebouwen door een gebrek aan middelen en het voorgaan van meer dringende taken zoals het aanleggen van straten en andere infrastructuur. Pas vanaf 1870 vinden we een heel aantal nieuwe gemeentehuizen terug. Het gebouw moest uiting geven aan “de (her)waardering van de gemeente als motor voor de ontplooiing en als basis voor de
identiteit van de burger.”11 Hiervoor knoopten veel ontwerpen aan bij de stijl van de middeleeuwse
gemeentehuizen, om te herinneren aan de 16e eeuw, beschouwd als de hoogdagen van de gemeentelijke autonomie en de vrijheid van denken, om zo de gemeentelijke macht te wettigen.12
Tussen de negentiende eeuw en nu hebben er nog een aantal ontwikkelingen plaatsgevonden, zoals de groter wordende administraties, gemeentefusies en de heropbouw na de wereldoorlogen. Toch blijft doorheen deze ontwikkelingen de dubbele taak van de gemeente – de democratische gemeentelijke ‘macht’ representeren en tegelijk een laagdrempelig aanspreekpunt zijn voor zijn burger – behouden en is de hedendaagse gemeente zich er nog steeds van bewust. Dit idee komt regelmatig naar voren in de projectdefinities voor een nieuw gemeentehuis. Zo stelt de projectdefinitie van OO1604 zeer duidelijk: “Het Administratief Centrum Deinze is een voorziening,
waar elke burger gelijke en vrije toegang krijgt tot lokale openbare dienstverlening, kennis, informatie en waar het lokale beleid vorm krijgt.”13
In het moderne gemeentehuis kunnen vier delen onderscheiden worden met elk een andere verhouding tegenover de burger: de administratieve, ceremoniële en bestuurlijke delen en de technische diensten. De laatste bevat ondersteunende functies voor de overige drie delen en heeft geen relatie met het publiek. De administratieve delen omvatten onder andere het onthaal, de loketten van bevolking, sport, ruimtelijke ordening,…, en de wachtruimte. Centraal staan een vlotte informatieverstrekking en het te woord staan van de burger. Begrippen die vaak terugkomen in de projectdefinities zijn laagdrempelig, transparant, toegankelijk en verwelkomend. De bestuurlijke
11. Herman Stynen, Het huis in het midden: gemeentehuizen van de Brusselse agglomeratie (Brussel: Koning Boudewijnstichting, 1988), 11-13.
12. Benoît Mihail, “De Brusselse gemeentehuizen: spiegels van een eeuwenoude lokale macht,” Erfgoed Brussel, no 18 (april 2016), 7-17.
het corpus
18
lokalen zijn de raadzaal, de burelen van de burgemeester en de schepenen en de college- en schepenzaal. Ze representeren het gemeentelijk bestuur en eisen een zekere monumentaliteit, maar zonder boven de burger te staan of zich af te sluiten van de bevolking die het bestuur verkozen heeft. Tenslotte is de trouwzaal dé ceremoniële plek van het gemeentehuis waar ook andere ceremonies en plechtigheden kunnen plaatsvinden. De trouwzaal vereist een zekere theatraliteit en feestelijkheid. In kleinere gemeentes zal de raadzaal soms een dubbele functie vervullen om plaats en geld te kunnen besparen.
Het politiekantoor
Het politiehuis bevat andere soorten functies dan het gemeentehuis, maar vertoont tegelijk ook overeenkomsten. Het politiehuis bestaat in grote lijnen uit een vrij toegankelijk onthaal of publieke zone, de werkzone van het politiepersoneel die beperkt toegankelijke is, en de arrestantenzone die gescheiden is van de rest. Tussen deze functies zit een spanning. Enerzijds moet de onthaalzone laagdrempelig en open zijn, toegankelijk voor iedereen (inclusief slachtoffers in een moeilijke situatie) die de diensten van de politie nodig heeft. Het publieke onthaal is een open, laagdrempelig uithangbord voor de lokale politie. Dit deel van het politiekantoor vertoont een grote overeenkomst met het gemeentehuis, hoewel ze beiden een andere relatie hebben met de burger. Terwijl het gemeentehuis het democratisch verkozen lokaal bestuur belichaamt, handhaaft de politie de wetten. Toch staan bij beide onthalen de principes van een vlotte en goede dienstverlening centraal. De politie vraagt net zoals het gemeentehuis naar “een open, transparant en sober gebouw […], om de
hulpverlening en de interne politiewerking te optimaliseren.”14 Anderzijds moet de andere kant van
de politiewerking een gesloten gebouw zijn, met een arrestantenzone, ondervragingsruimtes en bureaus van de medewerkers. Dit is hoofdzakelijk om de veiligheid en privacy van de verschillende partijen te waarborgen en gevoelige informatie te beschermen. De projectdefinitie van Brakel vat deze interne spanning als volgt samen: “Het nieuwe politiegebouw dient een verzoening te zijn
tussen een laagdrempelige structuur en een meer gesloten concept� Belangrijk is dat het gebouw een gevoel van openheid en vertrouwen uitstraalt� Het gebouw moet de mogelijkheid bieden om naast een openbaar en toegankelijk gedeelte, eveneens private delen te bevatten, welke de werking van een aantal diensten mogelijk maken�”15 Deze thesis zal zich vooral focussen op de publieke
zone van het politiekantoor, als uitbreiding van het corpus van gemeentehuizen, en zal de werk- en arrestantenzone buiten beschouwing laten.
Een andere belangrijke relatie tussen het politiekantoor en het gemeentehuis is de burgemeester: vanaf het ontstaan van België was de burgemeester vrijwel alleen het hoofd van de politie. Alleen bij het benoemen van de politiecommissaris (die lange tijd niet verplicht was) had de gemeenteraad inbreng, maar zelfs dan kon de burgemeester zijn eigen favoriet mee voordragen. Dit verklaart waarom het commissariaat in de gemeente vaak nabij het gemeentehuis ligt, of er een gebouw mee deelt.16 In het corpus zien we echter dat een groot deel van de politiehuizen zich buiten het
centrum van de gemeente bevinden. Slechts af en toe, zoals in OO2014: Gemeentehuis Zulte en
14. PD OO1721 Brakel (2009), 5. 15. PD OO1721 Brakel (2009), 5.
het corpus
19
OO0507: Gemeentehuis Niel, voorziet het bouwprogramma van een gemeentehuis een wijkkantoor
van de politie. In 2001, ongeveer gelijktijdig met de opstart van de Open Oproep, werden de politiezones, die meerdere gemeentes omvatten, opgericht en dit heeft een invloed op de locatie voor de nieuwe kantoren. Er wordt nu een plek gezocht in het midden van het territorium die een gemakkelijke uitvalsbasis vormt, terwijl het nog altijd een bereikbaar gebouw voor de burger moet zijn. Zowel OO2203: Politiehuis Koksijde voor de Politiezone Westkust (Koksijde, De Panne en Nieuwpoort) als OO1605: Politiecommissariaat BUDOKAP (Bonheiden, Duffel, Sint-Katelijne-Waver en Putte) zijn hier een voorbeeld van. De locatie in een residentiële wijk in Koksijde vormt een efficiënte en centrale uitvalsbasis, dicht bij de afrit Koksijde-Veurne, waarbij de nieuwe publieke ruimte toch ook belangrijk blijft voor de aanpalende cinema en woonzorgcentrum. De politiezone BUDOKAP kocht een gedeelte van een voormalig klooster op, omdat het centraal gelegen was in hun gebied.
Het OCMW-gebouw
Het OCMW-gebouw (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn) overlapt met het programma van het gemeentehuis op vlak van het onthaal en de dienstverlening aan de burger. Het eerste artikel van de Organieke Wet op de OCMW’s van 8 juli 1976 zegt: “Elke persoon heeft
recht op maatschappelijke dienstverlening. Deze heeft tot doel eenieder in de mogelijkheid te stellen een leven te leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid�”17 De doelgroep van
het OCMW omvat dus zeker niet de volledige bevolking zoals bij het gemeentehuis, maar is gericht op de kwetsbaren in de samenleving, die door de mazen van ons sociaal systeem vallen en op een of meerdere dimensies uitgesloten zijn. Een OCMW-gebouw heeft er dus een groot belang bij om een laagdrempelige uitstraling te hebben, omdat deze kwetsbaren sowieso al moeilijker te bereiken zijn door officiële instanties. Tegelijk is het ook belangrijk dat de mensen die in het OCMW binnenstappen zich veilig voelen en voldoende privacy krijgen. “Wij geloven dat elk individu in zijn
concrete levenssituatie uniek is en daardoor recht heeft op een respectvolle, waardige en discrete behandeling�”18 De ontwerpers moeten een fijne lijn bewandelen tussen openheid en geborgenheid.
Deze geborgenheid heeft een andere betekenis dan de geslotenheid van het politiekantoor, waarbij het vooral rond de bescherming van de interne werking van de politie draait. Ook is er een sociaal stigma dat de samenleving op het OCMW en zijn klanten projecteert. De architectuur en uitstraling van het gebouw kan volgens een aantal projectdefinities zeker aan de gewenste imagoverbetering bijdragen. “Het OCMW/Sociaal Huis zal niet langer beschouwd worden als een plaats waar mensen
enkel in crisis of in extreme situaties terechtkunnen, maar als een plaats waar om het even welke welzijnsvraag kan gesteld worden�”19
Ook integreren sommige Open Oproepwedstrijden voor een OCMW-gebouw een Sociaal Huis (SH). Het kan beschouwd worden als de front-office waar iedereen terechtkan met alle mogelijke welzijnsvragen, en niet enkel de kwetsbaren. Eventueel kan daarna doorverwezen worden naar de interne diensten van het OCMW of externe diensten van de gemeente, politie of andere actoren.
17. PD OO1723 Zedelgem (2009), 4. 18. PD OO1723 Zedelgem (2009), 5. 19. PD OO1723 Zedelgem (2009), 6.
het corpus
20
Vaak zijn in het OCMW-gebouw lokalen aanwezig waar deze externe diensten zittingsdagen houden. Omdat het sociaal huis open is voor elke burger, kan de aanwezigheid ook voor een drempelverlaging zorgen voor de kwetsbaren die gebruikmaken van het OCMW en mee voor de imagoverbetering zorgen. Het sociaal huis is zo complementair aan het OCMW en sluit aan bij de welzijnswerking binnen de gemeente.
Op 1 januari 2019 ging een decreet van kracht waarbij de OCMW’s geïntegreerd zullen worden in de gemeente en de OCMW-raad zal samenvallen met de gemeenteraad.20 Zo zal het bestuur en
de besluitvorming rond het gemeentelijk welzijnsbeleid eenvoudiger en meer coherent kunnen verlopen. De burger kan dan bij het gemeentehuis aankloppen met welzijnsvragen en kan het stigma dat op het OCMW plakt, verminderen. Niemand weet immers wat je op het gemeentehuis komt doen. Het effect van dit decreet is natuurlijk nog niet zichtbaar in de Open Oproepen, maar in de volgende jaren kunnen misschien een aantal gecombineerde gemeentehuis-OCMW projecten verwacht worden. Dit is natuurlijk louter speculatie, maar lijkt een logische evolutie. In het corpus kwamen al projecten voor, zoals OO1404: OCMW Meeuwen-Gruitrode en OO1723: OCMW-zetel
Zedelgem, waarbij de projectdefinitie al duidelijk aandacht gaf aan de gemeentelijke samenwerking
rond welzijn en waarbij de projectsites in de nabijheid of naast het gemeentehuis werden voorzien.
Drie programma’s?
De driedeling tussen gemeentehuizen, politiehuizen en OCMW-gebouwen lijkt zeer eenvoudig en rechttoe rechtaan. In werkelijkheid is er een scala aan vermenging en samenwerking tussen de programma’s onderling, maar ook met andere gemeentelijke en culturele programma’s zoals een bibliotheek of cultureel centrum. We kunnen drie grote categorieën onderscheiden: een project dat (hoofdzakelijk) één programma huisvest, een project dat een combinatie van de drie beschouwde programma’s huisvest, en een project dat één of meerdere beschouwde programma’s combineert met een ander programma. De laatste 2 categorieën bevatten de 13 projecten die verregaand gemengde programma’s hebben.
In de eerste categorie, met slechts één programma, voorzien sommige gemeentehuizen, politiekantoren of OCMW’s een enkel lokaal om zitdagen voor externe organisaties of een minimale politieaanwezigheid een plaats te geven, zonder dat ze erg bepalend zijn voor het gehele project. Het gemeentehuis lijkt op het eerste gezicht een duidelijk programma te bevatten. Hiervoor is een gemeentehuis al gedefinieerd als een “gebouw waar bestuur en administratie van een gemeente
zetelen�”21 Als we ervan uitgaan dat er in het gemeentehuis dan zowel de gemeentelijke administratie
als de bestuurlijke functies, zoals de raadzaal, het kabinet van de schepenen en burgemeester en het schepencollege, aanwezig moeten zijn, dan zitten er 16 van deze projecten in het corpus. Ze kunnen echter in de Open Oproep zowel de naam gemeentehuis, stadhuis, dienstencentrum (in het geval van OO1505: Dienstencentrum Oostcampus), of administratief centrum krijgen (in het geval van OO1604: AC Deinze). Als de titel wel gemeentehuis of stadhuis vermeld, kan dat in
20. “Decreet Lokaal Bestuur,” Vlaamse overheid, bezocht op 13 juli 2020, https://lokaalbestuur.vlaanderen.be/ strategische-projecten/decreet-lokaal-bestuur.
het corpus
21
4. GRAFIEK: PROGRAMMA. De grafiek toont de Open Oproepen uit het corpus per programmatype. De cijfers naast de grafiek verdelen volgens kleurencode elk programmatype op in gerealiseerd, geannuleerd, in uitvoering en in selectie. Enkel bij de verzamelgebouwen is OO3709: AC Heist-op-den-Berg nog in selectie. Het corpus register, de uitgebreide lijst van projecten, is achteraan te vinden op pagina’s 119-125.
de projectdefinitie nog altijd veranderen naar administratief centrum. Het corpus bevat 5 ‘echte’ administratieve centra, waaronder 3 provinciehuizen, waarbij de administratie wel deel uitmaakt van het programma, maar het bestuurlijke programma niet. Al deze 21 projecten zijn in opdracht van het gemeente- of stadsbestuur uitgeschreven, op de 3 provinciehuizen na. Verder telt het corpus 5 politiekantoren, waarvan 3 in opdracht van de politiezone zijn gebouwd en 2 door de gemeente. Verder zijn er nog 6 OCMW-gebouwen en/of sociale huizen. Op 1 geval na waarbij de gemeente de bouwheer was, zijn de projecten telkens in opdracht van het OCMW gestart. Van de 21 gemeentehuizen en administratieve centra zijn 8 projecten geannuleerd, 2 in uitvoering, 10 gerealiseerd en 1 in selectie. Op 1 geannuleerd project na zijn alle politiekantoren reeds gerealiseerd. Bij de OCMW-gebouwen zijn 4 Open Oproepen gerealiseerd, 1 geannuleerd en 1 is nog in uitvoering.
De tweede categorie, een combinatie van de programma’s waarop deze thesis focust, bevat 4 projecten. Enkel OO2014: Gemeentehuis Zulte, waarbij een wijkkantoor van de lokale politie mee wordt geïntegreerd in het gemeentehuis van Zulte, is gerealiseerd. De drie andere projecten,
OO1004: OCMW Meeuwen-Gruitrode (in opdracht van zowel de gemeente als het OCMW), OO1720: Dienstencentrum Aarschot (in opdracht van het autonoom gemeentebedrijf) en OO1818:
het corpus
22
Administratief centrum Lille (in opdracht van de gemeente), combineren een gemeentelijke en
OCMW-administratie en sociaal huis. Alle 3 zijn ze geannuleerd.
De overige 9 projecten vormen de derde categorie en combineren een gemeentehuis, OCMW- of politiekantoor met een volledig ander programma. OO1820: AC Bierbeek en OO3503:
Vrijetijdscentrum en Gemeentehuis Wingene bouwen hun gemeentehuis naast het plaatselijke
cultureel centrum terwijl OO0620: Stadhuis Schoten en OO1623: Gemeentehuis en CC Kalmthout hun ingang delen met het CC. Zowel OO3709: AC Heist-op-den-Berg, OO3104: OCMW en Bibliotheek
Grimbergen, als OO1715-16-17: Bibliotheek-politiecommissariaat-AMWD en Academie voor Beeldende Kunsten Wilrijk combineren hun gebouw met de bib. Het laatste voegt ook nog een
muziek- en kunstenacademie toe aan het politiecommissariaat, net zoals in OO3002: Kunstencampus
en Politiecommissariaat Herentals gebeurt. OO2412: Dienstencentrum Zedelgem creëert een
dienstencentrum met onder andere het OCMW en wijkkantoren van burgerzaken en politie, een bib en jeugdmuziekatelier op het gelijksvloer met tien woningen op de eerste verdieping. Van deze 9 projecten is slecht 1 project geannuleerd (OO1623), 3 zijn al gerealiseerd, 4 zijn in uitvoering en bij 1 is de selectie bezig. Het valt op dat deze laatste categorie voornamelijk projecten bevat die in de laatste paar jaar zijn uitgeschreven, terwijl die in de eerste 10 jaar van de Open Oproep bijna niet voorkwamen. Dit kan mee liggen aan het feit dat Peter Swinnen tijdens zijn bouwmeesterschap van 2010 tot 2015 heeft gepleit om meer in te zetten op verzamelgebouwen of hybrid buildings, specifiek ook voor gebouwen van de Vlaamse Overheid. Volgens hem leidde het bouwen van een monocultuur aan gebouwen, zoals in de Noordwijk in Brussel, tot doodse buurten en gebouwen.22
oor het verzamelgebouw op de kaart te zetten kan hij lokale besturen ook hebben aangemoedigd om anders over hun bouwprogramma’s na te denken.
De vraag is natuurlijk hoe de vermenging van verschillende programma’s een invloed heeft op de drie beschouwde programma’s, op hun plaats in de stad en op de uitwerking van de omliggende ruimte. We bekijken drie projectdefinities met uiteenlopende programma’s om te kijken of er verschuivingen zijn in de eisen en ambities van de bouwheren tegenover de niet-gemengde programma’s, die hiervoor al besproken zijn. OO1820: AC Bierbeek, OO2412: Dienstencentrum
Zedelgem en OO3002: Kunstencampus en politiecommissariaat Herentals zullen worden bestudeerd.
Ze zijn gekozen vanwege de duidelijkheid, volledigheid en ordelijkheid van hun projectdocumenten. De drie voorbeelden zijn zo verscheiden mogelijk genomen aangezien verschillende programma’s natuurlijk een andere invloed hebben op andere aspecten van de ambities.
OO1820: AC Bierbeek combineert het nieuwe gemeentehuis, inclusief raadzaal, met het wijkkantoor
van de politie en bevindt zich naast het cultureel en vrijetijdscentrum ‘De Borre’, waarmee naar een fysieke verbinding gestreefd wordt. De combinatie van programma’s profiteert niet alleen van elkaars nabijheid, maar ze delen ook een aantal lokalen. ‘De Borre’ is een reeds gevestigde sociale waarde in de gemeente, waardoor de bouwheer denkt dat het gemeentehuis en politiekantoor snel vertrouwd zullen zijn bij de burger en een site als geheel zullen vormen. “Er zal een degelijke rode
22. “Gedachtewisseling met de Vlaams Bouwmeester over de algemene visie op zijn mandaat 2010-2015 en specifieke toepassingen in het sociale woonbeleid,” Vlaams Parlement, bekeken op 13 juli 2020, https://docs.vlaamsparlement.be/ docs/stukken/2011-2012/g1383-1.pdf, 6.
het corpus
23
draad zichtbaar moeten worden die de site als geheel laat functioneren met een zekere vorm van harmonie�”23 ‘De Borre’ zal door de komst van het nieuwe project een versterkte centrumfunctie
krijgen, in lijn met het gemeentehuis als centrum van de gemeente. Het grote verschil tussen het programma van ‘De Borre’ en van het nieuwe gemeentehuis is de schaal waarop ze werken. Een gemeentehuis richt zich lokaal op zijn burgers binnen de gemeente, terwijl een CC bekendheid geniet ver buiten de gemeentegrenzen en dan ook mensen andere mensen aantrekt. Ze zullen samen “een gezicht vormen van de gemeente dat niet alleen herkenbaar is voor de inwoners van de
gemeente maar ook daarbuiten herkenning zal meedragen�”24 Het gemeentehuis zal op een andere
schaal werken door de nabijheid van het cultureel centrum.
OO2412: Dienstencentrum Zedelgem daarentegen heeft een programma gericht op de bewoners
van de gemeente zelf, die bestaat uit een aantal gefuseerde kernen. Het combineert dienstverlening van het OCMW zoals een onthaal, cafetaria, pedicure- en kappersruimte met externe diensten zoals een wijkkantoor van de gemeente en de politie, een ontleenpunt van de bibliotheek en een jeugdhuis op het gelijkvloers, en een tiental woningen op de eerste verdieping. Het moet duidelijk een ontmoetingsplek worden met verschillende activiteiten. De gemeente en het OCMW werken samen aan een lokaal sociaal beleidsplan. “Het gemeentebestuur van Zedelgem opteert ervoor om
in elke deelgemeente een ruime en volwaardige administratieve dienstverlening te voorzien.”25 Het
project is dus in de eerste plaats bedoeld om de lokale inwoners van Zedelgem te dienen. Tegelijk hoopt de bouwheer dat de combinatie van programma’s ook de drempel zal verlagen voor het OCMW en gemeentelijke diensten.
Als laatste volgt OO3002: Kunstencampus en politiecommissariaat Herentals, dat de moeilijkst verenigbare programma’s lijkt te hebben. De stad Herentals en Politiezone Neteland wensen in een oud Belgacomkantoor in de gemeente de Kunstencampus en Academie voor Muziek Woord en Dans enerzijds en het politiecommissariaat anderzijds in onder te brengen, samen met de VDAB als langtijdige huurder. De opdrachtgevers zelf beseffen dat de programmacombinatie niet de meest evidente en gemakkelijkste is. “Er zijn drie hoofdgebruikers van het gebouw waarvan we verwachten
dat deze na de verbouwingen harmonieus samen gebruik kunnen maken van het gebouw� Hiervoor is het niet alleen nodig om elke functiebehoefte op zich te bekijken, maar ook de nodige scheidingen te voorzien zodat de onafhankelijkheid, veiligheid en welzijn van elke gebruiker gegarandeerd is.”26
De projectdefinitie lijkt zelf de mogelijkheden en meerwaarde van de programmacombinatie nog niet te zien en focust vooral op de verschillende afzonderlijke deelaspecten en hoe de functies te scheiden, zonder in te gaan op mogelijke overlappingen. “Het samenbrengen van een kunstencampus
met de politiezone zorgt voor een onverwachte mix. Indien mogelijk kunnen gemeenschappelijke ruimtes voorzien worden�”27 In deze opgave laten de bouwheren het formuleren van een antwoord
over aan de ontwerpers. Het is dus in de opgave zelf nog niet volledig duidelijk welke meerwaarde de combinatie van programma zal hebben.
23. PD OO1820 Bierbeek (2009), 6. 24. PD OO1820 Bierbeek (2009), 6. 25. PD OO2412 Zedelgem (2012), 8. 26. PD OO3002 Herentals (2015), 5. 27. PD OO3002 Herentals (2015), 10.
het corpus
24
Het is duidelijk dat elke toevoeging van een programma een andere invloed zal uitoefenen op het geheel en er geen eenduidige uitspraken over gedaan kunnen worden. Verschillende deelaspecten, zoals schaal en harmonieus samengaan, worden aangesproken. Niet elke combinatie beïnvloedt elkaar omdat ze een eigen ruimte nodig hebben om te kunnen functioneren, zoals in Herentals. In andere gevallen vormen ze samen een nieuw geheel, zoals de geïntegreerde dienstverlening in Zedelgem.
Van renovatie tot nieuwbouw
Tot slot kijken we nog of de projecten een renovatie, herbestemming, uitbreiding of nieuwbouw zijn. Zeven projecten uit het corpus zijn volledige renovaties, allen een gemeentehuis op 1 politiekantoor na. Vlaanderen bezit een aantal zeer oude gemeentehuizen (deels) uit de middeleeuwen. Hiertoe behoren onder andere de stadhuizen van Leuven en Antwerpen (OO3703 en OO2802) en in Menen (OO0210) maakt het middeleeuwse belfort nog altijd deel uit van het stadhuis. Daarnaast is er ook een groot aantal gemeentehuizen uit zowel de 19e en 20e eeuw die tot ons gebouwd patrimonium behoren. Deze gemeentehuizen zijn vaak aan een grondige renovatie toe en voldoen niet meer aan de huidige normen en eisen. Als ze nog genoeg plaats bieden aan het huidige bestuur en haar administratie wordt het gebouw simpelweg gerenoveerd en de organisatie gemoderniseerd. Gemeentehuizen zijn echter vaak te klein geworden door de verschillende fusierondes met de grootste in de jaren ’70 van vorige eeuw, en een steeds groeiend takenpakket. Het plaats tekort heeft
5. GRAFIEK: BOUWTYPE. De projecten zijn in verschillende categorieën onderverdeeld, volgens het bouwtype van het project. De kleuren van de projecten komen overeen met de programma’s uit GRAFIEK: PROGRAMMA. De projecten in rode tekst zijn geannuleerd. De andere projecten zijn ofwel gerealiseerd ofwel in uitvoering.
het corpus
25
er vaak voor gezorgd dat de gemeente zijn diensten over het grondgebied en over verschillende gebouwen heeft verspreid of dat er in de loop der jaren al een kluwen aan uitbreidingen is ontstaan. In beide gevallen wordt er vaak een reorganisatie en uitbreiding van het gemeentehuis gevraagd om kosten te besparen of toch het oude, vaak relatief waardevolle, historische gebouw te kunnen bewaren en opnieuw over efficiënt ingedeelde ruimte te kunnen beschikken. Van de 10 uitbreidingen in het corpus zijn 7 gemeentehuizen, het programma dat dan ook meestal in het waardevol erfgoed en vaak meest zichtbare gemeentelijke gebouw zit. Van de 7 zijn 4 projecten geannuleerd.
In de twee resterende categorieën, herbestemming en nieuwbouw, zijn de verschillende programma’s gelijkmatiger verdeeld. Zowel het gemeentehuis, AC, OCMW-gebouw, politiehuis als de gemengde programma’s komen een aantal keren voor in de 21 nieuwbouwprojecten, waarvan slechts 5 geannuleerd zijn. In het corpus zijn er 6 herbestemmingen opgenomen, waarvan enkel het provinciehuis van Gent (OO2002) en het gemeentehuis en CC in Kalmthout (OO1623) zijn geannuleerd. Bij de herbestemmingen zitten 3 al dan niet gemengde gemeentehuizen, een provinciehuis, en 2 OCMW-gebouwen. Het buitenbeentje van het corpus is OO1404: Politiekantoren
Antwerpen, een interieurproject voor de vormgeving van een typeonthaal voor de politie in de stad
Antwerpen.
Bronnen afbeeldingen
Beelden “Het corpus”
OO0210: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Jan Kempenaers) OO0507: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Jan Kempenaers) OO0526: OB Rapp+Rapp, OO0526 Sint-Niklaas (2004), 15.
OO0620: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Jan Kempenaers) OO0714: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Jan Kempenaers) OO0715-16-17: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Michiel De Cleene) OO0720: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Stijn Bollaert)
OO0743: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Tim Van de Velde)
OO1004: OB Hand Verstuyft Architecten, OO1004 Meeuwen-Gruitrode (2006), 6.
OO1212: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Halle.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www.vlaamsbouwmeester.be/ nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1212-halle-sociaal-huis-halle. (© Tim Van de Velde)
OO1404: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Antwerpen.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www.vlaamsbouwmeester. be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1404-antwerpen-politiekantoren-antwerpen. (© Tim Van de Velde) OO1405: OB ORG architecture, OO1405 Beveren (2008), 47.
OO1505: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Oostcampus.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www. vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1505-oostkamp-dienstencentrum-oostkamp. (© Stijn Bollaert)
